Yaponiyada kapitalistik bozor munasabatlarining rivojlanishi

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

73 KB

Ko'chirib olish

Reja:
1 . Yaponiyada kapitalistik bozor munasabatlarining rivojlanishi.
2. Ijtimoiy siyosiy harakatlar.
3. Parlamentning tuzilishi va Knstitutsiyaningqabul qilinishi.
4.Yaponiyaning tashqi siyosati.
5 Rus- Yapon urushi va Rossiya - Yaponiya munosabatlari.

1. Yaponiyada kapitalistik bozor munosabatlarining rivojlanishi.
XIX asr oxiri XX asr boshlarida Yaponiyada feudal ishlab chiqari-rish
munosabatlari bilan kapitalistik munosabatlar o`rtasida qarama qarshilik
kuchaydi.
XIX asrning so`nggi choragi Yaponiya tarixida arVanaviy fiodal
mulkchilik bilan yangi, bozor munosabatlari o`rtasidagi ziddiyatlarni hal qilish
davri bo`ldi. Yaponiya yangi tarixining ikknchi bosqichi bo`I-gan 1868-1878-
yillarda bo`lib o`tgan davlat to`ntarishi Tokuva syogunligi va imperator qo`sh
hokimyatchiligini tutgan, Yaponiya imperatori yakka hukumdorga aylangan edi.
Birnchi bosqich XIX asr-ning 40-50 yillarida o`z ichiga olib , bu davr
syogunlikning inqirozi davri edi. Shimoldagi yirik yer egalari eski feudal
tartiblarni saqlash uchun kurash boshladilar. Tub o`zgarishlar tarafdori bo`lgan ,
savdo sanoat rivojlangan janubiy Yaponiya bu kurashda yengib chiqdi. To-
kugacheva xonadoni qo`lida bo`lgan syogunlik boshqaruvi barham
topdi.
Mamlakatda " Meydzi islohatlari" deb atalgan bir qator jiddiy iqti-
sodiy islohatlar o`tkazildi. Aholining tazyiqi va noroziligi tufayli 1867
yilda syogun o`z lavozimidan voz kechdi. Bu bilan nafaqat Tokugava
syogunlarining , balki Yaponiyada 700 yildan ortiq davrda hukm surgan harbiy
siyosiy rejimga chek qo`yildi. III asrda Yamata qabilalarittifoqitashkil topdi . U
o`zini " Tenno " -" Imperator" deb atadi . 1192 yilda Yeritamo Minamoto
Xonsyuming Shimoliy sharqiy hokimiyatni qo`lga olib , o`zini syogun ( sarkarda )
deb e`lon qilgan . Bu so`z o`sha paytda Yaponiya hukumdori ma`nosini
anglatgan . Shunday qilib "qo`sh hokimiyatchilik " kelib chiqdi. 1603 yil lehsu
Tokugacheva (1542 - 1616) syogun bo;ldi va 1868 yilgacha mamlakatni boshqardi.
Yaponiya tarixida butunlay yangi davr boshlandi . Endi Yaponiya im-peratori
o`ziga xos va sharafli lavozimning to`laqonli egasiga aylandi. o`shanda imperator
Musixita ( 1854-1913) taxtga o`tirganda 14 yoshda edi , u mamlakatni 45 yil

boshqardi . Tarixda imperatorning yangi boshqaruv tizimi Meydzi ( "
Maorifparvarlik idora qilish usuli")
nomi bilan ataldi.
Bu voqea Yaponiya tarixida " Meydzi inqilobi" nomi bilan
yuritiladi.
Darxaqiqat , Yaponiya qisqa muddatda o`tkazilgan barcha sohalarini
islohatlar natijasida ilg`or, sanoati rivojlangan davlatlardan biriga aylandi.
Yaponlar hato taraqqiyot sohasida o`z ustozlari bo`lmish g`arbliklarni ham lol
qoldirdilar.
Gap shundaki . yaponlar g`arb ilm -fani va texnologiyasini ijodiy
o`zlashtirishlari bilan birga o`zlarining eng yaxshi , asrlar davomida shakillanib
kelgan udumlari va arVanalarini saqlab qoldilar. Albatta bu o`zgarishlar o`z -
o`zidan vujudga kelgani yo`q. g`arb davlatlarining birin - ketin bostirib kirishi ,
ularning zamonaviy qurollari qarshisidayaponlar butunlay himoyasiz edilar.
Hayotning achchiq saboqlari ona Vatanga bo`lgan cheksiz fidoiylik , sadoqat,
muhabbat, milliy istiqlol tuyg`usi, milliy totuvlikka o`rgatdi.
Barcha vatanparvarlar, Yaponiyaning ilg`or kishilar , ziyolilari, davlat
arboblari imperator Musixita atrofida jipslashdilar. Yaponiyaning rivojlangan g`arb
davlatlari kabi zamonaviy parlament faoliyat ko`rsata boshladi va imperator bilan
bir qatorda mamlakat siyosiy hayotida tobora nufuzi ortib bordi.
Eski feodallar toifasi dayme barham topdi . Yangi Konstitutsiyasiga muvofiq
mamlakatda hukumat vaqt tizimi joriy etilib , parlament ikki palatadan iborat
bo`lib , quyi palata a`zolari tayinlanar edilar . Yapo-niya ta`lim tizimida ham katta
o`zgarishlar yuz berdi: huquqshunoslik , ijtimoiy va aniq fanlar jadal sur`atlar bilan
rivojlandi. Yapon yoshlari-dan iqtidorlilari tanlab olinib ular nufuzli
universitetlarida o`qishga yuborildi. Ular o`z vatanlariga yetuk mutaxassislar
bo`lib qaytar edilar va Yaponiyaning ravnaqi uchun barcha imkoniyatlarini ishga
solar edilar .
Shunday qilib , yaponlar yangi davrning 200 yildan ko`proq vaqti-da
o`zlarini tashqi dunyodan to`sib qo`ysalarda , ammo milliy mustaqilligini saqlab

qoldilar. 200 yil o`tgach , yana " o`zliklarini " xorijliklarga " ochib ", qisqa vaqt
ichida jahon hamjamiyatidan o`rin olib , dunyoning rivojlangan mamlakatlaridan
biriga aylandi. Natijada , jahon xalqlari orasida taraqqyotning " yaponcha modeli
" vujudgakeldi.
Ishlab chiqarish kuchlarining rivojiga to`sqinlik qiluvchi qonun va tartiblar
bekor qilindi . 1868-1878 yillarda Yaponiya hukumati yangilandi. Yangi hukumat
boshlig`1 Arisugava Yaponiyada bozor munosabatlari taraqqiyoti tarafdori edi . 15
yoshli yangi imperator Mu-sixito parlamentga o`xshash Davlat Kengashi tashkil
qilishga va`da berdi.
Ayrim -ayrim hokimlar chegaralaridagi bojxonalar va boshqa to`siqlar olib
tashlandi . Bu tadbir mamlakat miqiyosida savdo -iqtisodiy aloqalarga yo`I ochdi.
Yo`IIarda dehqonlaming shaharga qochib ketishiga qarshi , ularni tutib joyiga
qaytarish uchun qo`yilgan poyloqchilar manzillari tugatildi . Chunki , sanoat
qishloqdan ishchi kuchi " oqib" kelishidan manfaatdor edi . Bu tadbirlar
Yaponiyada ichki bozorning sanoat tarmoqlarining rivojiga xizmat qila boshladi.
1869 yilda " to`rt tabaqa" haqidagi qonun bekor qilindi. Feodal zamindor samurai ,
dehqon , hunarmand va savdogar tabaqalar rasman teng huquqli deb e`lon
qilindi .
1871 yili huquqsiz ( pariylar ) quyi tabaqa haqidagi qonun bekor
qilindi. Barcha tabaqa vakillari kasb tanlashda erkin , tadbirkorlik
ishlariga haqli bo`lishdi. Mamlakatda alohida feudal mulklar tizimi,
hokimliklar tugatilib, 75ta prefektura - viloyat tuzildi. Natijada markazlashgan
hukumat boshqa-ruvida yuzaga keldi . 1872 yilda yalpi harbiy xizmat haqida
qonun qabul qilindi.
1877 yilda haqiqiy harbiy xizmatda bo`lmaganlar uchun qilich taqib yurish
bekor qilindi . Bu narsa samuralarning izzat - nafsiga tegdi va Saydo Takamori
boshchiligida qo`zg`olon bo`ldi . Ammo bu harakat bostirildi. 1871-1878 yillarda
qishloq xo`jaligi sohasida islohatlar o`t-kazilib, yerni erkin oldi - sotdi qilish ,
istagan turdagi ekinlami ekishga ruxsat berildi . Hosildan hissa ko`rinishidagi soliq

, pul solig`l bilan almashdi . Yerning mayday bo`laklarga bo;linib ketishiga qarshi
qonun chiqarildi .
1877 -1900 yillar Yaponiya sanoat yuksalishi davrida bo`ldi. Bu davr ikki
bosqichga monopoliyalashuvgacha va monopolistik kapitalizm bosqichlariga
bo`linadi . Xususan , XX asr boshlarida Yaponiyada rivojlanishining o`ziga xos
harbiy feodal imperiya ko`rinishi vujudga keldi.
Islohatlar qanchalik ilg`or ruhda bo`lmasin , ular yirik yer egalari,
sanoatchilar uchun xizmat qildi . Yangi sanoat korxonalarida va qishloq
xo`jaligida oddiy mehnat ahlining ahvoli og`irligicha qoldi.
Sharoit qanchalik og`ir bo`lmasin , Yaponiyada kapitalistik munosabatlar tez
rivojlana boshladi. Yaponiya kapitalizmi Yevropa taj-ribalaridan sharqda birinchi
bo`lib foydalandi . Yevropada uzoq davom etgan yuzaga keltirgan ilg`or sanoat
tehnikasini Yaponiya tayor holda olaredi. Bu sohada Yaponiyaga Germaniya,
Angliya, Fransiya kabi yirik kapitalistik davlatlar yordam berishdan manfaatdor
edilar. Yaponiya davlati esa, kapitalistik ishlab chiqarish keng yulga qo`yish uchun
homiylik qilish yo`lidan bordi. Birinchi galda Yaponiya to`qimachilik sanoati tez
rivojlandi. 1890 yilda u
barcha sanoat tarmoqlarining 45 % ini tashkil etadi . 1868-1885 yillarda
1300 sanoat korxonasi qurildi . Ular dastlab badavlat sanoat-chilarga ijaraga berildi
. Keyinroq esa sanoat korxonalari o`z narxini yarmini , hatto 10-15 % iga xususiy
qilib sotiladigan bo`ldi. Natijada puldor bank egalari Misui va Misubisi ,
Sumitoma , Yaasida , Furikava , Kavasaki , Tanaka , Asano kabi bank egalari yirik
sanoat korxonalari-ning egalariga aylandilar. Yaponiya sanoat va kapital
jamg`arish sohalarida o`sha davrdagi Rossiyadan o`n barobar tezroq rivojlanmoqda
edi . Yapon kapitalizmi ko`proq bank kapitalizmi tusini oldi.
Sanoat markazlashuvi va ixtisoslashuvidan ko`ra bank sarmoyalari-ning
markazlashuvi tezroq bordi . Islohatlar davri , sanoat yangilanish jarayoni ,
kapital jamg`arish bilan barobar davom etmoqda edi . Mablag`larini savdo ,
transport va banklarga solish ko`proq foydali bo`lib qoldi. Chunki , hali kapital

bilan ishonchli ta`minlanmagan sanoat pul qarz berish katta daromad edi . Lekin
yanada kapitalizm taraqqiyoti g`arb davlatlariga nisbatan ancha orqada edi .
Yaponiyada yangi islohatlar tezkorlik bilan ro`y berdi. Lekin arTanaviy
munosabatlar hali katta ta`sirga ega edi. Shunga qaramay, sanoat rivoji o`z
natijasini ko`rsata boshladi . Kapitalizm taraqqiyoti dehqonlarning terdan ajralishi
bilan birgalikda bordi . 1883 yilda 33 ming dehqon yeridan ajralgan bo`lsa , 1885
yilga kelib , bu raqam 108 mingga yetdi . Natijada ular shaharga ketib ,
yollanma ishchilargaaylandilar. Ishchilar ma`lum ijtimoiy qatlam bo`lib
shakillandilar. Sanoat egalari yangicha ,ilg`or ishlab chiqarish keng yo`lga qo`yib ,
mamlakatni yangi taraqqiyot bosqichiga olib chiqa boshladilar. Sanoat
korxonalarining soni yildan yilga ko`payib bordi . Agar 1868-1877 yillarda 489 ta
yangi korxona qurilgan bo`lsa , 1878-1885 yillarda 800 ta yangi sanoat korxonasi
foydalanishga topshirildi . Bu jarayon iqtisodiy - ijtimoiy sohalarda sanoatda
ishlaydigan mehnat ahlini himoya qiladigan qonun va amaliy vositalar yo`qligi
sababli qattiq eksplutat-siya , mehnatkashlarni ezish hisobiga davom etdi .
Ishchilar ish haqining juda pastligi , ish vaqtining 15-18 soat davom etishi ,
korxona qonunchiligi , texnika xafsizligi uchun javobgarlikning yo`qligi, bolalar
va ayollar mehnatidan beshafqat foydalanish - blar Yaponiyaning yangi davr
taraqqiyotiga xos belgilaredi. Buning ustiga Yaponiya ishchilari va
mehnatkashlarining turmush ahvoli og`ir edi . Ular na siyosiy , na ijtimoiy
huquqlardan foydalanar edilar. Bunday sharoit albatta noroziliklarga sabab bo`lar
edi.
2 Ijtimoiy - siyosiy harakatlar .
Dastlab ijtimoiy harakatlar bir korxona doirasidan chetga chiqmagan bo`lsa
ham , tashkiliy jihatdan maxsus rejalashtirilmagan , turli norozilik ko`rinishida edi.
Lekin , 1881-1896 yillar orasida Yapon mehnatkash-larining bir qator kasaba
uyushmalari: suvoqchilik , toshyorarlik , yer qazuvchilik va boshqa kasb
tashkilotlari paydo bo;ldi . Bularga baliqchilik , hammol ( yuk tashuvchilari),
rikshalar ( aravalarda odam tashuvchilar) qo`shilishdi. Lekin bu uyushmalarning
dastlab maqsadlari noaniq va rejasiz edi. Masalan : baliqchilar matorli qayiqlarda

baliq ovlash ma`n qilishni, rikshalar esa tramvayning shaharlarga olib kelishiga
qarshi edilar. Yapon ishchilarining ijtimoiy uyushmalari g`arb mamlakatlaridagi
kasaba tashkilotlari darajasiga yetolmadi . Ular hali hunarmandchilikning o`zaro
jamoatchilik hamkorligi , uyushmasi kabi ishko`raredi. Shunga qaramay , ularning
ishga yollanishida vositachilik aralashuviga , nazoratchilar zulmiga , ish vaqtining
qo`shilishiga , ish haqqining kamayishiga qarshi harakatlari ba`zan ozmi - ko`pmi
ta`sirga ega edi.
Yaponiyaning XIX asr oxiridagi hayotida turli ijtimoiy g`oyalar mavjud edi .
ArVanaviy Yapon jamiyatining rihiy xususiyatlari buddizm g`oyalari bilan bir
qatorda ba`zi ilg`or g`oyalar ham paydo bo`la boshladi. Bular ba`zi hollarda
partiyalar tuzilishiga ham asos bo`ldi . Masalan , "Sharq sotsialistik partiyasi"
( 1882 y ), " Sharq ozodlik partiyasi", "Ij-timoiy muammolarni o`rganish jamiyati"
kabilar.
Ijtimoiy harakatning ikkinchi " qanotida " ilg`or fikrli burjuaziya vakillari,
yoki ular manfaatini ifodalovchi oqim turgan edi. Ular 1872 -1882 yillarda
vakolatli parlament tuzumini o`rnatish uchun kurashdilar. Hukumat 1878 yilda
profektura - viloyatlarda mahalliy o`z-o`zini boshqaruvini joriy qilishga majbur
bo`ldi. 1881 yilda imperator parlament tuzishga va`da berdi.
3. Parlamentning tuzilishi va Konstitutsiyaning qabul
qilinishi .
Iqtisodiy islohatlar burjuaziyaning o`sishi va siyosiy kuchayishiga sabab
bo`ldi. Burjuaziya davlatga rahbarlikni o`z qo`liga olishni da`vo qila boshladi.
Mamlakatda imperatorning mutloq hokimiyatini cheklay-digan konstitutsiya joriy
qilish uchun harakat kuchaydi.
Hukumat biroz yon berishga qaror qildi. Nihoyat 1889 yil 11 fevralda
Yaponiyaning 1 - Konstitutsiyasi qabul qilindi. Bu Konstitut-siya amalda
Prussiya Konstitutsiyasi asosida tuzilgan edi. Mamlakatda ikki palatadan : yuqori
( perlar) va qo`yi ( vakillar) palata-dan iborat parlament tuzildi . Parlamentning
yuqori palatasi a`zolaridan bir qismi mulkdorlardan 7 yilga saylanib qo`yilar,

qo;yi palatasi esa 4yilga saylov orqali saylanardi. Saylov huquqiga Yaponiyaning
1 % aholisi ega edi.
Konstitutsiya imperatorning mavjud barcha huquqlarini nafaqat saqlab
qoldi , balki unga yanada keng huquqlar berdi . Masalan : u par-lamentni
chaqirish , ochish , tarqatib yuborish , qonunlar o`rniga oily farmonlar chiqarish ,
qo`shinlarning Oliy Bosh qo`mondoni bo`lish, urush e`lon qilish , sulh tuzish kabi
huquqlarni o`zida saqlab qoldi . Konstitut-siyaga ko`ra Vazrlar Kengashi faqat
imperatorga hisobot beradi.
Imperator xonadoni vakillaridan iborat davlatmandlar perlar pala-tasida
asosiy ko`pchilikni tashkil qiladi . Fuqaro huquqlari sohasida bu konstitutsiya
g`oyat kuchsiz edi. Parlamentning barcha qarorlari imperator huzuridagi yashirin
kengashidan o`tish zarur edi . Saylov huquqipul senzi bilan , saylovchilar yoshi esa
25 yosh qilib belgilandi. Albatta , Yaponiyadek qoloq , feudal arTanalarga boy
mamlakatda Konstitutsiya qabul qilinishi katta voqea bo`ldi. Lekin , u jamiyatni
barcha a`zolari manfaatiga xizmat qila olmadi.
4 . Yaponiyaning tashqi siyosati.
Kapitalistik taraqqiyot yo`liga kirishi bilan Yaponiyaning tashqi harbiy
rejalari paydo bo`ldi . Harbiy zavodlar qurish , ko`plab qurol aslahalar ishlab
chiqarish boshlandi.
1870 yillarda Yapon ichki bozori juda " tor" edi . Shuning uchun sanoat
uchun xom - ashyo va tashqi bozor kerak edi .
Yaponiyaning bosqinchilik maqsadlari Koreya , Xitoy , Tinch okean
havzasiga qaratildi. Bir guruh samuraylar hech kechektirmay urush boshlash
tarafdori bo`ldilar. Saygo Takamori tomonidan ko;tarilgan isyon ko`p qon
to`kilishiga sabab bo`ldi . Hukumat samuraylar nafaqasini bekorqilib , ularga bir
yo`la tovon puli belgiladi. Tovon puli zayom obligatsiyalari bilan beriladigan
bo`ldi. Samuraylarning qilichtaqib yurishi taqiqlandi . Ana shular isyon
ko`tarilishiga sabab bo`ldi. Samuraylar isyoni hukumat tomonidan bostirildi , XIX
asrning 70 -yillarida Yaponiya bosqinchilik yurishlari yo`liga kirdi . 1874 yili
Tayvan oroliga bostirib kirdi . Lekin Yaponlar uchun bu urush omadsiz bo`ldi .

1872-1879 yillarda Yaponiya Xitoyning noroziligiga qaramay , Ryukyu orolini
bosib oldi . AQSh 1875 yilda Yaponiyani tan olib , u bilan dip-lomatik aloqa
o`rnatdi . Yaponiya Janubiy Saxalin hisobiga Kuril orolini Rossiyadan ajratib ,
o`ziga qo`shib oldi .
1875 yil sentyabr oyida Yaponiya Koreyaga hujum qildi va Koreya bilan
uni kamsituvchi bitim tuzildi . Yaponlar uchun Koreya" ochiq " mamlakat deb
e`lon qilindi . Yapon mollari bojsiz sotiladigan bo`ldi. Mamlakat portlari
Yaponiya uchun ochib qo`yildi. Shu yo`I bilan Koreya , Xitoy ta`siridan ajratib
olindi.
Yaponiya - Xitoy munosabatlaridagi ziddiyat 1894-1895 yillarda urushga
olib keldi. 1893 yili yapon qo`shinlari Koreyaga bostirib kirdi. Dehqonlarning
Tonkax boshchiligida qo`zg`olonini bostirish bunga bahona buldi. 1894 yil
iyulida Yaponiya Seulda Saroy tuntarishi qilib, Yaponparast hukumat tuzdi
va poytaxt garnizonini qurolsizlantirdi. 1894 yil avgustida Yapon-Xitoy
urushi boshlandi. Xitoy xarbiy flotining transport kemalari chuktirikdi , shu
bilan paral-lel ravishda yapon qo`shinlari urush e`lon qilmasdan Koreyada
turgan Xitoy xarbiy kuchlariga xujum qildilar. 1894 yil Xitoy qushinlari
E.Chjichao boshligida Pxenyan yonida geografik jixatdan yaqinligi va
raqobat qiluvchi yirik davlatlaming uzoqligidan foydala-nib , uzoq Sharqdan
ustunlikka ega bo`lishiga yo`I ochdi. Yaponiyaning zamonaviy qurollar bilan
ta`minlangan harbiy kuchlari ham quruqlikdan , ham dengizdan xujum
uyushtirib,Xitoy harbiy qo`shinlarini mag`lubiyatga uchratdi. 1895 yil 17 aprlda
Simonoseki sulhi tuzildi. Xitoy Koreyaning mustaqilligini tan oldi , Lyaudunni`
tayvanni , penxu (Peskador) orolini Yaponiyaga berdi. Shuningdek , Yaponiya
katta miqdorda tovon to`lashga majbur etildi.
Teng bo`lmagan shartnomaga ko`ra , Yaponiya o`z savdosi uchun Xitoyni "
ochib" qo`yish , Xitoy hududida yangi sanoat korxonalarini qurish va ularning
foydalanish huquqini oldi.

Yaponiya - Xitoy urushi Yaponiyani monopolistic kapitalizm yo`liga olib
kirdi. Uzoq Sharqda uning harakatlari erkinlashdi . Shu bilan birga g`arb davlatlari
bilan Yaponiya o`rtasida no teng iqtisodiy bitimlarni bekor qilinishiga olib keldi.
Bu davrda Yaponiyada monopolistic unsurlar bilan chirmashib ketdi. Bu
jihatdan Yaponiya Rossiyaga o`xshab ketadi, chunki pomeshchiklar va
monarxiya aloqalari juda kuchaygan edi . Ko`pgina Yapon konserinlari feodalizm
davrida tashkil topgan savdo sudxo`rlik guruhlaridan "o`sib " chiqdi . Yapon
burjuaziyasiga mehnatkashlarni eks-pluatatsiya qilishning kapitalizmga xos
bo`lgan usullar , ya`ni bolalarva xotin - qizlarni yarim turma shaklidagi
yotoqxonalariga joylashtirib , ular mehnatidan foydalanishni davom ettirdi.
Angliya , Fransiya , AQSh dan farqli o`laroq , Yaponiyada hokimi-yat
burjuaziya qo`lida bo`lmay , balki pomeshchik - burjuazuya bloki qo`lida edi . Bu
narsa ishlab chiqarishda davlat rolini kuchaytirdi .
Yaponiya Xitoydan Konstitutsiya tariqasida olgan katta miqdordagi tovon
pulini armiya va flotni kuchaytirishga sarfladi. Harbiy buyurtmalar yuzaasidan
qilingan hisob -kitoblar natijasida bu mablagiar yirik sanoatga vat emir yo`llarga
sarflanadigan bo`ldi.
Yaponiya hukumati og`ir industriyani rivojlanishiga alohida e`tibor berdi.
1900-1903 yillarda sanoat ishlab chiqarishi AQSH da 85 % , Germaniya 54 % ,
Fransiyada 51 % , Angliyada 25 % o`sgan boisa , Yaponiyada 181 % o`sdi. U
ishlab chiqarish hajmi bo`yicha Italiyadan o;zib ketib , Fransiyaga yaqinlashdi .
Mamlakatda sanoat, savdo - stiqva banklar konsentratsiyalashib , imperialistik
monopoliyalar vujudga keldi.
llgaridek , pomeshchik yer egaligi va dehqonlarning asoratli ahvoli
saqlanib , qolaverdi . Ota - onalar o`z bolalarini fabrikalarda ishlatish uchun
sotishar edi . Qashshoqlanib borayotgan Yapon dehqonlari va shahar
ishchilarining bir qismi Yaponiya sanoati tavarlarining sotib ololmas edi. Yapon
imperialistlari mol sotiladigan yangi bozorlar uchun kurash olib borib ,
bosqinchilik siyosati yurgizdilar.

Mamlakat aholisining turmush sharoiti og`irlashib boraverdi. Yapon
hukumati aholi to`g`risida hech qanday g`mxo`rlik qilmay , o`z e`tiborini zo`r
berib qurollanishga qaratdi . Yaponiya uzoq Sharqda o`z mavqeyi-ni tiklash
uchun reaksion siyosat olib borishdan qaytmadi, Yaponiyaning uzoq sharqda
kuchli davlatga aylana borishi g`arb mam-lakatlarining mustamlakachilik
siyosatida muhim burilishlarga sabab bo`ldi. AQSh , Angliya , Germaniya ,
Fransiya o`zlarining uzoq Sharq va Janubiy - sharqiy Osiyodagi siyosatlarida
Yaponiya bilan ittifoqdosh bo`lishni o`ylab qoldilar. Rossiya esa o`zining Uzoq
Sharqdagi manfaatlarini himoya qilish bahonasida Yaponiyaga qarshi harakatlar
boshladilar.
Yaponiyada Rossiya bilan urush boshladi. Manjuriya va Kreyadan uni "
quvib chiqarish " tarafdorlari ko`p edi. Rossiyada ham Yaponlaming " adabini
berib qo`yish " tarafdorlari kam emas edi.
1895 yili Xitoy bilan urushda yengib chiqqan Yaponiya 10 yillik
qurollanish dasturini qabul qildi. Bundan maqsad Rossiyaga qarshi urush boshlash
edi. Harbiy sanoat tez o`sa boshladi. Metalurgiya zavodi qurildi.
1894-1903 yillarda temir yo`llar 2,8 barobar, tashqi savdo hajmi 3,5 barobar,
sanoatda ishchi o`rni 326 mingga ko`paydi.
5 . Rus -Yapon urushi va Rossiya _ Yaponiya Munosabatlari.
Yaponiya xalqaro miqyosda zo`r berib diplomatic muzokaralar olib bordi.
Masalan , 1902 yili Angliya bilan 5 yillik shartnoma tuzib , Xitoyda , Angliya -
Yaponiya manfaatlarini belgilab oldi. 1902 yil bitimi, bosqinchilik bitimi edi .
AQSh bo`lajak urushda Yaponiyani quvvatlashini bildirdi va Germaniya ,
Fransiyani ham shunga chaqirdi. Shunday qilib , muqarrar bo`lib qolgan urushda
Rossiya yolgizlatib qo`yildi.
1903 yil iyul oida Yaponiya Rossiya bilan muzokaralar boshlab , Koreyada
uning erishgan muvaffaqiyatlarini tan olishni talab qildi. Buning evaziga Rossiya
Manjuriyada temir yo`llar qurish huquqini oladigan bo`ldi . Qator masalalarda
bitimga kelish ataylab chalkash yo`lga solindi. Nihoyat , Yaponiya o`z
maqsadlariga yaqinroq yo`I tutib , 1904 yil 5 fevralda Rossiya bilan diplomatic

$aloqani uzdi . Qo`shin va flotga esa Imperator nomidan yashorin xat yo`llab , Rossiya Yaponiyaga xavf solmoqda deb tushuntirildi. Yapon kemalari 1904 yil fevralda Port Artur va Chumulpo port-laridagi rus kemalariga to`satdan hujum qildi . " Varyag " kreyseri cho`ktirildi. " Koreys " kemasi portlatildi . Shu bilan rus - yapon urushi boshlandi. Koreya qirg`oqlariga Port-Arturga , Lyadunga to`rt yapon armiyasi tushirildi. Ruslar Lyadun yarim oroliga chekindilar. Mukden ( 1905 yil fevral - mart) operatsiyada rus qo`shinlari son jihatdan ko`p bo`lishiga qaramay , qo`mondanlarning o`quvsizligi tufayli yengildi. . Rus dengiz qo`mondonligi Boltiq dengizidan Rojdestvenskiy - Neboga-tov eskadrasini Yaponiyaga jo`natdilar. .Bu reja xato edi . Chunki , eskadra kemalarining tezligi yapon kemalarinikidan kam , bronyasi (zirxlari ) esa yuqa edi. Buning ustiga yaponlar eskadraning yo`lgachiqqanini bilishar , unga qarshi zarur kuchlarni yig`ib , tayyorlab qo`yishgan edi. Susima dengizi jangida bu rus eskadrasi muqarrar halokatga uchradi . ( 1905 yil 27-28 may ) Rossiya urushda uzil - kesil yengildi . Buning sabablari ko`p edi . Eng , rus davlati XX sar boshlarida o`lkan hududlarini birlashtirib olgan , iqtisodiy qoloq va mo`rt tuzilgan davlat edi . Yaponoya esa zamonining ilg`or harbiy sanoati texnikasini o`zida toplagan , bosqinchilikni shior qilib olgan davlatga aylangan davlat edi. 1905 yil 9=29 avgust kunlari Rossiya bilan Yaponiya o`rtasida AQSh Prezidenti T . Ruzvelt vositachiligida AQSh Portsmut shahrida sulh muzokaralari bo`ldi . Rossiyadan Saxalin orolining bir qismini Yaponiyaga berish va Yaponiyaga 1,2 mird . iyen tovon to`lash talab qilindi. Lekin rus qo`mondonligi bunga ko`nmadi , faqat Saxalining bir qismini Yaponiyaga berishga rozi bo;ldi. Bu Yaponiya diplomatiyasi va AQSh Prezidenti uchun kutilganidan ham katta muvaffaqiyat edi. Gap shundaki, muzokaralar to`xtab urush davom etadigan bo`lsa , Yaponiyaning uni davom ettirishga kuchi va imkoniyatlari yetmas edi. Rus imperatori Nikolay II , uning Portsmut sulh muzokaralari vakili biron Vitte AQSh Prezidenti nayranglaridan vahimaga tushib qolgan edi. Bitimga ko`ra , Koreya Yaponiyaga o`tdi . Xitoy Sharqiy ten\mir yo`lining janubiy qismi to`liq$

Yaponiyaga topshirildi . Port Artur yaponlarga " ijara" ga berildi. . Rossiyaning
Oxota dengizi qirg`oqlari bo`ylarida Yaponlar baliq ovlash huquqini olishdi .
Saxalining 50-paralleldan janubiy ham Yaponiyaga tegdi. Yaponiya Rossiyaning
Tinch okeanga chiqish yollarini berkitib , urushdan yanada zo`rroq bo`lib chiqdi .
Qurollanishni va mustamlakachilik rejalarini yanada kuchaytirdi .
Rossiya - Yaponiya urushi dunyoning hududiy jihatidan qaytadan bo`lib
olish uchun eng yirik kapitalistik davlatlartomonidan qilingan dastlabki
bosqinchilik urushlaridan biri edi. Rus-yapon urushidaRossiya mag`lubiyatga
uchragach , 1905 yil 5 sentabrda Portsmut (AQSH ) da sulh shartnomasi imzolandi
. Unga ko`ra , Rossiya Koreya va Janubiy Manjuriyada Yaponiyaning hukmronligi
tan oldi . Bundan foydalangan Yaponiya o`zining harbiy kuchlarini Koreyaga
kiritdi .
Rossiya homiyligidan mahrum etilgan Koreya Yaponiyaga qarshi
qo`zg`olon boshladi . Biroq yapon bosqinchilari qo`zg`alonni zudlik bilan
bostirishga erishdilar. 1910 yilda Yaponiya Koreyaning istilo qilinganini rasman
e`lon qildi . Yaponiya hukumatining talabi bilan Koreya imperatori o`zining butun
hokimiyatini " abadiy , batamom " Yaponiyaga topshirdi. Koreyada ma`muriy
mansablarning barchasini yaponlar egallab oldilar.. Yapon mustamlakachilari
Koreyaga kirib kela boshladilar. Koreys xalqining milliy madaniyati paymol
qilindi. Maktablarda koreys tilida o`qitish taqiqlandi . koreyada ko`rilayotgan
yapon sanoat korxonalarida koreyslar qattiq eksplutatsiya qilinardi . Har qanday
norozilik chiqishlarida o`nlab , yuzlab koreyslar qirilar, chopilar edi. Butun
mamlakatda Yaponiya hukmronligi o`z kuchini ko`rsata boshladi.
Yaponiya endilikda barcha e`tiborni Xitoyga qaratgan edi. Chunki, Yevropa
davlatlari va AQSh ning Xitoy boyliklaridan foydala-nish uni ham Xitoy mulkidan
foydalanishga undar edi. Rossiya bilan urush davomida Yaponiya qiyin moliyaviy
ahvolda qoldi . Soliqlar miqdori to`rt barobar oshdi. Oziq - ovqat mahsulotlariga
soliqlar miqdori mamlakat soliq yig`imlarining 56 % ini tashkil etdi. Bu mehnat
ahlining turmushi og`irligini ko`rsatar edi . Yaponiya o`zining qiyin moliyaviy

ahvolini Tayvanni , Koreyani talash hisobiga yaxshilashga o`rindi. Angliya AQSh
dan olingan tashqi qarzlar ham urushdan keyingi qiyinchilikka sabab bo`ldi.
1907-1908 yillardagi iqtisodiy inqirozdan keyin Yaponiya sanoati
mablag`solishni yanada kengaytirdi . 1905 - 1912 yillarda bu mablag` 3,8 milliard
iyenga yetdi. Shundan 63 % I yangi korxonalar qurishga ishlatildi. Shunday qilib ,
sanoat qurilishining sur`ati bo`yicha Yaponiyailg`or kapitalistik mamlakatlardan
o`zib ketdi . Umuman Yaponiya XX asrning dastlabki o`n yilida sanoatda jiddiy
sifat o`zgarishlarga erishdi. Metallurgiya , mashinasozlik kabi muhim tarmoqlar
asosan davlat ixtiyorida bo`ldi. Kapital konsentratsiyasi tezlashdi . Ammo , sanoat
konsentratsiyasi sekin bormoqda edi .
Iqtisodiy ahvolning og`irligi sanoat va qishloq xo`jaligida mehnatkash
ommani haddan ziyod ezib , ishlatish maium ijtimoiy harakatlarga sabab bo`ldi .
Kotoku rahbarligidagi sotsialistlar harakati yapon burjua - pomeshchik
monarxiyasini tashvishga soldi . Kotoku va uning 12 safdoshi ig`vo bilan qamalib ,
sud qilindi va osib o`ldirildi. Lekin mamlakatda ijtimoiy harakat davom etdi .
Masalan , 1912 yilda Sudzuki millioner Sudziava mablag`l yordamida
islohatchilik g;oyalarini targ`ib qiluvchi " do`stlik jamiyati" nomli jamiyat
tuzdi . Kasaba uyushmalari harakati ham qisman iqtisodiy o`zgarishlar talab qilish
bilan cheklanuvchi yo`I tutdi. Lekin tub ijtimoiy o`zgarishlar tarafdori bo`lgan Sen
Katayama umumiy saylov huquqi uchun kurashdi. . Ijtimoiy harakatlar
Yaponiyada birinchi jahon urushi arafasida yanada kuchaydi . Bu davrga kelib
Yaponiyaning AQSh va Angliya bilan munosabatlari yomonlashdi. Chunki ,
Yaponiya Uzoq Sharqda " xvfli raqib" ga aylangan edi . Rossiya bilan Mo`g`iliston
va Manjuriyada " ta`sir zonalari" ni bo`lib olish haqidagi bitimlar ( 1907-1912)
Uzoq harqdagi kuchlar nisbatini Yaponiya foydasiga keskin ravishda o`sgartirib
yubordi.

Foydalanilgan adabiyotlar :
1 Karimov I.A. " o`zbekiston buyuk kelajak sari" T., " o`zbekiston" 1998, 669-bet. "
Yaponiya mintaqamizning murakkab muammolarini- xavfsiz va barqaror
tinchlikka erishish , atrof-muhit muhofazssi masalasini hal etishda faol va
manfaatdorlik bilan ishtirok etmoqda"
2. Karimov I. A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. T., “Sharq”. 1998.
3. Karimov I.A. Yuksak manaviyat yengilmas kuch. T., “Ma`naviyat” 2008.
4. Karimov I.A. Jahon moliyaviy – iqtisodiy inqirozi , O`zbekiston sharoitida uni
bartaraf etish yo`llari va choralari. T., “O`zbekiston” 2009.
5. Narochnitskiy A.L " Kolonialnaya politika kapitalisticheskix derjav na Dalnem
Vostoke ( 1860 -1895 )" M., Nauka 1973.
6. Yaponiyaning yangi tarixi "M .,Nauka 1972.

Reja: 1 . Yaponiyada kapitalistik bozor munasabatlarining rivojlanishi. 2. Ijtimoiy siyosiy harakatlar. 3. Parlamentning tuzilishi va Knstitutsiyaningqabul qilinishi. 4.Yaponiyaning tashqi siyosati. 5 Rus- Yapon urushi va Rossiya - Yaponiya munosabatlari.

1. Yaponiyada kapitalistik bozor munosabatlarining rivojlanishi. XIX asr oxiri XX asr boshlarida Yaponiyada feudal ishlab chiqari-rish munosabatlari bilan kapitalistik munosabatlar o`rtasida qarama qarshilik kuchaydi. XIX asrning so`nggi choragi Yaponiya tarixida arVanaviy fiodal mulkchilik bilan yangi, bozor munosabatlari o`rtasidagi ziddiyatlarni hal qilish davri bo`ldi. Yaponiya yangi tarixining ikknchi bosqichi bo`I-gan 1868-1878- yillarda bo`lib o`tgan davlat to`ntarishi Tokuva syogunligi va imperator qo`sh hokimyatchiligini tutgan, Yaponiya imperatori yakka hukumdorga aylangan edi. Birnchi bosqich XIX asr-ning 40-50 yillarida o`z ichiga olib , bu davr syogunlikning inqirozi davri edi. Shimoldagi yirik yer egalari eski feudal tartiblarni saqlash uchun kurash boshladilar. Tub o`zgarishlar tarafdori bo`lgan , savdo sanoat rivojlangan janubiy Yaponiya bu kurashda yengib chiqdi. To- kugacheva xonadoni qo`lida bo`lgan syogunlik boshqaruvi barham topdi. Mamlakatda " Meydzi islohatlari" deb atalgan bir qator jiddiy iqti- sodiy islohatlar o`tkazildi. Aholining tazyiqi va noroziligi tufayli 1867 yilda syogun o`z lavozimidan voz kechdi. Bu bilan nafaqat Tokugava syogunlarining , balki Yaponiyada 700 yildan ortiq davrda hukm surgan harbiy siyosiy rejimga chek qo`yildi. III asrda Yamata qabilalarittifoqitashkil topdi . U o`zini " Tenno " -" Imperator" deb atadi . 1192 yilda Yeritamo Minamoto Xonsyuming Shimoliy sharqiy hokimiyatni qo`lga olib , o`zini syogun ( sarkarda ) deb e`lon qilgan . Bu so`z o`sha paytda Yaponiya hukumdori ma`nosini anglatgan . Shunday qilib "qo`sh hokimiyatchilik " kelib chiqdi. 1603 yil lehsu Tokugacheva (1542 - 1616) syogun bo;ldi va 1868 yilgacha mamlakatni boshqardi. Yaponiya tarixida butunlay yangi davr boshlandi . Endi Yaponiya im-peratori o`ziga xos va sharafli lavozimning to`laqonli egasiga aylandi. o`shanda imperator Musixita ( 1854-1913) taxtga o`tirganda 14 yoshda edi , u mamlakatni 45 yil

boshqardi . Tarixda imperatorning yangi boshqaruv tizimi Meydzi ( " Maorifparvarlik idora qilish usuli") nomi bilan ataldi. Bu voqea Yaponiya tarixida " Meydzi inqilobi" nomi bilan yuritiladi. Darxaqiqat , Yaponiya qisqa muddatda o`tkazilgan barcha sohalarini islohatlar natijasida ilg`or, sanoati rivojlangan davlatlardan biriga aylandi. Yaponlar hato taraqqiyot sohasida o`z ustozlari bo`lmish g`arbliklarni ham lol qoldirdilar. Gap shundaki . yaponlar g`arb ilm -fani va texnologiyasini ijodiy o`zlashtirishlari bilan birga o`zlarining eng yaxshi , asrlar davomida shakillanib kelgan udumlari va arVanalarini saqlab qoldilar. Albatta bu o`zgarishlar o`z - o`zidan vujudga kelgani yo`q. g`arb davlatlarining birin - ketin bostirib kirishi , ularning zamonaviy qurollari qarshisidayaponlar butunlay himoyasiz edilar. Hayotning achchiq saboqlari ona Vatanga bo`lgan cheksiz fidoiylik , sadoqat, muhabbat, milliy istiqlol tuyg`usi, milliy totuvlikka o`rgatdi. Barcha vatanparvarlar, Yaponiyaning ilg`or kishilar , ziyolilari, davlat arboblari imperator Musixita atrofida jipslashdilar. Yaponiyaning rivojlangan g`arb davlatlari kabi zamonaviy parlament faoliyat ko`rsata boshladi va imperator bilan bir qatorda mamlakat siyosiy hayotida tobora nufuzi ortib bordi. Eski feodallar toifasi dayme barham topdi . Yangi Konstitutsiyasiga muvofiq mamlakatda hukumat vaqt tizimi joriy etilib , parlament ikki palatadan iborat bo`lib , quyi palata a`zolari tayinlanar edilar . Yapo-niya ta`lim tizimida ham katta o`zgarishlar yuz berdi: huquqshunoslik , ijtimoiy va aniq fanlar jadal sur`atlar bilan rivojlandi. Yapon yoshlari-dan iqtidorlilari tanlab olinib ular nufuzli universitetlarida o`qishga yuborildi. Ular o`z vatanlariga yetuk mutaxassislar bo`lib qaytar edilar va Yaponiyaning ravnaqi uchun barcha imkoniyatlarini ishga solar edilar . Shunday qilib , yaponlar yangi davrning 200 yildan ko`proq vaqti-da o`zlarini tashqi dunyodan to`sib qo`ysalarda , ammo milliy mustaqilligini saqlab

qoldilar. 200 yil o`tgach , yana " o`zliklarini " xorijliklarga " ochib ", qisqa vaqt ichida jahon hamjamiyatidan o`rin olib , dunyoning rivojlangan mamlakatlaridan biriga aylandi. Natijada , jahon xalqlari orasida taraqqyotning " yaponcha modeli " vujudgakeldi. Ishlab chiqarish kuchlarining rivojiga to`sqinlik qiluvchi qonun va tartiblar bekor qilindi . 1868-1878 yillarda Yaponiya hukumati yangilandi. Yangi hukumat boshlig`1 Arisugava Yaponiyada bozor munosabatlari taraqqiyoti tarafdori edi . 15 yoshli yangi imperator Mu-sixito parlamentga o`xshash Davlat Kengashi tashkil qilishga va`da berdi. Ayrim -ayrim hokimlar chegaralaridagi bojxonalar va boshqa to`siqlar olib tashlandi . Bu tadbir mamlakat miqiyosida savdo -iqtisodiy aloqalarga yo`I ochdi. Yo`IIarda dehqonlaming shaharga qochib ketishiga qarshi , ularni tutib joyiga qaytarish uchun qo`yilgan poyloqchilar manzillari tugatildi . Chunki , sanoat qishloqdan ishchi kuchi " oqib" kelishidan manfaatdor edi . Bu tadbirlar Yaponiyada ichki bozorning sanoat tarmoqlarining rivojiga xizmat qila boshladi. 1869 yilda " to`rt tabaqa" haqidagi qonun bekor qilindi. Feodal zamindor samurai , dehqon , hunarmand va savdogar tabaqalar rasman teng huquqli deb e`lon qilindi . 1871 yili huquqsiz ( pariylar ) quyi tabaqa haqidagi qonun bekor qilindi. Barcha tabaqa vakillari kasb tanlashda erkin , tadbirkorlik ishlariga haqli bo`lishdi. Mamlakatda alohida feudal mulklar tizimi, hokimliklar tugatilib, 75ta prefektura - viloyat tuzildi. Natijada markazlashgan hukumat boshqa-ruvida yuzaga keldi . 1872 yilda yalpi harbiy xizmat haqida qonun qabul qilindi. 1877 yilda haqiqiy harbiy xizmatda bo`lmaganlar uchun qilich taqib yurish bekor qilindi . Bu narsa samuralarning izzat - nafsiga tegdi va Saydo Takamori boshchiligida qo`zg`olon bo`ldi . Ammo bu harakat bostirildi. 1871-1878 yillarda qishloq xo`jaligi sohasida islohatlar o`t-kazilib, yerni erkin oldi - sotdi qilish , istagan turdagi ekinlami ekishga ruxsat berildi . Hosildan hissa ko`rinishidagi soliq

, pul solig`l bilan almashdi . Yerning mayday bo`laklarga bo;linib ketishiga qarshi qonun chiqarildi . 1877 -1900 yillar Yaponiya sanoat yuksalishi davrida bo`ldi. Bu davr ikki bosqichga monopoliyalashuvgacha va monopolistik kapitalizm bosqichlariga bo`linadi . Xususan , XX asr boshlarida Yaponiyada rivojlanishining o`ziga xos harbiy feodal imperiya ko`rinishi vujudga keldi. Islohatlar qanchalik ilg`or ruhda bo`lmasin , ular yirik yer egalari, sanoatchilar uchun xizmat qildi . Yangi sanoat korxonalarida va qishloq xo`jaligida oddiy mehnat ahlining ahvoli og`irligicha qoldi. Sharoit qanchalik og`ir bo`lmasin , Yaponiyada kapitalistik munosabatlar tez rivojlana boshladi. Yaponiya kapitalizmi Yevropa taj-ribalaridan sharqda birinchi bo`lib foydalandi . Yevropada uzoq davom etgan yuzaga keltirgan ilg`or sanoat tehnikasini Yaponiya tayor holda olaredi. Bu sohada Yaponiyaga Germaniya, Angliya, Fransiya kabi yirik kapitalistik davlatlar yordam berishdan manfaatdor edilar. Yaponiya davlati esa, kapitalistik ishlab chiqarish keng yulga qo`yish uchun homiylik qilish yo`lidan bordi. Birinchi galda Yaponiya to`qimachilik sanoati tez rivojlandi. 1890 yilda u barcha sanoat tarmoqlarining 45 % ini tashkil etadi . 1868-1885 yillarda 1300 sanoat korxonasi qurildi . Ular dastlab badavlat sanoat-chilarga ijaraga berildi . Keyinroq esa sanoat korxonalari o`z narxini yarmini , hatto 10-15 % iga xususiy qilib sotiladigan bo`ldi. Natijada puldor bank egalari Misui va Misubisi , Sumitoma , Yaasida , Furikava , Kavasaki , Tanaka , Asano kabi bank egalari yirik sanoat korxonalari-ning egalariga aylandilar. Yaponiya sanoat va kapital jamg`arish sohalarida o`sha davrdagi Rossiyadan o`n barobar tezroq rivojlanmoqda edi . Yapon kapitalizmi ko`proq bank kapitalizmi tusini oldi. Sanoat markazlashuvi va ixtisoslashuvidan ko`ra bank sarmoyalari-ning markazlashuvi tezroq bordi . Islohatlar davri , sanoat yangilanish jarayoni , kapital jamg`arish bilan barobar davom etmoqda edi . Mablag`larini savdo , transport va banklarga solish ko`proq foydali bo`lib qoldi. Chunki , hali kapital

O'xshashlar

Iqtisodiy islohotlar, uning bochqichlari. O‘zbekistonda bozor munosabatlarining rivojlanishi

Iqtisodiy islohotlar, xususiy mulkning shakllanishi. O'zbekistonda bozor munosabatlarining rivojlanishi

Bozor va tavakkalchilik.

Bozor iqtisodiyoti o’tishning hozirgi zamon modellari, bozor munosabatlariga o’tish modellarining shakllanishi

REJA INSTITUTI VA BOZOR INSTITUTI