Iqtisodiy islohotlar, xususiy mulkning shakllanishi. O'zbekistonda bozor munosabatlarining rivojlanishi
![Iqtisodiy islohotlar, xususiy mulkning shakllanishi. O'zbekistonda bozor
munosabatlarining rivojlanishi
Reja:
1. Iqtisodiy islohotlar. Bozor munosabatlarining shakllanishi .
2. Mustaqillik yillarida mamlakat iqtisodiyotining barqarorlashuvi va
rivojlanishi .
3. ”Harakatlar strategiyasi” yangi taraqqiyot bosqichi.](/data/documents/83a5f686-34df-4cf3-b459-6562cc1a8fd6/page_1.png)
![1-masala. Iqtisodiy islohotlar. Bozor munosabatlarining shakllanishi .
Mustabid tuzumdan qolgan iqtisodiy meros mustaqillik yillarida iqtisodiy
hayotimizda ro'y bergan yangilanish, tub o'zgarishni yoritishga kirishar ekanmiz,
avvalo, eski mustabid tuzumdan bizga qanday iqtisodiyot meros bo'lib qolganligini
eslaylik.
O'zbekiston qaramlik davrida o'z tabiiy boyliklariga, yer-suv, o'rmon va
boshqa resurslariga o'zi egalik qila olmasdi, iqtisodiy taraqqiyot yo'lini o'zi
belgilay olmasdi. Respublika hududida qurilgan va faoliyat ko'rsatayotgan
korxonalar markazga bo'ysundirilgan edi. O'zbekiston rahbariyati va xalqi o'z
hududida qancha mahsulot ishlab chiqarilayotgani, ular qayerga realizatsiya
qilinayotgani va qancha daromad keltirayotganidan bexabar edi. Moliya-kredit,
bank siyosati yuritishda qaram edi , o'zining milliy valyiitasiga, valyuta
jamg'armasiga ega emasdi.
Aholi turmush darajasi jihatidan nochorlik, sobiq Ittifoq miqyosida eng oxirgi
o'rinlardan biri meros bo'lib qolgan edi. Rossiya, Ukraina va Belorussiyadan farqli
o'laroq, O'zbekiston aholisining deyarlik uchdan ikki qismi qo'l uchida tirikchilik
qilardi. Eski mustabid tuzurndan o'tkir ijtimoiy, ekologik muammolar meros bo'lib
qolgan edi. Mamlakatimiz aholisi yerning nihoyat darajada sho'rlanishi, suv
zaxiralarining ifloslanganligi, Orol dengizining qurib borishi oqibatida juda katta
ekologik xavfga duch kelib qolgan edi.
"Bugun o'sha davr to'grisid а haqiqatni xolisona aytadigan bo'lsak, u
zamondagi hayotimizni jahon tarixi va amaliyoti bilan taqqoslaydigan bo'lsak,
shuni ochiq aytish kerakki, u paytda O'zbekiston bir yoqlama iqtisodiyotga -
markazga butunlay qaram, izdan chiqqan iqtisodiyotga ega bo'lgan yarim
mustamlaka mamlakat qatoriga aylangan edi" (Karimov I.A. O'zbekiston XXI
asrga intilmoqda. T.: "O'zbekiston", 1999, 6-bet).
Mustaqillik xalqimizni iqtisodiy zulm, mutelikdan ozod etdi, o'z yeri, yer osti
boyliklari, suv, o'simlik va hayvonot dunyosi va boshqa tabiiy zahiralariga to’la
egalik qilish huquqini berdi. Barcha mulk, korxonalar O'zbekiston tasarrufiga](/data/documents/83a5f686-34df-4cf3-b459-6562cc1a8fd6/page_2.png)
![olindi, mustaqil iqtisodiy siyosat yuritish, o'z iqtisodiy taraqqiyot yo'lini o'zi
belgilash erkinligini qo'lga kiritdi.
B о zor iqtisodiyotiga o'tish yo'li. Davlat mustaqilligi qo'lga kiritilgach,
O'zbekiston umumbashariy, jahon sivilizatsiyasining katta yo'liga tushib oldi.
O'zbekiston bozor munosabatlarini shakllantirishni, milliy an'analarga asoslangan
o'z yo'lini tanlab oldi. O'zbekistonda bozor munosabatlariga o'tishning o'ziga xos
yo'li ishlab chiqildi. Bu yo'lning asosiy qoidalari Birinchi Prezidentimiz Islom
Karimovning 1992-yil avgust oyida mustaqilligimizning bir yilligiga bag’ishlab
yozilgan “O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li” , 1993-yilda chop
etilgan «O'zbekiston - bozor munosabatlariga o'tishning o'ziga xos yo'li» nomli
asalarida hamda ma'ruza va nutqlarida asoslab berildi (besh tamoyil). Bu yo'lga,
birinchidan, xalqaro tajriba asos qilib olindi. Ikkinchidan, xo'jalik imkoniyatlari,
shart-sharoitlari, eski tuzumdan meros bo'lib qolgan muammolar hisobga olindi.
O'zbekistonda ijtimoiy yo'naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirish uchun
iqtisodiyotni tubdan isloh qilishga kirishildi. Avvalo, iqtisodiy islohotlarning
quyidagi strategik maqsadlari belgilab olindi:
• kishilar hayoti va faoliyati uchun zarur shart-sharoitlarni ta'minlaydigan
iqtisodiy tizimni barpo etish;
• ko'p ukladli iqtisodiyotni yaratish;.
• xususiy mulkning davlat tomonidan himoya qilinishini ta'minlash;
• korxonalar va fuqarolarga keng iqtisodiy erkinliklar berish;
• iqtisodiyotda chuqur tarkibiy o'zgarishlar qilish va raqobatbardosh
mahsulotlarni ishlab chiqarish;
• jahon iqtisodiy tizimiga qo'shilib borish;
• kishilarda yangicha iqtisodiy fikrlashni shakllantirish.
Islohotlaring huquqiy asoslari. Iqtisodiy islohotni amalga oshirishning
asosiy omillaridan biri bozor iqtisodiyotining huquqiy negizini yaratishdan iborat.
Shuning uchun islohotlarning huquqiy asoslarini yaratishga alohida e'tibor berildi.
Iqtisodiy sohaga tegishli bo'lgan 100 dan ortiq qonunlar qabul qilindi. Bu
qonunlarni mazmun-mohiyati jihatidan bir qator yo'nalishlarga bo'lish mumkin.](/data/documents/83a5f686-34df-4cf3-b459-6562cc1a8fd6/page_3.png)
![1. Mulkchilik munosabatlari va ko'p ukladli iqtisodiyotni shakilantiruvchi
qonunlar. Bu yo'nalish doirasida mulkchilik to'g'risida, mulkni davlat tasarrufidan
chiqarish va xususiylashtirish to'g'risida, ijara to'g'risida, davlat uy-joy fondini
xususiylashtirish to'g'risida va boshqa qonunlar qabul qilindi.
2. Xo'jalik yuritishni tartibga soluvchi qonunlar, ya'ni xususiylashtirish,
mulkchilik, tadbirkorlik, korxonalar, fermer xo'jaligi, dehqon xo'jaligi, shirkat
xo'jaligi to'g'risida qonunlar qabul qilindi. Bozor infratuzilmasini yaratuvchi va
uning faoliyatini tartibga solib turuvchi banklar va bank faoliyati, pul tizimi,
tadbirkorlik, sug'urta, birjalar va birja faoliyati to'g'risida, qimmatli qog'ozlar va
fond birjasi to'g'risida va boshqa qonunlar qabul qilindi. Korxona bilan davlat
o'rtasidagi, korxonalar o'rtasidagi munosabatlarni yo'lga qo'yuvchi, soliq tizimi,
monopolistik faoliyatni cheklash, korxonalarning bankrot bo'lishi haqida
qonunlar qabul qilindi.
3. O'zbekistonning tashqi iqtisodiy faoliyatini belgilab beruvchi huquqiy
normalar yaratildi. “Tashqi iqtisodiy faoliyat to'g'risida”, ”Chet el investitsiyalari
to'g'risida”, ”O'zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalari to'g'risida” qabul
qilingan qonunlar mamlakatimiz tashqi aloqalarining rivojlanishi tarixida yangi
sahifa ochdi.
Xususiylashtirish. 1991-yil 18-noyabrda qabul qilingan “Mulkni davlat
tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to'g'risida”gi qonunga muvofiq, davlat
mol-mulkni xususiylashtirish masalalari bo'yicha 20 dan ortiq maxsus dasturlar
ishlab chiqdi va ularni amalga oshirishga boshchilik qildi. Xususiylashtirish
jarayoni umumiy uy-joy fondini, savdo, mahalliy sanoat, xizmat ko'rsatish
korxonalarini, qishloq xo'jalik mahsulotlarini tayyorlovchi xo'jaliklarni davlat
tasarrufidan chiqarishdan boshlandi. Bu jarayon «kichik xususiylashtirish» deb
nom oldi.
Kichik xususiylashtirish 1994 yilda tugallandi. Davlat ixtiyorida bo'lgan bir
milliondan ortiq kvartira yoki davlat uy-joy fondining 95 foizdan ortiqrog'i
fuqarolarning xususiy mulki bo'lib qoldi. Bunda har 3 kvartiraning bittasi egalariga
imtiyozli shartlar bilan yoki bepul berildi. Urush faxriylari, o'qituvchilar, tibbiyot](/data/documents/83a5f686-34df-4cf3-b459-6562cc1a8fd6/page_4.png)
![xodimlari, ilmiy xodimlar va ijodiy ziyolilarga kvartiralar bepul berildi. 2002-yilga
qadar Respublika uy-joy fondining 98 foizga yaqini xususiylashtirildi.
Davlatga qarashli mulkni, korxonalarni xususiylashtirishga davlatning o'zi
tashabbuskor bo'ldi va boshchilik qildi. Davlat mulkini xususiylashtirish
boshlangandan keyin to 1994- yil oxirigacha 54 mingga yaqin korxona va ob’yekt
davlat tasarrufidan chiqarildi. Shularning 18,4 mingtasi xususiy mulkka, 26,1
mingtasi aksiyadorlik, 8,7 mingtasi jamoa, 661 tasi ijara korxonalariga aylandi.
1994-yil 21-yanvarda e'lon qilingan «Iqtisodiy islohotlarni yanada
chuqurlashtirish chora-tadbirlari to'g'risida»gi va 1994-yil 16-martda e'lon qilingan
«Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayonini yanada
rivojlantirishning ustivor yo'nalishlari to'g'risida»gi Prezident farmonlari
xususiylashtirish jarayoniga yangi turtki bo'ldi. O‘rta va yirik korxonalar
aksiyadorlik jamiyatlariga, ijara korxonalariga aylantirila boshlandi, bu jarayonga
aholi va chet ellik investorlar kengroq jalb qilindi. Davlat mulkini sotish bo'yicha
kim oshdi savdolari va tanlovlar tashkil etildi. 2000-2005 yillarda jami 4660 ta
davlat korxonasi va ob‘yekti xususiy mulkdorlarga sotildi.
2004-yil boshlarida respublikamizda 1800 ta aksiyadorlik jamiyatlari faoliyat
yuritdi, 1,2 mln.dan ortiq fuqaro aksiyalarga ega bo'ldi va ulardan daromad oldi.
Kichik biznes. Respublikada kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni davlat
yo'li bilan qo'llab-quvvatlash uchun tadbirkorlikni rivojlantirish fondi, kichik
biznesni rivojlantirishga ko'maklashish fondi tuzildi, dunyodagi nufuzli
banklarning sarmoyalari jalb etildi. Tadbirkorlar va biznesmenlarga maslahatlar
bilan ko'maklashish maqsadida nemis texnikaviy ko'maklashuv jamiyati
O'zbekistonda kichik biznesni qo'llab-quvvatlash markazini, Yevropa hamjamiyati
komissiyasi amaliy aloqalar markazini ochdilar. Markaziy Osiyodagi Amerika
tadbirkorlik fondi va Markaziy Osiyodagi Buyuk Britaniya investitsiya fondi
tadbirkorlarga zarur maslahatlar bilan ko'maklashdilar. Faqat 1999-yili kichik
biznes korxonalariga Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki, Osiyo taraqqiyot
banki, Germaniya tiklanish bankining 200 mln. AQSH dollaridan ortiq kredit
mablag'lari jalb etildi va o'zlashtirildi.](/data/documents/83a5f686-34df-4cf3-b459-6562cc1a8fd6/page_5.png)
![1998-yil 9-aprelda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni yanada qo’llab-
quvvatlash va rivojlantirishga yo’naltirilgan “Xususiy tadbirkorlik, kichik va o’rta
biznesni rivojlantirishni yanada rag’batlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni e’lon qilindi.2001-yil 22-
avgustda esa O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi “Tadbirkorlik
subyektlarini davlat ro’yxatidan o’tkazish va hisobga qo’yish tizimini
takomillashtirish to’g’risida” Qaror qabul qildi. Qarorga binoan kichik va xususiy
tadbirkorlikni rivojlantirishni rag’batlantirish bo’yicha respublika
muvofiqlashtiruvchi kengashi tashkil qilindi.
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning mamlakat yalpi ichki
mahsulotidagi salmog'i 1991- yilda 1,5 foizni, 1999- yilda 12,6 foizni tashkil etgan
bo'lsa, 2005- yilda 38,2 foizga yetdi. 2005- yilda faoliyat yuritayotgan kichik
biznes korxonalari soni 310 mingtaga yetdi. Faqat 2004- yilda bu sektor hisobiga
425 ming ish o'rinlari yaratildi. 2004- yil 1-oktabrida mazkur sektorda ish bilan
band bo'lganlar soni 6,4 mln. kishini yoki iqtisodiyotda jami band bo'lganlarning
65 foizini tashkil etdi. Kichik biznes subyektlarini qo’llab-quvvatlash, ularni
faoliyatini erkinlashtirish va soliq yukini pasaytirish bo’yicha ko’rilgan chora-
tadbirlar Yalpi ichki mahsulot tarkibida kichik biznes salmog’ini 2006-yildagi 42,1
foizdan 2007-yilda 46,2 foizgacha oshirish imkonini berdi. 2010-yilda kichik
biznes korxonalarining soni 224,2 mingtaga yetdi.
2010- yil 7-dekabrda O’zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom
Karimov O’zbekiston Respublikiasi Konstitusiyasi qabul qilinganligining 18
yilligiga bag’ishlangan tantanali marosimda 2011-yilni mamlakatimizda “Kichik
biznes va xususiy tadbirkorlik yili” deb e’lon qildi.
Bu sohani rivojlantirish maqsadida kiyingi 3 yilda ham katta ishlar amalga
oshirildi. Respublikamiz Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2020 yil 24-
yanvardagi Oliy Majlisga qilgan Murojaatnomasida “Jahon bankining “Biznes
yuritish” reytingida eng yaxshi 50 ta mamlakat qatoriga kirish bo‘yicha barcha
tashkiliy-huquqiy chora-tadbirlarni qabul qildik. Hukumat ushbu tadbirlarning
amaliy ijrosini samarali tashkil etishi zarur.](/data/documents/83a5f686-34df-4cf3-b459-6562cc1a8fd6/page_6.png)
![Yaqinda qabul qilingan yangi Soliq kodeksiga muvofiq, bu yildan boshlab
ko‘plab yangiliklar amaliyotga joriy etilmoqda. Jumladan, soliq turlari 13 tadan 9
taga kamaytirildi. Soliqlarni to‘lash muddatini uzaytirish yoki bo‘lib-bo‘lib
to‘lashga ruxsat berish bo‘yicha yengillashtirilgan mexanizmlar kiritildi”.
2020-yilda tadbirkorlikni keng qo’llab-quvvatlash bo’yicha ko’plab imtiyoz
va yengilliklar berildi. Tadbirkorlik sub’yektlariga 100 trillion so’m yoki 2016-
yilga nisbatan qariyib 4 barobar ko’p kreditlar ajratildi.
Agrar islohotlar. Agrar islohotlarga ustuvorlik beriidi. Negaki, respublika
aholisining 62 foizi qishloqda yashaydi, qishloq xo'jaligida Yalpi ichki
mahsulotning 30 foizi, mamlakat valyuta tushumlarining 55 foizi shakllanadi.
Agrar islohotlar natijasida qishloq xo'jaligidagi davlat tasarrufidagi mulk
xususiylashtirildi. Bugungi kunda qishloq xo'jaligida nodavlat sektorining ulushi
100 foizni tashkil qilmoqda.
Islohot yillarida odamlarga shaxsiy tomorqa uchun qo'shimcha ravishda 550
ming gektar sug'oriladigan yer ajratildi va shaxsiy tomorqa uchun berilgan yer
maydoni 700 ming gektarga yetdi, 9 milliondan ortiq odam ana shu yer hosilidan
foydalanmoqda.
Qishloqda xo'jalik y u ritishning maqbul shakllarini yaratishga alohida e'tibor
berildi. Agrar islohotlarning dastlabki yillarida sovxoz va kolxozlar jamoa
xo'jaliklariga aylantirilgan edi. Ammo ular xo'jalik yiiritishda o'zlarini tola-to'kis
oqlamaganliklari tufayli mulk paylari asosida shirkatlarga aylantirildi. 1999- yilda
898 ta, 2000- yilda 856 ta qishloq xo'jaligi korxonalari shirkatlarga aylantirildi.
Ularning umumiy soni 2002- yilning 1 yanvari holatiga ko'ra, respublika bo'yicha
1900 taga yetdi, ularda 1mln. 400 ming kishi shirkat a'zosi sifatida mehnat qildi.
Agrar munosabatlar tizimida shirkat xo'jaligida paychilik asosiga qurilgan oila
pudratiga keng o'rin beriidi, ammo bu ham o’zini oqlamadi.
Qishloq xo'jaligida fermer va dehqon xo'jaliklari salmoqli o'rin egallamoqda.
2004- yilda fermer xo'jaliklari soni 85,5 mingdan ziyodni tashkil etdi. Bu turdagi
xo'jaliklar don, kartoshka, sabzavot-poliz mahsulotlari, go'sht, sut, tuxum](/data/documents/83a5f686-34df-4cf3-b459-6562cc1a8fd6/page_7.png)
![yetishtirishda tobora salmoqli o'rinni egallab qishloq xo'jalik ekinlarini
yetishtiradigan asosiy ishlab chiqaruvchilarga aylanmoqda.
Qishioqda shaxsiy yordamchi xo'jaliklar dehqon xo'jaliklari sifatida qayta
shakllandi. Dehqon xo'jaligi - bu oilaviy mayda tovar xo'jaligi bo'lib, tomorqa yer
uchastkasi oila boshlig'iga umrbod meros qilib beriladi, mahsulotlar oila
a'zolarining shaxsiy mehnati asosida yetishtiriladi va sotiladi. 2003-yilda 3,5
mln.dan ortiq dehqon xo'jaligi faoliyat yuritdi. Respublikada yetishtirilgan
go'shtning 93,7 foizi, sutning 95,9 foizi, kartoshkaning 90 foizi, sabzavot-poliz
mahsulotlarining 70,3 foizi, tuxumning 53,5 foizi dehqon xo'jaliklari tomonidan
tayyorlandi.
2003-yilda respublikamiz qishloq xo'jaligida ishlab chiqarilgan jami
mahsulotlarning 22.2 foizi shirkat xo'jaliklariga, 14,9 loizi fermer xo'jaliklariga,
62,9 foizi dehqon xo'jaliklarida yetishtirildi. 2005 - yilda esa fermer xo'jaliklarida 1
minilliondan ziyod kishi band bo'ldi, paxtanng 66%i, g'allaning 55%i fermer
xo'jaliklarida yetishlirildi. 2006 yil birinchi yarmida 210 ta ixtisoslashtirilgan
meva-sabzavotchilik va uzumchilik shirkat xo'jaliklari negizida 39 ming fermer
xo'jaliklari tashkil etildi. Paxtachilik va g'allahilikda esa 447 shirkat fermer
xo'jaliklariga aylantirildi. 2014-yilda dehqon va fermerlar uyushmasi O‘zbekiston
fermerlar kengashiga, joylarda esa viloyat va tuman fermerlar kengashiga
aylantirildi. 2020-yil 29-dekabrdagi Prezidentimizning Oliy Majlisga qilgan
Murojaatnomasida “Avvalo, fermer va dehqonlarning yerdan manfaatdorligini
oshirish kerak. Manfaatdorlik va adolat bo`lgan joyda, albatta, o`zgarish va
o`shish bo`ladi. Bu borada yerdan foydalanish huquqlarini kafolatlash va yerlarni
bozor aktivlariga aylantirish masalasini ko`rib chiqish vaqti keldi.Qishloq
xo`jaligini modernizatsiya qilish, raqamlashtish, yerning umumdorligini oshirish,
zamonaviy agrotexnologiyalarni joyriy etishga ilk bor 600 million dollardan ziyod
kredit va grant mablag`lari jalb qilinadi.
Suv tejaydigan texnologiyalar joriy etiladigan yer maydonlari 5 barobarga
ko`paytirilib 430 ming gegtarga yetkaziladi, 90 ming gegtar yang yerlar
uzlashtirilad”-deb ta’kidladilar.](/data/documents/83a5f686-34df-4cf3-b459-6562cc1a8fd6/page_8.png)
![Mustaqillik yillarida amalga oshirilgan agrar islohotlar natijasida qishloq
hayoti yangilandi, dehqon va fermerning mehnatga munosabati, dunyoqarashi
o'zgardi. Ular yerning haqiqiy egasiga, o'z mehnati evaziga yetishtirgan
mahsulotning egasiga aylanmoqda. Qishloq xo‘jaligida fermer va dehqonlarning
manfaatdorligini oshirish borasidagi o‘rganish va izlanishlarimiz davom etmoqda.
Sohaga ilg‘or texnologiyalar va klaster tizimi joriy etilmoqda.
2020-yilda klaster tizimini joriy qilinishi natijasida paxtachilikda hosildorlik
o’rtacha 10 foizga oshish imkonini berdi. O’zbekistonda paxtachilik qishloq
xo’jaligining yetakchi tarmog’i hisoblanadi. Markaziy Osiyoda yiliga
yetishtiriladigan 2 million tonna paxta tolasining 1,4 million tonnasi O’zbekiston
paxtasi tolasidir. O’zbekiston paxta tolasi yetishtirish bo’yicha dunyoda to’rtinchi
o’rinda, uni eksport qilish bo’yicha ikkinchi o’rinda turadi. Respublikada paxta
sifati va hosildorligini oshirishga katta ahamiyat berilmoqda. Paxta ekiladigan
yerlar qisqartirilishiga qaramasdan yiliga 3,5 million tonnadan ortiqoq paxta xom-
ashyosi tayyorlanmoqda.
Meva-sabzavotchilik, g’allachilik va chorvachilikda ham 500 ga yaqin klaster
va kooperasiyalar faoliyati yo’lga qo’yildi. Buning natijasida 1 milliard dollarlik
meva-sabzavot eksport qilindi. Dehqon xo’jaligi va tomorqa er egalariga 300
milliard so’m imtiyozli kredit va subsidiya ajratildi. 1991 yilda 1,9 million tonna
don yetishtirilgan bo’lsa, 2017 yilda respublikada 8 million 377 ming tonna g’alla
yetishtirilgan.
O’zbekistonni 2017-2021 yillarda yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar
strategiyasida belgilangan ustuvor yo’nalishlar doirasida qishloq xo’jaligini yanada
rivojlantirish, fermer dehqon xo’jaliklarini qo’llsb-quvvatlash borasida ko’rilgan
ishlar natijasida 2017-yilda mamlakatimizda fermer xo’jaliklari soni 160
mingtadan oshdi. Ko’p tarmoqli fermer xo’jaliklari soni 75 mingtaga yetdi. Bu esa
qishloq joylarida 100 minglab yangi ish o’rinlari ochilganidan dalolat beradi.
Narxni erkinlashtirish. Iqtisodiy islohotlarning birinchi bosqichidayoq
narxlar erkinlashtirildi. Bu jarayon ijtimoiy larzalarsiz o'tdi. Negaki, davlat turli](/data/documents/83a5f686-34df-4cf3-b459-6562cc1a8fd6/page_9.png)
![kompensatsiya jamg'armalari tuzdi, bolalar uchun nafaqalar joriy etdi, eng kam ish
haqi, pensiya, nafaqalar va stipendiyalar muntazam ravishda oshirib borildi.
Narxni erkinlashtirish iqtisodiyotda raqobatchilik muhitini vujudga keltirish
bilan bevosita bog'liq. 1992- yil avgust oyida O'zbekiston Respublikasining
«Monopol faoliyatni cheklash to'g'risida»gi qonuni kuchga kirdi. Bu qonun asosida
raqobatchilikni rivojlantirishga qaratilgan bir qator normativ hujjatlar ishlab
chiqildi va amalga oshirildi. Moliya vaziri tizimida tuzilgan Antimonopol va narx-
navo siyosatini o'tkazish Bosh Boshqarmasi monopoliya mavqeyidagi korxonalarni
belgilab, ularning mahsulotlari bo'yicha narxlarni va rentabellikni tartibga solib
turibdi.
Bozor infratuzilmasi. Iqtisodiy islohotlarning muhim yo'naIishlandan biri
bozor infratuzilmasini yaratishdan iborat bo'ldi.
Shu boisdan, respublikamizda bozor munosabatlarini shakllantirish va
rivojlantirishga xizmat qiluvchi infratuzilmaning asosiy bo'g'inlari - turli
muassasalar, tashkilotlar va korxonalar majmuasi yaratildi. Avvalambor, ishlab
chiqarishga xizmat qiiuvchi transport, aloqa, suv va energetika ta'minoti, yo'l va
ombor xo'jaligi tuzilmalari yaratildi. Xo'jalik yurituvchi sub'ektlar uchun xizmat
qiluvchi 58 ta tovarlar va xomashyo birjalari, 24 ta biznes inkubator, 496 ta
auditorlik va konsalting firmalari, ko'plab savdo uylari, auksionlar, tijoratchilik
idoralari, reklama firmalari, savdo-sotiq va ularni nazorat qiluvchi davlat
muassasalari tashkil etildi.
Bozor munosabatlarini rivojlantirishda axborot infratuzilmasi alohida
ahamiyatga ega. Shu boisdan, iqtisodiy faoliyat uchun zarur bo'lgan axborotlar,
xabarlar va ma'lumotlarni to'plovchi, umumlashtiruvchi vositalar, firmalar vujudga
keldi.
Xo'jalik yurituvchi sub’yektlarni moliya-kredit munosabatlariga xizmat
qiluvchi infratuzilma - yangi bank tizimi, o'z-o'zini kreditlash idoralari, sug'urta
kompaniyalari, moliya kompaniyalari, soliq undirish idoralari, pul jamg'armalari
yaratildi.](/data/documents/83a5f686-34df-4cf3-b459-6562cc1a8fd6/page_10.png)
![Bozor iqtisodiyotiga xizmat qiluvchi bank-moliya tizimi yaratildi. 2002- yilda
37 ta bank, shu jumladan, 13 ta xususiy bank faoliyat ko'rsatdi. Banklarning 17 tasi
dunyodagi eng nufuzli banklar bilan aloqalar o'rnatgan.
Respublikada davlat ishtirokida tuzilgan bozor munosabatlariga xizmat
qiluvchi «Kafolat», «Agrosug'urta», «O'zbekinvest» kabi yirik sug'urta
kompaniyasi faoliyat ko'rsatmoqda. Ko'plab xususiy sug'urta kompaniyalari,
shuningdek, xorijiy mamlakatlar bilan hamkorlikda ishlaydigan qo'shma sug'urta
kompaniyalari ham vujudga keldi va moliya bozorida xizmat ko'rsatmoqda.
Iqtisodiy islohotlar borasida qo'yilgan yana bir muhim qadam – 1994-yil 1-
iyuldan milliy valyutamiz - so'mnmg muomalaga kiritilishi bo'ldi. Bu tadbir katta
siyosiy ahamiyatga, e'tiborga molik, chunki o'z milliy valyutasiga ega bo'lmagan
davlat chinakam mustaqil bo'la olmaydi. Respublika hukumati milliy valyuta
qadrini mustahkamlash, uning erkin aylanishini taminlash choralarini amalga
oshirib bordi. 2003- yil 15-oktabrdan boshlab so'm qisman konvertatsiyalanadigan
valyuta maqomiga ko'tarildi.
2-masala. Iqtisodiyotning barqarorlashuvi va rivojlanishi
Mustaqillik arafasida sanoat va qishloq xo'jalik mahsulotlari ishlab chiqarish
tobora pasayib bordi, xo'jalik yuritish murakkablashib qolgan edi. Buning sababi,
O'zbekiston iqtisodiy jihatdan qaram bo'lib, korxonalari mustaqil xo'jalik yurita
olmasdi, boshqa hududlarda joylashgan zavod, fabrikalardan keltiriladigan asbob-
uskuna va butlovchi qismlarga butunlay qaram edi. Sobiq Ittifoq parchalangach,
aloqalar uzildi. Natijada ko'pgina korxonalarda mahsulot ishlab chiqarish keskin
kamaydi, ayrimlari to'xtab qoldi. Shu boisdan, O'zbekistonda iqtisodiy tanglikdan
chiqish, makroiqtisodiyotni barqarorlashtirish tadbirlari ko'rildi.
Makroiqtisodiyotni barqarorlashtirish uchun O'zbekiston iqtisodiyotida
tarkibiy o'zgarishlar qilish, raqobatbardosh tovarlar ishlab chiqarishga qodir
korxonalar qurish va buning uchun zarur investitsiyalar ajratish yo’lidan bordi.
Iqtisodiyotda tarkibiy o'zgarishlar uchun zarur mablag'lar davlat buyudjiti va aholi
jamg'armalari hisobidan ajratildi. 1994-2003-yillarda iqtisodiyotga jalb etilgan
jami investitsiyalar 28,4 mlrd. AQSH dollarini tashkil etdi.](/data/documents/83a5f686-34df-4cf3-b459-6562cc1a8fd6/page_11.png)
![Xalq xo'jaligi tarkibini qayta qurish maqsadida chet el investitsiyasini jalb
qilish choralari ko'rildi. «Chet el investitsiyaiari to'g'risida», «Chet ellik investorlar
huquqlarini kafolatlari va ularni himoya qilish choralari to'g'risida»qonunlar qabul
qilindi. Chet el investisiyasini O'zbekiston iqtisodiyotiga jalb qilish bevosita
investisiyalar tarzida, davlat qarzlari, xalqaro moliya va iqtisodiy tashkilotlar, qarz
beruvchi mamlakatlarning investitsiya yoki moliyaviy kredit resurslari shaklida
amalga oshirildi. Iqtisodiyotga kiritilayotgan xorijiy investitsiya salmog'i yildan-
yilga o'sib bordi. 1994-2003 yiilarda respublika iqtisodiyotida o'zlashtirilgan chet
el investitsiyaiari hajmi 14 mlrd. AQSH dollarini tashkil etdi. Xorijiy
investitsiyalar ishtirokida faoliyat ko'rsatayotgan korxonalar soni 2003- yilda 2087
taga yetdi. 2005- yilda oldingi yilga nisbatan iqtisodiyotga jalb qilingan to'g'ridan-
to'g'ri xorijiy investitsiyalar va kreditlar hajmi 1,5 baravar ko'paydi.” Xalqimizning
fidokorona mehnati bilan 2019-yil – “Faol investitsiyalar va ijtimoiy rivojlanish
yili”da salmoqli natijalarga erishdik. Barcha sohalardagi ijobiy natijalar qatorida
investitsiyalar hajmi ham sezilarli darajada oshdi.
Ayniqsa, to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar 2019-yilda4,2 milliard
dollarni tashkil etib, 2018-yilga nisbatan – mana shu raqamga e’tiboringizni
qaratmoqchiman – 3,1 milliard dollarga yoki 3,7 barobar o‘sdi . Investitsiyalarning
yalpi ichki mahsulotdagi ulushi 37 foizga yetdi.
Mamlakatimiz ilk bor xalqaro kredit reytingini oldi va jahon moliya bozorida
1 milliard dollarlik obligatsiyalarini muvaffaqiyatli joylashtirdi. Iqtisodiy
hamkorlik va rivojlanish tashkiloti tomonidan O‘zbekistonning kreditga doir
tavakkalchilik reytingi oxirgi 10 yilda birinchi marta yaxshilandi.
Energetika, neft-gaz, geologiya, transport, yo‘l qurilishi, qishloq va suv
xo‘jaligi, ichimlik suvi va issiqlik ta’minoti hamda boshqa qator tarmoqlarda
chuqur tarkibiy islohotlar boshlandi. Sanoatning 12 ta yetakchi tarmog‘ida
modernizatsiyalash va raqobatdoshlikni kuchaytirish dasturlari jadal amalga
oshirilmoqda. Natijada 2019-yilda iqtisodiy o‘sish 5,6 foizni tashkil etdi. Sanoat
mahsuloti ishlab chiqarish hajmi 6,6 foizga, eksport – 28 foizga ko‘paydi. Oltin-
valyuta zahiralarimiz 2019-yil davomida 2,2 milliard dollarga ortib, 28,6 milliard](/data/documents/83a5f686-34df-4cf3-b459-6562cc1a8fd6/page_12.png)
![dollarga yetdi” (Respublikamiz Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2020 yil 24-
yanvardagi Oliy Majlisga qilgan Murojaatnomasidan).
Yoqilg'i mustaqilligi. Mustaqillik yillarida iqtisodiyotning hayotiy muhim
tarmoqlari rivojlantirildi, yangi sanoat tarmoqlari bunyod etildi. Bunga
mamlakatning yoqilgi mustaqil]igiga erishishi yaqqol misoldir.XX asrning 90-
yillarni boshlarida chetdan 6 million tonnaga yaqin neft mahsulotlari keltirilar, 600
ming tonna paxta tolasi Rossiya va boshqa mamlakatlarga neft mahsulotlari uchun
berilardi. Shu boisdan, mamlakatimizda neft mustaqilligi uchun kurash boshlandi,
buning tag zamini - mamlakatda 2 trillion kubmetrga yaqin gaz zaxiralari, 160 dan
ortiq neft koni borligi edi.
Yiliga 2,5 mlrd. kub metr gaz haydash quvatiga ega bo'lgan Ko'kdumaloq
kompressor stansiyasi, Buxoro neftni qayta ishlash zavodi barpo etildi. 1996- yilga
keiib chetdan neft mahsulotlarini sotib olish to'xtadi, neft mustaqilligiga erishildi.
1991-yilda 2,9 mln. tonna neft (gaz kondensati bilan birgalikda) mahsulotlari
ishlab chiqarilgan bo'lsa, 2000- yilda bu ko'rsatkich 7,5 mln. tonnadan oshdi. Shu
davrda tabiiy gaz ishlab chiqarish 41,8 mlrd. kub metrdan 56,4 mlrd. kub metrga
o'sdi. O'zbekiston yoqilgi mustaqilligiga erishdi.
Yaponiyaning “Mitsuiy” firmasi bilan hamkorlikda Farg’ona neftni qayta
ishlash zavodi jahon andozalari darajasida ta’mirlandi va korxonada 50 dan ortiq
turdagi yoqilg’i mahsulotlari shlab chiqarish yo’lga qo’yildi.
Hozirgi kunda gaz ishlab chiqarish bo’yicha O’zbekiston dunyoda 14-o’rinda
turadi. 2019-yildagi ma’lumotlarga ko’ra Markaziy Osiyodagi gaz zahirasining 70
% I O’zbekistonda joylashgan.
Bugungi kunda mamlakatimiz oltin zahirasi bo’yicha 4 o’rinda, uni qazib
olish bo’yicha 7-o’rinda turadi.
Mashmasozlik va avtomobilsozlik sanoati. Mustaqillik yillarida
mashinasozlik sanoati jadal rivojlandi. 1994- yilda barpo etilgan O'zbekiston -
Isroil «O'zlz mash» qo'shma korxonasida paxta terish mashinalarining gorizontal
shpindelii yangi xili yaratildi. Bu agregat jahon mashinasozligining eng yangi
yutug'i, deb e'tirof etildi. Islohotlar davrida “O’zmashsanot” uyushmasi](/data/documents/83a5f686-34df-4cf3-b459-6562cc1a8fd6/page_13.png)
![tasarrufidagi 35 ta korxonaning 26 tasi ta’mirlanib, yangi texnik uskunalar bilan
qayta qurildi.Qishloq xo’jaligi mashinalarini “Keys” rusumdagi traktor va g’alla
o’rish kombayinlari bilan to’ldirish maqsadida AQSHning “Keys Nyu-Xolland”
kompaniyasi sarmoyalari ishtirokida “O’zkeysmash” va “O’zkeystraktor” qo’shma
korxonalari barpo etildi.
1992-yilda Janubiy Koreya bilan hamkorlikda O'zbekistonda avtomobil ishlab
chiqaruvchi korxona barpo etishga kelishib olindi. 1993-1996- yillarda Asaka
shahrida «O'zDEU avto» zavodi barpo etildi va «Damas», «Tiko», «Neksiya»
rusumli avtomobillar ishlab chiqarish yo'lga qo'yildi. 1996- yilda 25,3 ming, 1997-
yilda 64,9 ming, 1998- yilda 54,4 ming, 1999- yilda 58,4 ming, 2004- yilda 70
ming dona yengil avtomobil ishlab chiqarildi. «O'zDEU» zavodida 1999-2003-
yillarda «Matiz», «Lasetti» rusumli avtomobillar ishlab chiqarish yo’lga qo'yildi.
O'zbekiston dunyoda avtomobil ishlab chiqaruvchi 28-mamlakatga aylandi.
«UzDEU avto» zavodi 10 yil (1996-2006 yil iyun) davomida 571580 ta avtomobil
tayyorladi, ularning 198609 tasi xorijga eksport qilindi. 2007 yildan “Shevrale’
avtomobillari – “Captiva”, “Epika”, “Takuma”, 2008 yil «Nexiya 2», 2010-yildan
“Spark”, 2012-yildan boshlab “Cobalt”, “Malibu” avtomobillari ishlab
chiqarilmoqda.
1995-yilda “O’zavtosanoat” uyushmasi bilan Turkiyaning Kochxolding
kompaniyasi o’rtasida Samarqandda avtobus va yuk mashinaiari ishlab chiqarishga
ixtisoslashgan «Sam Koch avto» zavodini qurish to’g’risida bitim imzolandi, 1999-
yilda zavod ishga tushdi. 1999- yilda «Sam Koch avto» zavodi 163 ta avtobus,
302 ta yuk avtomobili ishlab chiqardi. 2000- yilda 483 ta avtobus, 102 ta yuk
avtomobili ishlab chiqardi. Hozirgi kunda 1000 dan ziyod kishi mehnat qilayotgan
bu zavodda 5 xil rusumdagi avtobuslar, 8 turdagi yuk avtomobillari, 35 xil
kuzovlar ishlab chiqarilmoqda. Germaniyaning “MAN avto” kompaniyasi bilan
hamkorlikdagi zavodda yiliga 4 ming 600 ga yaqin yuk avtomobili va 1 ming 350
dan ortiq piritsip ishlab chiqarilmoqda.
Respublikamizda avtomobil butlovchi qismlari ishlab chiqaruvchi o'nlab
yangi korxonalar binyod etildi. Hozirgi paytda «O'zDEU» zavodi uchun zarur](/data/documents/83a5f686-34df-4cf3-b459-6562cc1a8fd6/page_14.png)
![bo'lgan butlovchi qismlarning 20 foizi O'zbekistonda ishlab chiqarilmoqda.
Avtomobilsozlik sanoatida 14 mingga yaqin ishchi va xizmatchi mehnat qilmoqda.
Mashinasozlik sanoatining yirik korxonalari - Toshkent traktor zavodi,
O'zbekiston qishloq xo'jaligi mashinasozligi, Toshkent va Chirchiq qishloq
xo'jaligi mashinasozligi, Toshkent agregat zavodi va boshqa korxonalar
mustaqillikning dastlabki yillarida uchragan qiyinchiliklarni yengib o'tdi. Birgina
Toshkent traktor zavodida 2000- yilda 954 ta, 2001- yilda 1002 ta traktor ishlab
chiqarilgan bo'lsa, hozirgi paytda yiliga 3,5-4 ming donagacha traktor, minglab
tirkamalar ishlab chiqarilmoqda.Bugungi kunda O‘zbekistonda 27 ta rusumdagi
yuk va yengil avtomobillar, avtobuslar hamda 15 turdagi zamonaviy qishloq
xo‘jalik texnikalari ishlab chiqarilmoqda.
Gaz-kimiyo va yengil sanoat. 1995-yil oktabr oyida O'zbekiston bilan
AQSH ning «ABB Lummus Global» kompaniyasi o'rtasida Sho'rtan gaz-kimyo
majmuasini qurish bo'yicha hamkorlik yo'lga qo'yildi. Qurilish ishiari 1997-2001 -
yillarda amalga oshirildi, majmua qurilishida l milrd. AQSH dollari hajmida
sarmoya o'zlashtirildi. 2001- yil dekabrda Sho'rtan gaz-kimyo majmuasi ishga
tushirildi. Majmua yiliga 25 ming tonna polietilen, 137 ming tonna suyultirilgan
gaz va 126 ming tonna gaz kondensati ishlab chiqarish quvvatiga ega.
Yengil va to'qimachilik sanoati tez sur'atlar bilan rivojlanib bormoqda.
Paxtani qayta ishlovchi «Qabul-O'zbek», «Kosonsoy-Tekmen», «Papfen», «Asnam
tekstil», «Karakulteks», «Chinoz to'qimachi», «Qabul-Farg'ona», «Oq saroy
to'qimachi» qo'shma korxonlari barpo etildi. Faqat 2004- yilda 17 ta yengil sanoat
korxonalari qurilib ishga tushirildi. Bu tarmoqda xalq ist'emol mollari ishlab
chiqarish kengaydi, minglab yangi ish o'rinlari yaratildi. Agar 1991-yili
respublikamizda paxta tolasini qayta ishlash 12 foizni tashkil etgan bo'lsa, 2004-
yilda bu ko'rsatkich 28 foizga yetdi. Kalava, ip, paxta va shoyi gazlamalarini
eksport qilish hajmlari ancha oshdi.
Mustaqillik yillarida «Zarafshon-Nyumont» korxonasi, Qizilqum fosforit
kombinati, Qo'ng'irot soda zavodi, Quvasoy kvars zavodi, Yangiyo'l va Andijon
spirt zavodlari, Toshloq ip yigiruv fabrikasi va boshqa ko'plab korxonalar bunyod](/data/documents/83a5f686-34df-4cf3-b459-6562cc1a8fd6/page_15.png)
![etildi. ”Garvard universiteti tadqiqotlariga ko`ra, mamlakatimiz 50 dan ortiq sanoat
mahsulotlarini ishlab chiqarishda barcha imkoniyatlar va nisbiy ustunlikka ega.
Ayniqsa, neftgaz-kimyo, metallurgiya, mashinasozlik, elektrotexnika,
farmastivtika, qurilish matireallari, to`qimachlik, charm-poyabzal, oziq- ovqat
hamda ”yashil iqtisodiyot” bilan bo`g`liq sanoat tarmoqlari iqtisodiyotimiz
“drayverlari’ga aylanishi uchun barcha yetarli sharoitlar mavjud”-deb ta’kidladilar
Yurtboshimiz 2020-yil 29-dekabrdagi Oliy Majlisga qilgan Murojaatnomasida.
Don mustaqilligi. Qishloq xo'jaligida ishlab chiqarish tarkibini
takomillashtirishga e'tibor berildi. Xo'jaliklar ekin ekish sohasida mustaqil
bo'ldilar. Respublikada don mustaqifligiga erishish, shakar va boshqa oziq-ovqat
mahsulotlari tayyorlashni tiklash yo'li izchillik bilan amalga oshirildi. Paxta
ekiladigan maydonlar tegishli suratda qisqartirilib, donli ekinlar maydoni
kengaytirildi. Umumiy ekin maydonlarida donli ekinlar salmog'i 1991- yilda 18,8
foizni tashkil etgan bo'lsa, 2000- yilda 42 foizga o'sdi.
Respublikamizda don mustaqilligiga erishish, shakar va boshqa oziq-ovqat
mahsulotlari tayyorlash izchillik bilan amalga oshirildi. Agar 1991-yilda
mamlakatimizda 1,9 mln. tonna don, shu jumladan, 609,5 ming tonna bug'doy
tayyorlangan bo'lsa, 2003-yilda 6,1 mln. tonna don, shu jumladan 5,4 mln. tonna
bug'doy yetishtirildi. O'zbekiston g'alla mustaqilligiga erishdi.
Andijon paxtakorlari tashabbusi bilan chigitni plyonka ostiga ekish
texnologiyasi joriy etildi. Bu usul paxtadan sifatli va yuqori hosil yetishtirish
imkonini yaratdi.
Iqtisodiyotda barqaror yuksalish. Iqtisodiyot tarkibidagi tub o'zgarishlar,
yangi korxonlalarning bunyod etilishi sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish sohasida
samarali natijalar berdi. 1991-2002- yillarda 1872 korxona va boshqa ishlab
chiqarish muassasalari qurildi, mahsulotning 9,5 mingdan ortiq yangi turlarini
ishlab chiqarish o'zlashtirildi. 1990- yilda respublika bo'yicha ishlab chiqarilgan
sanoat mahsulotlari hajmini 100 foiz deb olsak, undan keyingi yillarda kamayib,
1992- yilda 94,7 foizga, 1993- yilda 98,1 foizga tushgan edi. 1995- yilga kelib
makroiqtisodiyotda barqarorlikka erishildi va 1996- yildan boshlab barqaror o'sish](/data/documents/83a5f686-34df-4cf3-b459-6562cc1a8fd6/page_16.png)
![ta'minlanmoqda. Sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi oldingi yilga nisbatan
1997- yilda 106,5 foizga, 1998- yilda 105,8 foizga, 1999- yilda 106,1 foizga, 2000-
yilda 106,4 foizga, 2001- yilda 108,1 foizga, 2002-yilda 108,1 foizga, 2003- yilda
108,4 foizga, 2004-yilda 109,4 foiz, 2005- yilda 7,3 ga o'sdi. Un va un
mahsulotlari, kiyim-kechak, poyabzal, shakar va qand mahsulotlari ishlab
chiqarish sezilarli darajada ko'paydi, iste'mol buyumlari importi kamaydi.
Yalpi ichki mahsulot ishlab chiqarish 1991-1995- yillarda pasayib bordi,
1996- yildan boshlab o'sish boshlandi. Oldingi yilga nisbatan 1996- yilda YalM
101,7 foizga, 1997- yilda 105,2 foizga, 1998-yilda 104,4 foizga, 1999- yilda 104,4
foizga, 2000— yilda 104 foizga, 2001- yilda 104,5 foizga o'sdi. 2004-2005 yillarda
bu ko'rsatkich 7 foizdan oshib bordi.
Natijada, 2001- yilda birinchi bor yalpi ichki mahsulotning 1991- yilga
nisbatan 103 foiz o'sishiga erishildi. MDH davlatlari orasida birinchi bo'lib
O'zbekiston iqtisodiy barqarorlikka erishgan, iqtisodiy ko'rsatkichlari izchil o'sib
borayotgan mamlakatdir. 2005- yilda iqtisodiyotning o'sish ko'rsatkichi 2000- yilga
nisbatan 30,1 foizini 1991-yilga taqqoslaganda esa 28,2 foizni tashkil etdi.
Natijada, O'zbekistonning umumiy eksport hajmida tayyor mahsulot va xizmatlar
ulushi 50 foizdan oshdi, tashqi savdoda 1,3 mlrd. AQSH dollari miqdoridagi ijobiy
saldoga erishildi.
Shahar va qishloqlarimizning qiyofasi o'zgarib, aholi turmush saviyasi o'sib
bordi. Yirik inshootlar, korxonalarning bunyod etilishi, iqtisodiyotdagi tarkibiy
o'zgarishlar, izchil o'sish sur'atlari odamlarning moddiy va ijtimoiy hayotini,
farovoniligini yildan-yilga yaxshilanishiga zamin bo'lib, xizmat qilmoqda. Aholini
tabiiy gaz, ichimlik suvi bilan ta'minlash darajasi salmoqli darajada o'sdi. Birgina
1999- yilda 4,5 ming km gaz tarmog'I - shundan 4,3 ming kilometri qishloq
joylarida, 2 ming km.dan ziyod ichimlik suv tarmog'i - shundan 1,9 ming kilometri
qishloq joylarida ishga tushirildi.
Jahondagi yetakchi firmalarning havo kemalari bilan ta'minlangan
O'zbekiston Havo yo'llari aviakompaniyasi dunyoning 25 mamlakati bilan havo](/data/documents/83a5f686-34df-4cf3-b459-6562cc1a8fd6/page_17.png)
![aloqalarini o'rnatgan, u mustaqillik yillarida 25 millondan ko'p yo'lovchiga xizmat
qildi.
Ijtimoiy hayot. Aholini ijtimoiy himoyalashga alohida e'tibor berilmoqda.
O'zbekistonda islohotlar boshlangan dastlabki paytdayoq, uning asl maqsadi
insonga munosib turmush va faoliyat sharoitlarini vujudga keltirishdan iborat deb
belgilangan edi. Bozor munosabatlariga o'tishning ilk davridan boshlab aholini
oldindan ijtimoiy himoyalash yuzasidan zarur chora-tadbirlar ko'rib borildi. Shu
maqsadda, miqdori muntazam o'zgartirib turilgan ish haqi, pensiyalar, turli
nafaqalar, stipendiyalar, kompensatsiya to'lovlari tarzidagi pul to'fovlari keng
qo'llanildi.
Mamlakatning 2 mln. 640 ming fuqarosi pensiya va moddiy yordam oladi.
Bunday to'lovlar miqdori 2000- yilda 187,8 mlrd. so'mni tashkil etdi.
Faqat 2000- yilning o'zida aholining kam ta'minlangan qismiga fuqarolarning
o'zini o'zi boshqarish organlari - mahalla yig'inlari orqali 54,2 mlrd. so'm
miqdorida nafaqa, ko'mak va boshqa turdagi yordamlar berildi.
Mustaqillik yillarida mamlakatda 70 mln. kv.m. turarjoylar, 19,5 ming o'rinli
kasalxonalar, 95,7 ming marta tashrifli poliklinikalar, 805,9 ming o'rinli maktablar,
15,3 ming o'rinli akademik litseylar, 126,5 ming o'rinli kasb-hunar kollejlari qurilib
foydalanishga topshirildi.
Aholini ichimlik suvi bilan ta'minlash va gazlashtirish bo'yicha keng qamrovli
dasturlar amalga oshirilmoqda. 1991-2000— yillarda 22,6 ming km. suv quvurlari
va 54,1 ming km. gaz tarmoqlari yotqizildi. Aholining uy-joylarini gazlashtirish
darajasi 46,2 foizgacha, ichimlik suvi bilan markazlashgan holda ta'minlash esa
64,2 foizdan 77,6 foizgacha ko'tarildi.
Yosh oilalarni qo'llab-quvvatlash dasturi amalga oshirilmoqda.
Respublikada aholiga tibbiy va ijtimoiy xizmat ko'rsatishning rivojlangan
tizimi bunyod etildi. Mustaqillik yillarida ambulatoriya-poliklinika
muassasalarining soni 3 mingdan 4,8 minggacha yoki 1,6 baravar ortdi. Qishloq
joylarda 1600 ta vrachlik punktlari ochildi.](/data/documents/83a5f686-34df-4cf3-b459-6562cc1a8fd6/page_18.png)
![Aholiga 81,5 mingdan ortiq shifokorlar turli ixtisosliklar bo'yicha malakali
tibbiy yordam ko'rsatmoqda.
1994— yilda aholining dori-darmonga bo'Igan ehtiyoji respublikada ishlab
chiqarilgan mahsulot hisobiga bor-yo'g'i 4,5 foizga qondirilar edi. 2003— yilga
kelib, katta miqdorda sarmoya jalb etilganligi hisobidan, bu ko'rsatkich 25
foizgacha o'sdi.
2019- yil 1-yanvardan boshlab ishlayotgan pensionerlarga pensiyani to‘liq
to‘lash tartibi joriy etildi. Ijtimoiy yordamga muhtoj va ehtiyojmand aholi uchun
nafaqa miqdori 2 barobar ko‘paytirildi.
“Obod qishloq” va “Obod mahalla” dasturlari doirasida 479 ta qishloq va
ovulda, shaharlardagi 116 ta mahallada keng ko‘lamli qurilish va obodonlashtirish
ishlari bajarildi. Bunga 6,1 trillion so‘m yoki 2018-yilga nisbatan 1,5 trillion so‘m
ko‘p mablag‘ sarflandi.
Qishloq joylarda – 17 ming 100 ta, shaharlarda – 17 ming 600 ta, jami 34
ming 700 ta yoki 2016 yilga nisbatan salkam 3 barobar ko‘p arzon va shinam uylar
qurildi.
Kam ta’minlangan va uy-joy sharoitini yaxshilashga muhtoj 5 mingta oilaga,
jumladan, nogironligi bo‘lgan ayollarga ipoteka krediti asosida arzon uy-joy sotib
olish uchun 116 milliard so‘mdan ziyod boshlang‘ich badal to‘lab berildi ” .
(Respublikamiz Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2020 yil 24-yanvardagi Oliy
Majlisga qilgan Murojaatnomasidan)
1. ”Harakatlar strategiyasi” yangi taraqqiyot bosqichi.
2017-yil 7-fevralda 2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini
rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha HARAKATLAR
STRATEGIYASI qabul qilindi. Unda 5 ta ustuvor yo‘nalish belgilandi:
1.Davlat vajamiyat qurilishi tizimini takomillashtirishning ustuvor
yo‘nalishlari.
2 , Qonun ustuvorligini ta’minlash va sud-huquq tizimini yanada isloh
qilishning ustuvor yo’nalishlari.
3.Iqtisodiyotni rivojlantirish va liberallashtirishning ustuvor yo’nalishlari](/data/documents/83a5f686-34df-4cf3-b459-6562cc1a8fd6/page_19.png)
![4.Ijtimoiy sohani rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlari
5.Xavfsizlik, millatlararo totuvlik va diniy bag’rikenglikni ta’minlash hamda
chuqur o’ylangan, o’zaro manfaatli va amaliy tashqi siyosat sohasidagi
ustuvor yo’nalishlaridir.
Harakatlar strategiyasida iqtisodiy masalalari alohida o‘rin egallagan.
3.1. Makroiqtisodiy barqarorlikni yanada mustahkamlash va yuqori
iqtisodiy o’sish sur’atlarini saqlab qolish:
makroiqtisodiy mutanosiblikni saqlash, qabul qilingan o’rta muddatli
dasturlar asosida tarkibiy va institusional o’zgarishlarni chuqurlashtirish hisobiga
yalpi ichki mahsulotning barqaror yuqori o’sish sur’atlarini ta’minlash;
xarajatlarning ijtimoiy yo’naltirilganini saqlab qolgan holda Davlat
byudjetining barcha darajalarida mutanosiblikni ta’minlash, mahalliy
byudjetlarning daromad qismini mustahkamlashga qaratilgan byudjetlararo
munosabatlarni takomillashtirish;
soliq yukini kamaytirish va soliqqa tortish tizimini soddalashtirish siyosatini
davom ettirish, soliq ma’muriyatchiligini takomillashtirish va tegishli
rag’batlantiruvchi choralarni kengaytirish;
ilg’or xalqaro tajribada qo’llaniladigan instrumentlardan foydalangan holda
pul-kredit siyosatini yanada takomillashtirish, shuningdek valyutani tartibga
solishda zamonaviy bozor mexanizmlarini bosqichma-bosqich joriy etish, milliy
valyutaning barqarorligini ta’minlash;
bank tizimini isloh qilishni chuqurlashtirish va barqarorligini ta’minlash,
banklarning kapitalashuv darajasi va depozit bazasini oshirish, ularning moliyaviy
barqarorligi va ishonchliligini mustahkamlash, istiqbolli investisiya loyihalari
hamda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarini kreditlashni yanada
kengaytirish;
sug’urta, lizing va boshqa moliyaviy xizmatlarning xajmini ularning yangi
turlarini joriy qilish va sifatini oshirish hisobiga kengaytirish, shuningdek kapitalni
jalb qilish hamda korxona, moliyaviy institutlar va aholining erkin resurslarini
joylashtirishdagi muqobil manba sifatida fond bozorini rivojlantirish;](/data/documents/83a5f686-34df-4cf3-b459-6562cc1a8fd6/page_20.png)
![xalqaro iqtisodiy hamkorlikni yanada rivojlantirish, jumladan, yetakchi
xalqaro va xorijiy moliyaviy institutlar bilan aloqalarni kengaytirish, puxta
o’ylangan tashqi qarzlar siyosatini amalga oshirishni davom ettirish, jalb qilingan
xorijiy investisiya va kreditlardan samarali foydalanish.
3.2. Tarkibiy o’zgartirishlarni chuqurlashtirish, milliy iqtisodiyotning
etakchi tarmoqlarini modernizasiya va diversifikasiya qilish hisobiga uning
raqobatbardoshligini oshirish:
milliy iqtisodiyotning mutanosibligi va barqarorligini ta’minlash, uning
tarkibida sanoat, xizmat ko’rsatish sohasi, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik
ulushini ko’paytirish;
ishlab chiqarishni modernizasiya qilish, texnik va texnologik jihatdan
yangilash, ishlab chiqarish, transport-kommunikasiya va ijtimoiy infratuzilma
loyihalarini amalga oshirishga qaratilgan faol investisiya siyosatini olib borish;
yuqori texnologiyali qayta ishlash tarmoqlarini, eng avvalo, mahalliy xom-
ashyo resurslarini chuqur qayta ishlash asosida yuqori qo’shimcha qiymatli tayyor
mahsulot ishlab chiqarishni jadal rivojlantirishga qaratilgan sifat jihatidan yangi
bosqichga o’tkazish orqali sanoatni yanada modernizasiya va diversifikasiya qilish;
iqtisodiyot tarmoqlari uchun samarali raqobatbardosh muhitni shakllantirish
hamda mahsulot va xizmatlar bozorida monopoliyani bosqichma-bosqich
kamaytirish;
prinsipial jihatdan yangi mahsulot va texnologiya turlarini o’zlashtirish, shu
asosda ichki va tashqi bozorlarda milliy tovarlarning raqobatbardoshligini
ta’minlash;
ishlab chiqarishni mahalliylashtirishni rag’batlantirish siyosatini davom
ettirish hamda, eng avvalo, iste’mol tovarlar va butlovchi buyumlar importining
o’rnini bosish, tarmoqlararo sanoat kooperasiyasini kengaytirish;
iqtisodiyotda energiya va resurslar sarfini kamaytirish, ishlab chiqarishga
energiya tejaydigan texnologiyalarni keng joriy etish, qayta tiklanadigan energiya
manbalaridan foydalanishni kengaytirish, iqtisodiyot tarmoqlarida mehnat
unumdorligini oshirish;](/data/documents/83a5f686-34df-4cf3-b459-6562cc1a8fd6/page_21.png)
![faoliyat ko’rsatayotgan erkin iqtisodiy zonalar, texnoparklar va kichik sanoat
zonalari samaradorligini oshirish, yangilarini tashkil etish;
xizmat ko’rsatish sohasini jadal rivojlantirish, yalpi ichki mahsulotni
shakllantirishda xizmatlarning o’rni va ulushini oshirish, ko’rsatilayotgan
xizmatlar tarkibini, eng avvalo, ularning zamonaviy yuqori texnologik turlari
hisobiga tubdan o’zgartirish;
turizm industriyasini jadal rivojlantirish, iqtisodiyotda uning roli va ulushini
oshirish, turistik xizmatlarni diversifikasiya qilish va sifatini yaxshilash, turizm
infratuzilmasini kengaytirish;
eksport faoliyatini liberallashtirish va soddalashtirish, eksport tarkibini va
geografiyasini diversifikasiya qilish, iqtisodiyot tarmoqlari va hududlarning
eksport salohiyatini kengaytirish va safarbar etish;
yo’l-transport infratuzilmasini yanada rivojlantirish, iqtisodiyot, ijtimoiy soha,
boshqaruv tizimiga axborot-kommunikasiya texnologiyalarini joriy etish.
3.3. Qishloq xo’jaligini modernizasiya qilish va jadal rivojlantirish:
tarkibiy o’zgartirishlarni chuqurlashtirish va qishloq xo’jaligi ishlab
chiqarishini izchil rivojlantirish, mamlakat oziq-ovqat xavfsizligini yanada
mustahkamlash, ekologik toza mahsulotlar ishlab chiqarishni kengaytirish, agrar
sektorning eksport salohiyatini sezilarli darajada oshirish;
paxta va boshoqli don ekiladigan maydonlarni qisqartirish, bo’shagan erlarga
kartoshka, sabzavot, ozuqa va yog’ olinadigan ekinlarni ekish, shuningdek, yangi
intensiv bog’ va uzumzorlarni joylashtirish hisobiga ekin maydonlarini yanada
optimallashtirish;
fermer xo’jaliklari, eng avvalo, qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ishlab
chiqarish bilan bir qatorda, qayta ishlash, tayyorlash, saqlash, sotish, qurilish
ishlari va xizmatlar ko’rsatish bilan shug’ullanayotgan ko’p tarmoqli fermer
xo’jaliklarini rag’batlantirish va rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish;
qishloq xo’jaligi mahsulotlarini chuqur qayta ishlash, yarim tayyor va tayyor
oziq-ovqat hamda qadoqlash mahsulotlarini ishlab chiqarish bo’yicha eng
zamonaviy yuqori texnologik asbob-uskunalar bilan jihozlangan yangi qayta](/data/documents/83a5f686-34df-4cf3-b459-6562cc1a8fd6/page_22.png)
![ishlash korxonalarini qurish, mavjudlarini rekonstruksiya va modernizasiya qilish
bo’yicha investisiya loyihalarini amalga oshirish;
qishloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlash, tashish va sotish, agrokimyo,
moliyaviy va boshqa zamonaviy bozor xizmatlari ko’rsatish infratuzilmasini
yanada kengaytirish;
sug’oriladigan erlarning meliorativ holatini yanada yaxshilash, meliorasiya va
irrigasiya ob’ektlari tarmoqlarini rivojlantirish, qishloq xo’jaligi ishlab chiqarish
sohasiga intensiv usullarni, eng avvalo, suv va resurslarni tejaydigan zamonaviy
agrotexnologiyalarni joriy etish, unumdorligi yuqori bo’lgan qishloq xo’jaligi
texnikasidan foydalanish;
kasallik va zararkunandalarga chidamli, mahalliy er-iqlim va ekologik
sharoitlarga moslashgan qishloq xo’jaligi ekinlarining yangi seleksiya navlarini
hamda yuqori mahsuldorlikka ega hayvonot zotlarini yaratish va ishlab chiqarishga
joriy etish bo’yicha ilmiy-tadqiqot ishlarini kengaytirish;
global iqlim o’zgarishlari va Orol dengizi qurishining qishloq xo’jaligi
rivojlanishi hamda aholining hayot faoliyatiga salbiy ta’sirini yumshatish bo’yicha
tizimli chora-tadbirlar ko’rish.
3.4. Iqtisodiyotda davlat ishtirokini kamaytirish, xususiy mulk huquqini
himoya qilish va uning ustuvor mavqeini yanada kuchaytirish, kichik biznes
va xususiy tadbirkorlik rivojini rag’batlantirishga qaratilgan institusional va
tarkibiy islohotlarni davom ettirish:
xususiy mulk huquqi va kafolatlarini ishonchli himoya qilishni ta’minlash,
xususiy tadbirkorlik va kichik biznes rivoji yo’lidagi barcha to’siq va cheklovlarni
bartaraf etish, unga to’liq erkinlik berish, “Agar xalq boy bo’lsa, davlat ham boy va
kuchli bo’ladi” degan tamoyilni amalga oshirish;
kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni keng rivojlantirish uchun qulay
ishbilarmonlik muhitini yaratish, tadbirkorlik tuzilmalarining faoliyatiga davlat,
huquqni muhofaza qiluvchi va nazorat idoralari tomonidan noqonuniy
aralashuvlarning qat’iy oldini olish;](/data/documents/83a5f686-34df-4cf3-b459-6562cc1a8fd6/page_23.png)
![davlat mulkini xususiylashtirishni yanada kengaytirish va uning tartib-
taomillarini soddalashtirish, xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning ustav
jamg’armalarida davlat ishtirokini kamaytirish, davlat mulki xususiylashtirilgan
ob’ektlar bazasida xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlar
yaratish;
investisiya muhitini takomillashtirish, mamlakat iqtisodiyoti tarmoqlari va
hududlariga xorijiy, eng avvalo, to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investisiyalarni faol jalb
qilish;
korporativ boshqaruvning zamonaviy standart va usullarini joriy etish,
korxonalarni strategik boshqarishda aksiyadorlarning rolini kuchaytirish;
tadbirkorlik sub’ektlarining muhandislik tarmoqlariga ulanishi bo’yicha
tartib-taomil va mexanizmlarni takomillashtirish va soddalashtirish;
mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish jarayonlarini tartibga solishda
davlat ishtirokini kamaytirish, davlat boshqaruvi tizimini markazlashtirishdan
chiqarish va demokratlashtirish, davlat-xususiy sheriklikni kengaytirish, nodavlat,
jamoat tashkilotlari va joylardagi o’zini o’zi boshqarish organlarining rolini
oshirish.
3.5. Viloyat, tuman va shaharlarni kompleks va mutanosib ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlantirish, ularning mavjud salohiyatidan samarali va optimal
foydalanish:
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni jadallashtirish, xalqning turmush darajasi va
daromadlarini oshirish uchun har bir hududning tabiiy, mineral-xomashyo, sanoat,
qishloq xo’jaligi, turistik va mehnat salohiyatidan kompleks va samarali
foydalanishni ta’minlash;
hududlar iqtisodiyotini modernizasiya va diversifikasiya qilish ko’llamini
kengaytirish, rivojlanish darajasi nisbatan past bo’lgan tuman va shaharlarni, eng
avvalo, sanoat va eksport salohiyatini oshirish yo’li bilan jadal rivojlantirish
hisobiga mintaqalar ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasidagi farqlarni
kamaytirish;](/data/documents/83a5f686-34df-4cf3-b459-6562cc1a8fd6/page_24.png)
![yangi sanoat korxonalari va servis markazlarini tashkil etish, kichik sanoat
zonalarini tashkil qilish, yirik xo’jalik birlashmalarining mablag’larini, banklarning
kreditlarini va xususiy xorijiy investisiyalarni jalb qilish hisobiga kichik shaharlar
va shaharchalarni jadal rivojlantirish;
sanoat va xizmatlar ko’rsatish sohasini jadal rivojlantirish hisobiga
subvensiyaga qaram tuman va shaharlarni kamaytirish va mahalliy byudjetlarning
daromad bazasini kengaytirish;
sanoat korxonalari va boshqa ishlab chiqarish ob’ektlarini joylashtirishga
qulay shart-sharoitlar yaratish, xususiy tadbirkorlikni keng rivojlantirish hamda
aholining turmush sharoitini yaxshilash maqsadida hududlarning ishlab chiqarish,
muhandis-kommunikasiya va ijtimoiy infratuzilma tarmoqlarini yanada
rivojlantirish va modernizasiya qilish.
2019 yil yakunlariga ko‘ra, yalpi ichki mahsulotning (YaIM) o‘sish sur’ati
5,4 foiz belgilangan prognoz ko‘rsatkichi o‘rniga 5,5 foizni tashkil etdi hamda
2018 yilda erishilgan 5,1 foiz ko‘rsatkichidan yuqori bo‘ldi.
YaIM o‘sish sur’ati asosan sanoatning 6,4 foizga (prognoz – 5,2 foiz), qurilish
11,8 foizga (8,4 foiz) va xizmatlarning 6,1 foizga (6,3 foiz) oshishi hisobiga
ta’minlandi.
Aholi jon boshiga YaIM hajmi 1 741 dollarni tashkil etib, 2018 yilga
qaraganda 13,6 foizga oshdi (2018 yilda – 1 533 dollar).YaIM umumiy o‘sishida
1,9 foiz bandi xizmatlar, 1,5 foiz bandi sanoat, 0,9 foiz bandi qishloq xo‘jaligi, 0,6
foiz bandi qurilish va 0,6 foiz bandi mahsulotga sof soliqlar hissasiga to‘g‘ri keldi.
Iqtisodiy o‘sishning barqarorligi iqtisodiyot tarmoqlari tomonidan yalpi taklif
va ichki talab o‘rtasidagi o‘zaro muvozanati, investitsiyalarni yuqori sur’atda ya’ni
28,6 foizga hamda aholi real daromadlarini 10 foizga o‘sishini qo‘llab-quvvatlash
hisobiga ta’minlandi.
HARAKATLAR STRATEGIYASI doirasida keyingi 3 yilda boshqa sohalar
singari iqtisodiyot sohasida ham juda katta o‘zgarishlar ro‘y berdi. Aholi o‘zining
turmush tarzidan mamnun yashay boshladi.](/data/documents/83a5f686-34df-4cf3-b459-6562cc1a8fd6/page_25.png)
![Tayanch tushunchalar: Bozor munosabatlari, iqtisodiyt, xususiy mulk, raqobat,
erkinlik.
ADABIYOTLAR:
1. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi.T.”O’zbekiston”, 2019.
2. 2017-yil 7-fevralda qabul qilingan 2017-2021 yillarda O’zbekiston
Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha
HARAKATLAR STRATEGIYASI Davlat dasturi .
3. Mirziyoyev Sh.M .. Biz birgalikda ozod va obod, demokratik O'zbekiston
davlatini barpo etamiz. T. O'zbekiston, 2016 yil.
4. Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat'iy intizom va shaxsiy javobgarlik har bir
rahbarning kundalik qoidasi bo'lishi kerak. T. O'zbekiston, 2017 yil.
5. Mirziyoev Sh.M. Biz buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
birgalikda quramiz. T.2017.
6. Karimov I.A. O'zbekistonning o'z mustaqilligi va taraqqiyot yo'li. T.
"O'zbekiston" 1992 yil.
7. Karimov I.A. O'zbekiston - bozor iqtisodiyotiga o'tishning o'ziga xos usuli. T.
"O'zbekiston" 1993 yil.
8. Karimov I.A. Jamiyatimizni liberallashtirish, islohotlarni chuqurlashtirish,
ma'naviyatimizni yuksaltirish va xalqimizning turmush darajasini oshirish
bizning barcha ishlarimizning mezoni va maqsadidir. T. O'zbekiston, 2007 yil.
9. Karimov I.A. Mamlakatni modernizatsiya qilish va iqtisodiyotimizni barqaror
rivojlantirish yo'lida. T. O'zbekiston, 2008 yil.
10. Karimov I.A. Vatanimiz baxti va buyuk kelajagiga xizmat qilish eng katta
baxtdir. T. O'zbekiston. 2015 yil.
11. G'aniev D. O'zbekiston: mustaqillikka qadam. T. "Sharq", 1995 y.
12. G'ulomov S. Mustaqillik sari. T. "Muxlis", 1996 y.
13. Usmonov K. Mustaqillik O'zbekistonga nima berdi? T. Fan, 2000 yil
14. O'zbekistonning yangi tarixi. 3-kitob. Mustaqil O'zbekiston tarixi. T., "Sharq",
2000 yil.](/data/documents/83a5f686-34df-4cf3-b459-6562cc1a8fd6/page_26.png)
![15. Shamsutdinov R., Karimov Sh., Ubaydullayev Ў. Vatan tarixi. Sharq ”, 2003 y.
16. Jo’rayev N.Mustaqil O’zbekiston tarixi. T. ” G’afur G’ulom nomidagi nashriyot-
matbaa ilodiy uyi. 2013.
17. Xoliqulov R.,G’aniyev K.,Nasrullayev M.O’zbekiston tarixi(nomutaxassis
yo’nalish talabalari uchun). Samarqand, 2019.309-324-betlar.](/data/documents/83a5f686-34df-4cf3-b459-6562cc1a8fd6/page_27.png)
Iqtisodiy islohotlar, xususiy mulkning shakllanishi. O'zbekistonda bozor munosabatlarining rivojlanishi Reja: 1. Iqtisodiy islohotlar. Bozor munosabatlarining shakllanishi . 2. Mustaqillik yillarida mamlakat iqtisodiyotining barqarorlashuvi va rivojlanishi . 3. ”Harakatlar strategiyasi” yangi taraqqiyot bosqichi.
1-masala. Iqtisodiy islohotlar. Bozor munosabatlarining shakllanishi . Mustabid tuzumdan qolgan iqtisodiy meros mustaqillik yillarida iqtisodiy hayotimizda ro'y bergan yangilanish, tub o'zgarishni yoritishga kirishar ekanmiz, avvalo, eski mustabid tuzumdan bizga qanday iqtisodiyot meros bo'lib qolganligini eslaylik. O'zbekiston qaramlik davrida o'z tabiiy boyliklariga, yer-suv, o'rmon va boshqa resurslariga o'zi egalik qila olmasdi, iqtisodiy taraqqiyot yo'lini o'zi belgilay olmasdi. Respublika hududida qurilgan va faoliyat ko'rsatayotgan korxonalar markazga bo'ysundirilgan edi. O'zbekiston rahbariyati va xalqi o'z hududida qancha mahsulot ishlab chiqarilayotgani, ular qayerga realizatsiya qilinayotgani va qancha daromad keltirayotganidan bexabar edi. Moliya-kredit, bank siyosati yuritishda qaram edi , o'zining milliy valyiitasiga, valyuta jamg'armasiga ega emasdi. Aholi turmush darajasi jihatidan nochorlik, sobiq Ittifoq miqyosida eng oxirgi o'rinlardan biri meros bo'lib qolgan edi. Rossiya, Ukraina va Belorussiyadan farqli o'laroq, O'zbekiston aholisining deyarlik uchdan ikki qismi qo'l uchida tirikchilik qilardi. Eski mustabid tuzurndan o'tkir ijtimoiy, ekologik muammolar meros bo'lib qolgan edi. Mamlakatimiz aholisi yerning nihoyat darajada sho'rlanishi, suv zaxiralarining ifloslanganligi, Orol dengizining qurib borishi oqibatida juda katta ekologik xavfga duch kelib qolgan edi. "Bugun o'sha davr to'grisid а haqiqatni xolisona aytadigan bo'lsak, u zamondagi hayotimizni jahon tarixi va amaliyoti bilan taqqoslaydigan bo'lsak, shuni ochiq aytish kerakki, u paytda O'zbekiston bir yoqlama iqtisodiyotga - markazga butunlay qaram, izdan chiqqan iqtisodiyotga ega bo'lgan yarim mustamlaka mamlakat qatoriga aylangan edi" (Karimov I.A. O'zbekiston XXI asrga intilmoqda. T.: "O'zbekiston", 1999, 6-bet). Mustaqillik xalqimizni iqtisodiy zulm, mutelikdan ozod etdi, o'z yeri, yer osti boyliklari, suv, o'simlik va hayvonot dunyosi va boshqa tabiiy zahiralariga to’la egalik qilish huquqini berdi. Barcha mulk, korxonalar O'zbekiston tasarrufiga
olindi, mustaqil iqtisodiy siyosat yuritish, o'z iqtisodiy taraqqiyot yo'lini o'zi belgilash erkinligini qo'lga kiritdi. B о zor iqtisodiyotiga o'tish yo'li. Davlat mustaqilligi qo'lga kiritilgach, O'zbekiston umumbashariy, jahon sivilizatsiyasining katta yo'liga tushib oldi. O'zbekiston bozor munosabatlarini shakllantirishni, milliy an'analarga asoslangan o'z yo'lini tanlab oldi. O'zbekistonda bozor munosabatlariga o'tishning o'ziga xos yo'li ishlab chiqildi. Bu yo'lning asosiy qoidalari Birinchi Prezidentimiz Islom Karimovning 1992-yil avgust oyida mustaqilligimizning bir yilligiga bag’ishlab yozilgan “O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li” , 1993-yilda chop etilgan «O'zbekiston - bozor munosabatlariga o'tishning o'ziga xos yo'li» nomli asalarida hamda ma'ruza va nutqlarida asoslab berildi (besh tamoyil). Bu yo'lga, birinchidan, xalqaro tajriba asos qilib olindi. Ikkinchidan, xo'jalik imkoniyatlari, shart-sharoitlari, eski tuzumdan meros bo'lib qolgan muammolar hisobga olindi. O'zbekistonda ijtimoiy yo'naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirish uchun iqtisodiyotni tubdan isloh qilishga kirishildi. Avvalo, iqtisodiy islohotlarning quyidagi strategik maqsadlari belgilab olindi: • kishilar hayoti va faoliyati uchun zarur shart-sharoitlarni ta'minlaydigan iqtisodiy tizimni barpo etish; • ko'p ukladli iqtisodiyotni yaratish;. • xususiy mulkning davlat tomonidan himoya qilinishini ta'minlash; • korxonalar va fuqarolarga keng iqtisodiy erkinliklar berish; • iqtisodiyotda chuqur tarkibiy o'zgarishlar qilish va raqobatbardosh mahsulotlarni ishlab chiqarish; • jahon iqtisodiy tizimiga qo'shilib borish; • kishilarda yangicha iqtisodiy fikrlashni shakllantirish. Islohotlaring huquqiy asoslari. Iqtisodiy islohotni amalga oshirishning asosiy omillaridan biri bozor iqtisodiyotining huquqiy negizini yaratishdan iborat. Shuning uchun islohotlarning huquqiy asoslarini yaratishga alohida e'tibor berildi. Iqtisodiy sohaga tegishli bo'lgan 100 dan ortiq qonunlar qabul qilindi. Bu qonunlarni mazmun-mohiyati jihatidan bir qator yo'nalishlarga bo'lish mumkin.
1. Mulkchilik munosabatlari va ko'p ukladli iqtisodiyotni shakilantiruvchi qonunlar. Bu yo'nalish doirasida mulkchilik to'g'risida, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to'g'risida, ijara to'g'risida, davlat uy-joy fondini xususiylashtirish to'g'risida va boshqa qonunlar qabul qilindi. 2. Xo'jalik yuritishni tartibga soluvchi qonunlar, ya'ni xususiylashtirish, mulkchilik, tadbirkorlik, korxonalar, fermer xo'jaligi, dehqon xo'jaligi, shirkat xo'jaligi to'g'risida qonunlar qabul qilindi. Bozor infratuzilmasini yaratuvchi va uning faoliyatini tartibga solib turuvchi banklar va bank faoliyati, pul tizimi, tadbirkorlik, sug'urta, birjalar va birja faoliyati to'g'risida, qimmatli qog'ozlar va fond birjasi to'g'risida va boshqa qonunlar qabul qilindi. Korxona bilan davlat o'rtasidagi, korxonalar o'rtasidagi munosabatlarni yo'lga qo'yuvchi, soliq tizimi, monopolistik faoliyatni cheklash, korxonalarning bankrot bo'lishi haqida qonunlar qabul qilindi. 3. O'zbekistonning tashqi iqtisodiy faoliyatini belgilab beruvchi huquqiy normalar yaratildi. “Tashqi iqtisodiy faoliyat to'g'risida”, ”Chet el investitsiyalari to'g'risida”, ”O'zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalari to'g'risida” qabul qilingan qonunlar mamlakatimiz tashqi aloqalarining rivojlanishi tarixida yangi sahifa ochdi. Xususiylashtirish. 1991-yil 18-noyabrda qabul qilingan “Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to'g'risida”gi qonunga muvofiq, davlat mol-mulkni xususiylashtirish masalalari bo'yicha 20 dan ortiq maxsus dasturlar ishlab chiqdi va ularni amalga oshirishga boshchilik qildi. Xususiylashtirish jarayoni umumiy uy-joy fondini, savdo, mahalliy sanoat, xizmat ko'rsatish korxonalarini, qishloq xo'jalik mahsulotlarini tayyorlovchi xo'jaliklarni davlat tasarrufidan chiqarishdan boshlandi. Bu jarayon «kichik xususiylashtirish» deb nom oldi. Kichik xususiylashtirish 1994 yilda tugallandi. Davlat ixtiyorida bo'lgan bir milliondan ortiq kvartira yoki davlat uy-joy fondining 95 foizdan ortiqrog'i fuqarolarning xususiy mulki bo'lib qoldi. Bunda har 3 kvartiraning bittasi egalariga imtiyozli shartlar bilan yoki bepul berildi. Urush faxriylari, o'qituvchilar, tibbiyot
xodimlari, ilmiy xodimlar va ijodiy ziyolilarga kvartiralar bepul berildi. 2002-yilga qadar Respublika uy-joy fondining 98 foizga yaqini xususiylashtirildi. Davlatga qarashli mulkni, korxonalarni xususiylashtirishga davlatning o'zi tashabbuskor bo'ldi va boshchilik qildi. Davlat mulkini xususiylashtirish boshlangandan keyin to 1994- yil oxirigacha 54 mingga yaqin korxona va ob’yekt davlat tasarrufidan chiqarildi. Shularning 18,4 mingtasi xususiy mulkka, 26,1 mingtasi aksiyadorlik, 8,7 mingtasi jamoa, 661 tasi ijara korxonalariga aylandi. 1994-yil 21-yanvarda e'lon qilingan «Iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish chora-tadbirlari to'g'risida»gi va 1994-yil 16-martda e'lon qilingan «Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayonini yanada rivojlantirishning ustivor yo'nalishlari to'g'risida»gi Prezident farmonlari xususiylashtirish jarayoniga yangi turtki bo'ldi. O‘rta va yirik korxonalar aksiyadorlik jamiyatlariga, ijara korxonalariga aylantirila boshlandi, bu jarayonga aholi va chet ellik investorlar kengroq jalb qilindi. Davlat mulkini sotish bo'yicha kim oshdi savdolari va tanlovlar tashkil etildi. 2000-2005 yillarda jami 4660 ta davlat korxonasi va ob‘yekti xususiy mulkdorlarga sotildi. 2004-yil boshlarida respublikamizda 1800 ta aksiyadorlik jamiyatlari faoliyat yuritdi, 1,2 mln.dan ortiq fuqaro aksiyalarga ega bo'ldi va ulardan daromad oldi. Kichik biznes. Respublikada kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni davlat yo'li bilan qo'llab-quvvatlash uchun tadbirkorlikni rivojlantirish fondi, kichik biznesni rivojlantirishga ko'maklashish fondi tuzildi, dunyodagi nufuzli banklarning sarmoyalari jalb etildi. Tadbirkorlar va biznesmenlarga maslahatlar bilan ko'maklashish maqsadida nemis texnikaviy ko'maklashuv jamiyati O'zbekistonda kichik biznesni qo'llab-quvvatlash markazini, Yevropa hamjamiyati komissiyasi amaliy aloqalar markazini ochdilar. Markaziy Osiyodagi Amerika tadbirkorlik fondi va Markaziy Osiyodagi Buyuk Britaniya investitsiya fondi tadbirkorlarga zarur maslahatlar bilan ko'maklashdilar. Faqat 1999-yili kichik biznes korxonalariga Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki, Osiyo taraqqiyot banki, Germaniya tiklanish bankining 200 mln. AQSH dollaridan ortiq kredit mablag'lari jalb etildi va o'zlashtirildi.