Iqtisodiy islohotlar, uning bochqichlari. O‘zbekiston da bozor munosabatlarining rivojlanishi Reja: 1. O‘zbekiston Respublikasida bozor munosabatlarining shakllanishi, uning yo nalishlari, bosqichlari va xususiyatlari. ʼ 2. O‘zbekiston Respublikasida bozor munosabatlariga o‘tishning huquqiy asoslarining yaratilishi. 3. Iqtisodiy islohotlarning besh tamoyilini amalga oshirilish mexanizmi. Bozor infratuzilmasining shakllanishi, qishloq xo‘jaligidagi islohotlar, uning vazifalari va yo nalishlari. Sanoat, avtomobilsozlik sohasinining rivojlanishi. ʼ 4. Makroiqtisodiyotni barqarorlashtirishga yerishish. Kuchli ijtimoiy siyosat konsepsiyasining shakllanishi, bosqichlari va rivojlantirilishi. 5. Nodavlat, notijorat tashkilotlarining ijtimoiy himoyani amalga oshirishdagi ishtiroki.

Istiqlol yillarida jamiyatimiz hayotining barcha sohalarida tub islohotlar yuz berdi. Bu o’zgarishlar iqtisodiy hayotimizni ham qamrab oldi. Respublikaning boy imkoniyatlari, geosiyosiy sharoitidan kelib chiqib, O’zbekistonda demokratik huquqiy davlat barpo yetish jarayonidagi yeng muhim vazifalaridan biri bozor munosabatlariga asoslangan iqtisodiyotni barpo yetish masalasi dastlabki kunlarning yeng muhim vazifasi sifatida belgilandi. O’tish davrida bozor iqtisodiyoti tushunchasi, unga o’tish zarurati, bozor iqtisodiyotiga o’tishning «O’zbekiston yo’li» kabi masalalarning tub mohiyatini anglash yeng dolzarb masalalaridan biri yedi. Ma’lumki, hozirda rivojlangan mamlakatlar (AQS’H, Yaponiya, Kanada, Buyuk Britaniya, Germaniya, Fransiya, Rossiya)ning deyarli barchasi bozor iqtisodiyoti yo’lini tanlagan bo’lib, shu asosda iqtisodiy taraqqiyotini belgilab kelmoqda. Bozor iqtisodiyotiga o’tish XX asrga xos bo’lgan umumjahon voqelikdir. Bozor iqtisodiyotiga o’tish kishilarning xoxish – irodasi yemas, balki obektiv zaruratdir. Bozor iqtisodiyoti deganda, tovar – pul munosabatlariga asoslangan va ularga xos iqtisodiy qonunlar, ya’ni bozor munosabatlari tamoyillari asosida boshqariladigan iqtisod tushuniladi. Bozor iqtisodiyoti azaldan mavjud. U bir necha ming yillardan beri rivojlanib, turli iqtisodiy – ijtimoiy tizimlar doirasida saqlanib keladi. Bozor iqtisodiyotiga o’tish – bu shunchaki maqsad yemas, balki iqtisodda bozor munosabatlarini shakllantirish, jamiyatni yangilash yo’lidir, ya’ni iqtisodiy faoliyat yerkinligiga, mulchilikning xilma – xilligiga, narx yerkinligiga, raqobat qurashiga, shaxsiy huquq va yerkinliklarning qaror topishiga, daromadning cheklanmaganligiga yerishish demakdir. Faqat bozor munosabatlari zamonidagina ishlab chiqarishni barqaror rivojlantirish, ko’plab sifatli mahsulotlar yaratish, ularga bo’lgan talabni qondirish, tejamli xo’jalik yuritish, to’kinchilik yaratib, xalqning farovon turmushini ta’minlash, halol va samarali mehnatni qadrlash, adolat o’rnatish mumkin. Bozor iqtisodiyoti — jamiyat taraqqayotini tezlashtiruvchi iqtisodiy aloqalar

majmuidir. Tarixan, bozor iqtisodiyotiga o’tish yeng so’nggi navbatda «sotsialistik» mamlakatlar o’tmoqda. Xalqaro tajribada bozor iqtisodiyotiga o’tishning bir qancha modellari mavjud bo’lib, ularni umumlashtirib, bozor iqtisodiyotiga o’tishning uch turga yoki modelga bo’lishimiz mumkin: 1. G‘arbiy Yevropa mamlakatlari va boshqa rivojlangan mamlakatlar yo’li. 2. Mustamlakachilikdan ozod bo’lib, mustaqil taraqqiyot yo’liga kirib rivojlanayotgan Osiyo, Afrika, Lotin Amerikasi mamlakatlarining yo’li. 3. Mustaqil Davlatlar Xamdo’stligi mamlakatlari, boshqacha aytganda, «sotsialistik» rivojlanish yo’lidan borgan va hozirda bozor iqtisodiyoti yo’lini tanlagan mamlakatlar yo’li. Sobiq sotsialistik mamlakatlarda, jumladan O’zbekistonda davlatlashtirilgan, o’ta markazlashtirilgan va yagona bir markazdan boshqariluvchi iqtisodiyotdan — bozor iqtisodiyotiga o’tish zarurligi quyidagi bosqichlarni amalga oshirishni taqozo yetdi: 1. Bozor iqtisodiyotiga o’tishning huquqiy asoslarini yaratish, ya’ni uni ta’minlovchi yuridik qonunlar tizimini yaratish. 2. Bozor infratuzilmasini shakllantirish. Bun da bozor iqtisodiyotiga xos aloqalarni o’rnatishga ko’mak beruvchi, ya’ni bozorga xizmat ko’rsatuvchi sohalarni, tashkilot, korxona va muassasalarni yaratish. 3. Mulkchilik va xo’jalik yuritish usullarini privatizatsiyalash. 4. Narx – navoni liberallashtirish, narxlarni yerkin qo’yib yuborish, narx ustidan davlat nazoratini minimal darajaga keltirish. Bozor iqtisodiyotiga o’tishning umumiyligi, masalan, xususiy mulkchilik, iqtisodiy jarayonlarni boshqarish va takomillashtirishda talab, taklif qoidalarining bir xil bo’lishi bilan bir qatorda har bir mamlakatning o’ziga xos xususiyatlaridan kelib chiquvchi yo’li mavjuddir. Bunda uning xo’jalik tuzilishi va shart – sharoitlari, joylashgan yeri, tabiati va iqlimi, milliy kelib chiqishi, rasm – ruso‘mlari, an’ana va milliy harakteri hamda boshqa omillar sabab bo’ladi.

Jahon tajribasi shuni ko’rsatadiki, dunyodagi hamma mamlakatlar uchun maqbul bo’lgan bir xil taraqqiyot yo’li, bir xil andoza bo’lishi mumkin yemas. Hozirda bozor iqtisodiyotiga o’tishning turli modellari mavjud bo’lib, ular barcha mamlakatlarni bitta manzilga — yerkin bozor iqtisodiyoti tizimiga olib keladi. Ammo, bozor munosabatlari shakllanishining sotsial – iqtisodiy, tarixiy, milliy va xalqaro sharoiti har xil bo’lganligi tufayli, unga o’tishning milliy xususiyatlari ham mavjud bo’ladi. Shu nuqtai nazardan biror mamlakatning taraqqiyot yo’lini yoki taraqqiyot modelini borligicha qabul qilib bo’lmaydi. Natijada o’ziga xos yo’lni tanlash muhim hisoblanadi. Sobiq tuzumda amal qilgan va markazlashgan ma’muriy boshqarish tizimiga asoslangan iqtisodiyot o’zining hayotiy yemasligini, aholining o’sib boruvchi yehtiyojlarini ta’minlay olmasligini aniq ko’rsatdi. Natijada mustaqillik yillarida mamlakat taraqqiyoti uchun O’zbekistonda bozor munosabatlariga o’tishning o’ziga xos yo’lini ishlab chiqish va bu yo’lda tub islohotlarni belgilash zarurati yuzaga keldi. O’zbekistonning taraqqiyot yo’lini ishlab chiqishga Prezidentimiz I.A. Karimov boshchilik qildi. Islom Karimov o’n ikkinchi chaqiriq O’zbekiston Respubli kasi Oliy Kengashining navbatdan tashqari 1992 yil 4 yanvardagi IX sessiyasida so’zlagan dasturiy nutqida hamda 1992 yil avgust oyida nashr yetilgan «O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li» asarida O’zbekistonning taraqqiyot yo’lini har tomonlama puxta belgilab berdi. O’zbekistonning o’ziga xos taraqqiyot yo’li Islom Karimovning keyingi asarlari, ma’ruza va nutqlarida yangi ma’no – mazmun bilan to’ldirilib, aniqlashtirilib borildi. O’zbekistonda ijtimoiy yo’naltirilgan yerkin bozor iqtisodiyotiga o’tish modeli Islom Karimov tomonidan ishlab chiqildi. Besh tamoyilini o’z ichiga olgan bu modelning mazmuni va mohiyati Prezidentning 1993 yilda nashr yetilgan «O’zbekiston — bozor munosabatlariga o’tishning o’ziga xos yo’li» nomli asarida asoslab berildi. Bu yo’l xalqimiz tomonidan ham, xalqaro maydonda ham taraqqiyot ning «o’zbek modeli» deb qabul qilindi. O’zbek modelini ishlab chiqishda, birinchidan, xalqaro tajriba asos qilib olindi.

Ikkinchidan, xo’jalik imkoniyatlari, shart – sharoitlari, yeski tuzumdan meros bo’lib qolgan muammolar hisobga olindi. Quyidagi keltirilgan jadval orqali besh tamoyilning mohiyatini ko’rishimiz mumkin: Shunday qilib, O’zbekistonning o’ziga xos taraqqiyot yo’li nazariy va amaliy jihatdan puxta belgilab olindi. Bu barcha tamoyillar demokratik va iqtisodiy qayta o’zgartishlar jarayonlarini muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun hal qiluvchi ahamiyat kasb yetib, hayot sinovidan o’tdi. Amaliy islohotlar jarayonida, xususan XXI asr arafasi va uning dastlabki yillarida mamlakatimizning rivojlanish strategiyasi, islohotlarni chuqurlashtirish va jamiyatni yangilash borasidagi faoliyatimizni jadallashtirish maqsadida bu tamoyillar Oliy Majlisning XIV sessiyasida (1999 yil 14 aprel) kuyidagi oltita ustuvor yo’nalish bilan to’ldirildi: 1. Mamlakat siyosiy, iqtisodiy hayotini, davlat va jamiyat qurilishini yanada yerkinlashtirish. 2. Jamiyat ma’naviyatini yanada yuksaltirish. 3. Kadrlar masalasi. 4. Xalq turmush darajasining izchil va barqaror o’sishi, aholini yanada kuchli ijtimoiy himoya qilish. 5. Iqtisodiyotda tarkibiy o’zgarishlarni ta’minlash. 6. Jamiyatdagi barqarorlik, tinchlik, millatlar va fuqarolararo totuvlikni, sarhadlarimiz daxlsizligini, mamlakatimiz yaxlitligini ta’minlash. Ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyoti O’zbekiston davlat suverenitetining iqtisodiy asosi bo’lib qoldi. Bu yo’lni shakllantirish uchun iqtisodiyotni tubdan isloh qilishga kirishildi. Avvalo, iqtisodiy islohotlarning qo’yidagi strategik maqsadlari belgilab olindi:  ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodini bosqichma – bosqich shakllantirish, milliy boyliklarning o’sishini, kishilar turmushi va faoliyati uchun munosib sharoitni ta’minlaydigan kuchli va muntazam rivojlanib boruvchi iqtisodiy tizim yaratish;