Diniy qadriyatlar va ularning komil insonni tarbiyalashdagi ahamiyati
Diniy qadriyatlar va ularning komil insonni tarbiyalashdagi ahamiyati . 1. Jamiyatning ma’naviy hayoti va diniy qadriyatlar 2. S h axs ma’naviyatini yuksaltirishda islomiy transsendental qadriyatlarning o‘rni. Istiqlol sharoitida din va islom dini. 3. Diniy ekstremizm, fanatizm, fundamentalizm g’oyalarining mohiyati. 4. Diniy bag’rikenglik - jamiyatimiz ma’naviy rivojlanishining zaruriy sharti.
1. Jamiyatning ma’naviy hayoti va diniy qadriyatlar Jamiyatning ma’naviy hayoti murakkab, rang-barang omillar ta’sirida shakllanadi va bu jarayon hech qachon to‘xtagan emas. Taraqqiyotning dinamik xususiyati aslida ma’naviy hayotning murakkab va rang-barang o‘zgarishlar ta’siri orqali aks etadi. Shuning uchun jamiyat ma’naviy hayotini ma’lum bir me’yorlarga, o‘lchov va ko‘rsatkichlarga solish har doim qiyinchiliklar uyg‘otib kelgan. Ayniqsa, islomiy qadriyatlardan keng foydalanish muhim ahamiyat kasb etmoqda. Islomiy qadriyatlarni anglash va qayta tiklashda Firdavsiyning «Shohnoma», Abo’l Muhsin Muhammad Boqir ibn Muhammad Alining «Bahouddin Balogardan», Abu Homid G‘azzoliyning «Qalblar kashfiyoti», «Tafakkur», Burhoniddin al- Marg‘inoniyning «Hidoya», Amir Temurning «Temur tuzuklari», Rabg‘uziyning «Qisai Rabg‘uziy», YAssaviyning «Hikmatlar», Muhammad ibn Abubakrning «Hadisi Usfuriy», Sayfuz-Zafar Navbahoriyning «Durr ul-majolis», Muhammad Zakariyoning «Fazoilul a’mol», Xo‘janazar Huvaydoning «Rohati dil», Kaykovusning «Qobusnoma», Farididdin Attorning «Ilohiynoma», Nizomulmulkning «Siyosatnoma», Rizoiddin ibn Faxruddinning «Nasiyhat» kabi asarlarining o‘rni beqiyosdir. SHuningdek, mustaqillik yillarida ulug‘ ajdodlarimiz haqida Najmiddin Komilovning «Kubro», Hamidxon Islomiyning «Ipor hid ila tug‘ilgan orif», Sadriddin Salim Buxoriyning «Tabarruk ziyoratgohlar», «Hazrat mavlono Orif Dehgaroniy», Nasafiyning «Hazrat Bahouddin Naqshband», B.Valixo‘jaevning «Xoja Ahror tarixi» kabi asarlarining chop etilishi yurtdoshlarimizning diniy qadriyatlar asosida o‘zligini anglashida muhim ahamiyatga bo‘ldi. A.Sh. Jo‘zjoniy «Tasavvuf va inson» kitobida tasavvuf tariqatining Islom falsafasida shakllanishi Hindiston va Yunon falsafasidagi inson ruhi haqidagi xilma- xil ta’limotlarga borib taqalishini asoslab beradi. Ma’lumki, o‘sha davrda Hindistonda Budda hamda Y u nononistonda Suqrot va Aflotun ta’limotida tasavvufning ilk belgilarini ko‘rish mumkin.
Masalan, Aflotun «G‘oyalar va soyalar» asarida ezgulikka baxt-saodat, farovonlik olib keladigan tushuncha sifatida qaraydi. Faylasuf o‘zining «Qonunlar» kitobida esa ne’matlarni insoniy va ilohiyga bo‘ladi. Agar e’tibor qiladigan bo‘lsak, o‘sha davrda Xitoyda konfutsiychilik maktablari shakllangan. Arabiston, Iroq, Markaziy Osiyo kabi mamlakatlarda esa tasavvuf tariqatlari keng rivojlangan. Bu ta’limotlar va tariqatlarning har biri inson ruhiga, uning zohiri va botiniga alohida e’tibor berilishi bilan bir-biriga yaqin va uyg‘undir. Xullas, tasavvuf tariqatlari ulardagi kishilar o‘rtasidagi munosabatlar, hatto hayvonlar va o‘simliklarga ham ozor bermaslik g‘oyalari tabiatni asrash, ekologik muvozanatni saqlash jihatidan ham muhim tarbiyaviy ahamiyatga egadir. Xalqimiz ongida ko‘plab diniy qadriyatlar diniy marosim va an’analardan kelib chiqib milliy qadriyatlarga aylangan. Masalan, islomdagi aniqlik, lafz, o‘simlik va hayvonot dunyosiga munosabat, hech kimga ozor bermaslik, qo‘ldan kelgancha yaxshilik qilish, qo‘shnichilik, qarindoshlar o‘rtasidagi munosabat, ota- onaga hurmat, kichiklarni e’zozlash kabilar ajdodlarimiz ongiga singib, milliy qadriyatlar bilan uyg‘unlashib ketgan. Har bir jamiyatda ma’naviy hayot va diniy qadriyatlar uning dunyoqarashi, axloqiy me’yorlari va madaniy an’analari shakllanishida muhim rol o’ynaydi. Ushbu qadriyatlar nafaqat shaxsiy xulq-atvorga, balki jamiyatda birlashish va birdamlikni mustahkamlashga ham ta’sir qiladi. Badiiy va diniy qadriyatlar jamiyatda bir xil e’tiqod va amallarni o’z ichiga olgan insonlar orasida birdamlikni rivojlantirishga yordam beradi. Ushbu maqolada jamiyatning ma’naviy hayoti va diniy qadriyatlarning axloqiy yondashuv, ijtimoiy hamjihatlik va shaxsiy rivojlanishdagi o’rni ko’rib chiqiladi. Ma’naviyat keng va har tomonlama tushuncha bo’lib, odatda shaxsning maqsad, mazmun va oliy kuchga bo’lgan aloqasini izlash bilan bog’liqdir. Diniy e’tiqod ma’naviyatning tuzilgan shakli bo’lsa-da, ma’naviyat faqat diniy amallarga
cheklanmaydi. Shaxsiy e’tiqodlar, falsafiy mulohazalar yoki tabiot va koinot bilan chuqur aloqaning boshqa shakllari sifatida ham namoyon bo’lishi mumkin. Ko’plab jamiyatlarda ma’naviyat axloqiy va etik xulq-atvorning asosini tashkil etadi. Bu jamiyatdagi barcha a’zolarni boshqalar bilan hamohang yashash va atrofdagi dunyo bilan uyg’unlikda yashashga yo’naltiruvchi qoidalarni belgilaydi. Diniy yoki falsafiy amallar orqali, shaxslar shafqat, hamdardlik va o’zini bag’ishlash kabi fazilatlarni rivojlantirishga harakat qiladilar, bu esa jamiyatning yaxlitligini ta’minlaydi. Diniy qadriyatlar -bu diniy ta’limotlardan olingan axloqiy va etik prinsiplar bo’lib, ular ko’plab insonlarning hayotidagi asosiy yo’l-yo’riqni tashkil qiladi. Bu qadriyatlar jamiyatdagi oilaviy tuzilma, ijtimoiy aloqalar va qonunlar kabi turli sohalarda o’z aksini topadi. Diniy ta’limotlar ko’pincha axloqiy yo’l-yo’riqni taqdim etadi, shaxslar turli vaziyatlarda qanday harakat qilishlari kerakligini belgilaydi. Misol uchun, ko’plab dunyo dinlari halollik, mehribonlik, kechirimlilik va adolat kabi tamoyillarni ta’kidlaydi. Bu qadriyatlar diniy matnlar va ta’limotlar orqali o’tiladi, izdoshlari esa jamiyatda to’g’ri va noto’g’ri tushunchalarini shakllantirib, xulq-atvorni yo’naltiradi. Shunday qilib, diniy qadriyatlar axloqiy xulq-atvorni rivojlantirishga, odamlar o’rtasida hurmat va huquqlarni qadrlashga, tinchlik va hamkorlikni ta’minlashga yordam beradi. Diniy qadriyatlar ijtimoiy hamjihatlikni ta’minlashda ham muhim ahamiyatga ega, chunki ular shaxslar o’rtasida birlashish va birdamlikni rivojlantiradi. Agar jamiyatda din hayotning muhim qismi bo’lsa, diniy amallar, ibodatlar, bayramlar va marosimlar insonlarni birlashtirib, jamoaviy aloqalarni mustahkamlashga xizmat qiladi. Umumiy e’tiqodlar va marosimlar jamiyat a’zolari o’rtasida umumiy maqsad va birdamlikni yaratadi. Diniy jamoalar ko’pincha yordam tarmog’i sifatida xizmat qiladi, kishilarni emotsional, ijtimoiy va moliyaviy jihatdan qo’llab-quvvatlaydi. Bu birdamlik sezgisi jamiyatni mustahkamlashga yordam beradi, ayniqsa qiyin davrlar.