Diqqat haqida tushuncha va uning nerv-fiziologik asoslari
![Mavzu Diqqat haqida tushuncha va uning nerv-fiziologik asoslari
1. Diqqat haqida tushuncha.
2. Diqqatning fiziologik mexanizmlari.
3. Diqqat turlari.
4. Diqqatning asosiy xususiyatlari](/data/documents/7610c8ca-13ce-48fc-a940-4463bee21b61/page_1.png)
![1. Diqqat haqida tushuncha.
Diqqat deb ongimizni bir nuqtaga to’plab, ma’lum narsa va hodisalarga
faol yo’naltirilishiga aytiladi. Diqqat sezish jarayonida, idrok qilishda, xotira,
hayol va tafakkur jarayonlarida har doim ishtirok etadi. Demak, diqqat barcha
aks ettirish jarayonlarimizning doimiy yo’ldoshidir.
Diqqat inson faoliyatining barcha turlarini muvaffaqiyatli amalga
oshirishning va ularni samaradorligini ta’minlovchi muhim shartlardan
biridir. Kishi faoliyati qanchalik murakkab, serzahmat, davomiylik jihatdan
uzoq muddatli , mas’uliyat hissini taqozo qilsa, u diqqatga shunchalik yuksak
shartlar va talablar qo’yadi. Inson ziyrakligi, farosatliligi, tez payqashi,
sinchkovligi, dilkashligi uningturmush sharoitida, shaxslararo munosabatida
muhim omil sifatida xizmat qiladi. Diqqat aqliy faoliyatning barcha turlarida
ishtirok etadi, insonning xattiharakatlari ham uning ishtirokida sodir bo’ladi.
Psixologiya fanida diqqatga har xil ta’rif beriladi, uni yoritishda psixologlar
turli nazariyaga asoslanib yondashadilar. Diqqat deb ongni bir nuqgaga
to’plab, muayyan bir ob’yektga aktiv (faol) qaratilishi aytiladi (P. I. Ivanov).
P. I. Ivanovning fikricha, biz faoliyatimiz jarayonida idrok va tasavvur
qiladigan har bir narsa, har bir hodisa, o’zimiz qilgan ishimiz, o’y va
fikrlarimiz diqqatning ob’yekti bo’la oladi.
2. Diqqatning fiziologik asoslari.
Diqqatning nerv-fiziologik asosida oriyentirovka yoki tekshirish deb
aytiladigan maxsus reflekslar yotadi. Oriyentirovka yoki tekshirish refleksi
diqqatning fiziologik asosi hisoblanadi, chunki bu refleks bosh miya yarim
sharlarining po’stida kuchli qo’zg’olish jarayonidan iborat bo’ladi.](/data/documents/7610c8ca-13ce-48fc-a940-4463bee21b61/page_2.png)
![Boshqacha qilib aytganda, har bir daqiqada organizmga turli narsalarning
ta’siridan hosil bo’lgan qo’zg’olishlarga nisbatan , oriyentirovka yoki
tekshirish refleksini hosil qilgan narsaning ta’siridan yuz bergan qo’zg’olish
kuchli bo’ladi. Diqqat ma’lum nerv markazlarining qo’zg’alishi va miyadagi
boshqa nerv markazlarining tormozlanishi bilan bog’liqdir. Bu esa sub’yekt
ahamiyatli bo’lgan qo’zg’atuvchilarni ajratishni, ya’ni psixik faoliyatning
yo’naltirilishini ta’minlaydi. Bunday yo’naltirilishning sodda misoli sifatida
oriyentatsiya refleksini ko’rsatish mumkin. Xar qanday yangidan yuzaga
kelgan qo’zg’atuvchi, agar u yetarli darajada intensiv(kuchlanishga ega)
bo’lsa, tegishli qo’zg’alish jarayonini yuzaga keltiradi, bu refleks, I.P.Pavlov
aytganidek «nima u» degan refleks bilan ifodalanadi, bu esa sodda turdagi
diqqatning fiziologik asosidir.
I.P.Pavlov ta’limoti bilan akademik A.A.Uxtomskiy olib borgan
tekshirishlari bir–biriga to’g’ri keladi. Agar nerv sistemasiga bir qancha
qo’zg’ovchilar bir vaqtda ta’sir qilsa bosh miya po’stida shu ongning o’zida
bir necha qo’zg’alish o’choqlari paydo bo’ladi. Shu bilan birga, xar bir
qo’zg’alish o’chog’i bosh miya po’stining hamma yog’iga tarqalishga
iradiatsiyalanishga moyildir. Shuning uchun ayrim qo’zg’alish o’choqlari
o’rtasida to’qnashish va «kurash» sodir bo’ladi. Bu kurash natijasida
qo’zg’alish o’choqlaridan biri hukmron (dominanta) bo’lib oladi Mana shu
hukmron bo’lib olgan qo’zg’alish o’chog’ini akademik Uxtomskiy
«dominanta» deb ataydi. Uxtomskiyning bergan ta’rifiga ko’ra;
Dominanta – bu ayni chog’da markazda sodir bo’ladigan reaksiyalar
xarakterinni bir qadar belgilab beruvchi hukmron qo’zg’alish o’’chog’idir.
Dominantalar mavjud bo’lgan paytda boshqa qo’zg’alish o’choklari
(«subdominantalar» - nisbatan kuchsiz qo’zg’alish o’choqlari) ko’pincha
yo’qolib ketmaydilar. Ular dominantaga qo’shilib, uni kuchaytiradilar yoki](/data/documents/7610c8ca-13ce-48fc-a940-4463bee21b61/page_3.png)
![dominanta bilan kurasha boshlaydilar. Bu kurash jarayonida subdominanta
dominanta bo’lib olishi mumkin, ilgarigi dominanta esa – subdominanta
bo’lib qolishi mumkin. Hukmron qo’zg’alish o’chog’i bo’lgan dominanta
diqqatimizning ma’lum narsaga yo’naltirilishi va tuplanishining fiziologik
asosidir.
3.Diqqatning turlari.
Psixologiyada ikki xil diqqat turi farq qiladi. Ulardan biri ixtiyorsiz diqqat
bo’lsa, ikkinchisi- ixtiyoriy diqqatdir.
Ixtiyorsiz diqqat deb to’satdan ta’sir qilgan biror sabab tufayli bizning
xohishimizdan tashqari hosil bo’ladigan diqqatga aytiladi. Ixtiyorsiz diqqat
odamning har turli ehtiyojlari va qiziqishi bilan bevosita bog’liq bo’lgan
diqqatdir. Ixtiyorsiz diqqatning nerv-fiziologik asosini oriyentirovka yoki
tekshirish refleksi tashkil qiladi.
Ixtiyoriy diqqat deb oldindan belgilangan qat’iy bir maqsad asosida va ongli
ravishda diqqatimizni ma’lum narsa hamda hodisalarga qaratilishiga aytiladi.
Ixtiyoriy diqqatning nerv-fiziologik asosida miya yarim sharlarining po’stida
vujulga keladigan optimal qo’zg’alish manbai bilan ikkinchi signallar
sistemasining faoliyati yotadi. Ixtiyoriy diqqatning yuzaga kelishida nutqning
roli g’oyat kattadir. Ixtiyoriy diqqat har doim ixtiyorsiz diqqat
bilanalmashinib turadi. Ixtiyoriy diqqat paytida odam tez charchaydi, chunki
ixtiyoriy diqqat odamdan hamma vaqt iroda kuchini sarflashni talab etadi.
Diqqatning asosiy turlari ixtiyyoriy va ixtiyorsiz diqqatdir. Diqqatni bunday
turlarga bulish xissiyot yoki irodaning ustunligiga asoslanadi. Shu sababli,
ba’zan diqqatning bu turlari irodaviy va emotsional diqqat deb xam ataladi.
Diqqatning yana uchunchi turi sungi ixtiyoriy diqqat bo’lib, u dastlabki ikki](/data/documents/7610c8ca-13ce-48fc-a940-4463bee21b61/page_4.png)
![turdagi diqqatning uziga xos sintezidan iborat. Ixtiyorsiz diqqat maxsus zur
berishni talab kilmaydi. U ongga ta’sir etuvchi predmet yoki xodisaning
bevosita kizikish uygotishidan paydo bo’ladi.
Ta’lim jarayonida xam umumiy mexnat faoliyatidagi singari, ixtiyoriy diqqat
xal kiluvchi rol uynaydi. Diqqatning bu turi ixtiyorsiz diqqatdan, birinchidan,
kuzlagan maqsadi bilan fark qiladi, ya’ni u kishining uz oldiga kuygan
maqsadiga bog’liq bo’ladi. Ikkinchidan, undan uyushkoklikni talab etadi, bu
avvaldan diqqatni tuplashga tayorgarlikda, shuningdek etiborining tuplanish
jarayonini boshqara bilishda ifodalanadigan uyushkoklikdir. Uchinchidan ,
irodaviy diqqatga diqqatni jalb qilish va saklash jarayonida zur berish bilan
bog’liq bo’lgan kuch sarflash xos. Nixoyat, turtinchidan, u faoliyat
jarayonidagi uta barqarorligi bilan fark qiladi. Shuning uchun uni irodaviy
diqqat deyiladi. Faoliyat jarayonida, ko’pincha, diqqatning ixtiyorsiz ravishda
asosiy ishdan bo’lak narsalarga ko’chib turishi uchraydi. Bunday xodisani
diqqatning chalg’ishi deb ataladi. Ixtiyorsiz diqqatni ham va ixtiyoriy diqqat
ham o’zining yo’nalishiga ko’ra tashqi va ichki bo’lishi mumkin.
Manbai bizning ongimizda tashqarida bo’lgan diqqatga tashqi diqqat deb
ataladi. Tashqi diqqat dastavval bizning idroklarimiz jarayonida namoyon
bo’ladi. Shafyor, vagon haydovchisi, tikuvchining ishida sodir bo’ladigan
diqqat tashqi diqqatga misol bo’la oladi. Manbai bizning tasavvurlarimiz,
fikrlarimiz, hissiyotlarimiz va mayllarimizdan iborat bo’lgan diqqatga ichki
diqqat deb ataladi. Biz ongimizning uzida sodir bo’layotgan jarayonlarni
kuzatayotganimizda, ya’ni o’z xissiyotlarimizni, fikrlarimizni, istaklarimizni
va shuning kabilarni kuzatayotganimizda ichki diqqat namoyon bo’ladi.
4.Diqqatning xususiyatlari.](/data/documents/7610c8ca-13ce-48fc-a940-4463bee21b61/page_5.png)
![Odamning diqqati bir qancha xususiyatlariga ega bo’lib, ulardan asosiylari-
diqqatning bo’linuvchanligi va diqqatning ko’chuvchanligidan iboratdir.
Diqqatning kuchi va barqarorligi deb odam o’z diqqatini biror narsa yoki
hodisaga uzoq muddat davomida muttasil qaratib tura olishiga aytiladi.
Diqqatning kuchi va barqarorligi deb odam o’z diqqatini biror narsa yoki
hodisaga uzoq muddat davomida muttasil qaratib tura olishiga aytiladi.
Diqqatning bo’linuvchanligi. Diqqatning bo’linishi deganda, biz ayni bir
vaqtda diqqatimizni ikki yoki uch narsaga qaratilishini tushunamiz. Agar
diqqatimiz faqat bitta narsaga qaratilgan bo’lsa, ya’ni diqqatimiz faqat bitta
narsa ustida to’plangan bo’lsa buni konsentratsiyalashgan (to’plangan) diqqat
deb yuritiladi. Buning aksicha, agar diqqatimiz ayni bir vaqtda bir necha
narsaga qaratilgan bo’lsa, buni bo’lingan (taqsimlangan) diqqat deb
yuritiladi.
Diqqatning bo’linishi har kimda har xil bo’ladi. Buning sababi shundaki,
diqqatning yengillik bilan bo’linishi diqqatimiz qaratilgan narsalarning
ilgaridan bizga qanchalik tanishligi bilan bog’liqdir.
Diqqatning ko’chuvchanligi. Odamning diqqati har doim bir narsada ikkinchi
bir narsaga, bir faoliyatidan boshqa bir faoliyatiga ko’chib turadi. Diqqatning
ana shunday xususiyatini diqqatning ko’chuvchanligi deb yuritiladi.
Diqqatning ana shu yuqorida ko’rib o’tgan asosiy xususiyatlari odamning
(shu jumladan bolalarning ham) barcha turdagi faoliyatlari uchun juda kerakli
xususiyatlardir. Diqqatning ana shu xususiyatlari tufayli odam atrofidagi
muhitga, undagi turli-tuman o’zgarishlarga tez moslasha oladi. Diqqatning bu
asosiy xususiyatlari odamga tug’ma ravishda, ya’ni irsiy yo’l bilan
berilmaydi. Bu xususiyatlar odamning yoshlik chog’idan boshlab turli
faoliyatlar- o’yin, o’qish va mehnat faoliyatlari jarayonida tarkib topib
boradi.](/data/documents/7610c8ca-13ce-48fc-a940-4463bee21b61/page_6.png)
![Diqqatning ko’lami. Odamlar o’z diqqatlarining ko’lami jihatidan ham bir-
birlaridan farq qiladilar. Ayrim odamlar diqqatining ko’lami keng bo’lsa,
boshqa bir odamlar diqqatining ko’lami torroq bo’ladi. Diqqatning ko’lami
ayni bir vaqtda odamning idrokiga sig’ishi mumkin bo’lgan narsalar miqdori
bilan belgilanadi. Boshqacha qilib aytganda, idrok qilish jarayonida
diqqatimiz qaratilgan narsalardan qanchasini ongimizga sig’dira olishimiz
diqqatning ko’lamini tashkil etadi. Diqqatning ko’lami odatda taxistoskop
degan maxsus asbob bilan belgilanadi. Diqqat ko’lamining keng bo’lishi
odamning turmush tajribasi va mashq bilan bog’liqdir.
Diqqatning barqarorligi bu diqqatni muayyan maqsadaga buysindirilgan
faoliyatda uzoq vaqt markazlashtirib turilishidir. Diqqatning barqarorligi
ishda umumiy maqsadga intiluvchanlik saqlangan holda ob’yektlar va
faoliyat xarakterining almashinib turishini talab qiladi. Diqqat barqarorligini
yuqorida ko’rsatib o’tilgan barcha shartlariga rioya qilish o’quvchilarning
o’quv ishlari jarayonida chalg’ishlarini bartaraf qilish uchun juda muhimdir.
Chalg’ish – diqqatning barqarorligiga qarama-qarshi bo’lgan holatdir. Bu
diqqatning zarur faoliyatdan ixtiyorsiz ravishda chetga ogishi demakdir.
Diqqatning barqarorligini uning ko’chuvchanligini va turlicha tebranishi
bilan birgalikda o’rganish va tarbiyalash lozim. Diqqatning ko’chishi bu
faoliyat maqsadining o’zgarishi bilan diqqatning bir ob’yektidan ikkinchisiga
o’tishi demakdir. Masalan, dars davomida o’quvchilar
o’qituvchining tushuntirishini eshitib turib , asta-sekin diqqatlarini masalani
yechishga bir o’quvchi masalasini yechib turib, boshqasiga ko’chiradilar va
xokazo. Diqqatning ko’chuvchanligi va chalg’ishini uning beqarorligi bilan
chalkashtirish mumkin emas. Bir necha minut davomida diqqat bilan
soatning chiqirlashini eshiting yoki tomir urishini sanab ko’ring biroz](/data/documents/7610c8ca-13ce-48fc-a940-4463bee21b61/page_7.png)
![vaqtdan keyin diqqatiningiz bir necha chiqirlashni tushurib qoldiradi, ya’ni
tebrana boshlaydi. Diqqatning tebranishi bu diqqatning muayyan ob’yektga
yana qaytishi yoki kuchayishiga bog’liq holda vaqt-vaqti bilan qisqa
muddatli chalg’ishi yoki bo’shashidir.
Dominanta tushunchasi fiziologiya faniga A. A. Uxtomskiy tomonidan
kiritilgan. Uning isbotlashicha, D. orqa miyadan tortib to bosh nerv
markazlarining ishlash prinsipini tashkil qiladi. Domiianta diqqatning
fiziologik asosidir.
Diqqatning ko’lami — bir davrning o’zida diqqat tomonidan qamrab olinishi
mumkin bo’lgan ob’yektlarning miqdori.
Diqqatning ko’chuvchanligi — faoliyat jarayonida diqqatning ongli ravishda
bir ob’yektdan ikkinchi ob’yektga ko’chirilishi. Diqqatning ko’chuvchanligi
har qanday faoliyatda, ayniqsa pul ь t boshqaruvidagi alohida ahamiyatga
egadir.
Diqqatning taqsimlanishi — diqqatning bir vaqtning o’zida bir qancha
ob’yektlarga qaratilishidan iborat xususiyati. Diqqatning taqsimlanishi
murakkab faoliyat jarayonini amalga oshirishda alohida ahamiyatga egadir.
Masalan: shoferning, o’qituvchining ish jarayonidagi diqqati taqsimlangan
diqqatdir.
Diqqatning barqarorligi — diqqatning o’z ob’yektiga kuchli yo’naltirilishi va
faol to’planishidan iborat ijobiy xususiyati.
Parishonlik — diqqatni ma’lum bir ob’yektga qarata olmaslikdan iborat
salbiy xususiyat. Parishonlik vaqgincha holat bo’lishi ham, shaxsning
nisbatan barqaror xislati bo’lishi ham mumkin. Parishonlikning ikki turi
mavjud bo’lib, biri diqqatni umuman hech narsaga qarata olmaslik bo’lsa,](/data/documents/7610c8ca-13ce-48fc-a940-4463bee21b61/page_8.png)
![ikkinchisi diqqatning muayyan ob’yekt ustiga kuchli to’plantirib, boshqa
narsalarga qaratilmasligidir. Parishonlik psixopatologik sabablarga ko’ra
kelib chiqishi xam mumkin.
Kasbga xos diqqat ma’lum bir kasbga ko’p yil ishlash natijasida shu kasbning
talablari va ob’yektiv xususiyatlariga mos ravishda tarkib topgan diqqat turi,
Masalan: chorrahada ko’cha harakatini boshqaruvchining diqqati bilan
mikroskop yordamida ilmiy kuzatish olib boradigan olimning diqqati bir-
biridan keskin tafovut qiladi. Birinchisi diqqatning taqsimlanishini, ikkinchisi
esa markazlashuv xususiyatlarini talab qiladi.
Ixtiyoriy diqqat — ongning oldindan belgilangan maqsadga muvofiq irodaviy
va asabiy faollik ko’rsatgan holda muayyan ob’yektga yo’nalishi va unga
to’planishdan iborat diqqat turi.
Ixtiyoriydan keyingi diqqat — diqqatning muayyan ob’yektga, avvalo,
ixtiyoriy ravishda qaratilib, so’ngra uning ahamiyati tushunilgan sari o’z-
o’zidan qaratilib boriladigan (avtomatlashgan) diqqat turi. Ushbu tushuncha
psixologiya faniga N. F. Dobrinin tomonidan kiritilgan.
Diqqat chalg’ishi — ma’lum bir faoliyat jarayonida diqqatning bir
ob’yektdan boshqa bir ob’yektga ixtiyorsiz ravishda o’tib turishidan iborat
salbiy xususiyati.
Diqqatning hajmi — diqqatning bir vaqgning o’zida qamrab olishi mumkin
bo’lgan mustaqil ob’yektlar miqsori bilap bslgnlanadigan xususiyati.
Diqqatning hajmi eksperimental sharoitda 2—6 mustaqil ob’yektga tengdir.
Diqqatning ob’yektlari o’rtasida qancha lik yaqin bog’lanishlar mavjud
bo’lsa, uning hajmi shunchalik keng bo’ladi va aksincha.](/data/documents/7610c8ca-13ce-48fc-a940-4463bee21b61/page_9.png)
![Diqqat ob’yekti — ongimiz atrofdagilardan ajratib olgan holda yo’naltirilgan
va faol to’plangan narsa yoki hodisa. Diqqat ob’yekti faqat ob’yektiv narsalar
emas, balki sub’yektiv hodisalar, o’z histuyg’ularimiz, fikrlarimiz, hayol yoki
xotira tasavvurlarimiz va boshqa shu kabilar ham bo’lishi mumkin.
Ixtiyorsiz diqqat — ongimizning oldindan belgilangan maqsadsiz ravishda
muayyan ob’yektga yo’naltirilishi va unga to’planishidan iborat diqqat turi.
Ixtiyorsiz diqqat ob’yektlari narsa va hodisalarning odatdan tashqari holati,
belgisi, sifati va boshqalardir.
Diqqatsizlik — diqqatni ob’yektga yo’naltira va to’play olmaslik, atrofdagi
kishilarga nisbatan e’tiborsizlik yoki iltifotsizlikdan iborat salbiy xarakter
xislati.
Diqqatning o’zgarib turishi — idrok, xotira, tasavvur yoki tafakkur
jarayonida diqqatning ma’lum vak^ ichida dam kuchayib, dam
susayib turishdan iborat qonuniyat ; diqqat ba’zan daqiqaga 25—30 marta
ham o’zgaradi. Diqqatning o’rtacha o’zgarishtebranish chastotasi 2—3
sekundga tengdir,
Ko’ruv diqqati — narsa va hodisalarni ko’ruv organi orqali idrok qilish, esga
tushirish munosabati bilan namoyon bo’ladigan diqqat turi.
Ikkinchi tartibli ixtiyoriy diqqat — ongimizning muayyan ob’yektga
ixtiyorsiz ravishda yo’naltirilsada, uning ustiga ma’lum vaqt barqaror holda,
to’planib turishidan iborat ixtiyoriy diqqat turi; diqqat to’plangan
ob’yektining mazmuniga qarab ixtiyorsiz diqqatning ixtiyoriy diqqatga
aylanishi.
Ichki diqqat — ongimizning o’z sub’yektiv taassurotlarimiz, histuyg’ularimiz
va intilishdarimizga qaratilishidan iborat diqqat turi.](/data/documents/7610c8ca-13ce-48fc-a940-4463bee21b61/page_10.png)
![Tashqi diqqat — ongimizning ob’yektiv voqelikdagi narsa va hodisalarga,
ularning ayrim belgi va xususiyatlariga yo’naltirilish, ularda faol
to’planadigan diqqat turi.
Bedor holat — bosh miya yarim sharlaridagi tegishli nerv markazlarining
qo’zg’alishi bilan belgilanadigan uyqudan tashqaridagi holat, ongli holat.
Shaxs bedor holatidagina ma’lum bir faoliyat turini amalga oshira oladi.
Qo’zg’alish markazi — markaziy asab tizimining qo’zg’alish jarayoni ro’y
bergan uchastkasi.
Diqqat depressiyasi (lot. dergezyu — pasayish) — turli tashqi va ichki
omillarga ko’ra ob’yektda to’planish va mustahkamlanishning kuchsizlanishi
va buzilishi.
Paradoks fazasi — kuchli qo’zkatuvchilarga qaraganda kuchsiz
qo’zg’atuvchilarning kuchli reaksiyasining vujudga keltirishi (patologik
holatlar nazarda tutiladi).
Oriyentir refleksining elektrofiziologik simptomlarining barqarorlashuvi —
ixtiyoriy diqqat buzilganda maqsadga muvofiq topshiriq berish va oqilona
instruksiya yoki ustanovka berish hamda vaziyatga qarab uni o’zlashtirish
orqali insonda oriyentirovka refleksini qaytadan tiklashdan iborat korreksion
faoliyat.
Diqqat korreksiyasi (lot. soggesIo — tuzatish) — insonda diqqat patologik
holatga (buzilishga) uchraganda maxsus usul va uslublardan foydalanib
tuzatish.](/data/documents/7610c8ca-13ce-48fc-a940-4463bee21b61/page_11.png)
Mavzu Diqqat haqida tushuncha va uning nerv-fiziologik asoslari 1. Diqqat haqida tushuncha. 2. Diqqatning fiziologik mexanizmlari. 3. Diqqat turlari. 4. Diqqatning asosiy xususiyatlari
1. Diqqat haqida tushuncha. Diqqat deb ongimizni bir nuqtaga to’plab, ma’lum narsa va hodisalarga faol yo’naltirilishiga aytiladi. Diqqat sezish jarayonida, idrok qilishda, xotira, hayol va tafakkur jarayonlarida har doim ishtirok etadi. Demak, diqqat barcha aks ettirish jarayonlarimizning doimiy yo’ldoshidir. Diqqat inson faoliyatining barcha turlarini muvaffaqiyatli amalga oshirishning va ularni samaradorligini ta’minlovchi muhim shartlardan biridir. Kishi faoliyati qanchalik murakkab, serzahmat, davomiylik jihatdan uzoq muddatli , mas’uliyat hissini taqozo qilsa, u diqqatga shunchalik yuksak shartlar va talablar qo’yadi. Inson ziyrakligi, farosatliligi, tez payqashi, sinchkovligi, dilkashligi uningturmush sharoitida, shaxslararo munosabatida muhim omil sifatida xizmat qiladi. Diqqat aqliy faoliyatning barcha turlarida ishtirok etadi, insonning xattiharakatlari ham uning ishtirokida sodir bo’ladi. Psixologiya fanida diqqatga har xil ta’rif beriladi, uni yoritishda psixologlar turli nazariyaga asoslanib yondashadilar. Diqqat deb ongni bir nuqgaga to’plab, muayyan bir ob’yektga aktiv (faol) qaratilishi aytiladi (P. I. Ivanov). P. I. Ivanovning fikricha, biz faoliyatimiz jarayonida idrok va tasavvur qiladigan har bir narsa, har bir hodisa, o’zimiz qilgan ishimiz, o’y va fikrlarimiz diqqatning ob’yekti bo’la oladi. 2. Diqqatning fiziologik asoslari. Diqqatning nerv-fiziologik asosida oriyentirovka yoki tekshirish deb aytiladigan maxsus reflekslar yotadi. Oriyentirovka yoki tekshirish refleksi diqqatning fiziologik asosi hisoblanadi, chunki bu refleks bosh miya yarim sharlarining po’stida kuchli qo’zg’olish jarayonidan iborat bo’ladi.
Boshqacha qilib aytganda, har bir daqiqada organizmga turli narsalarning ta’siridan hosil bo’lgan qo’zg’olishlarga nisbatan , oriyentirovka yoki tekshirish refleksini hosil qilgan narsaning ta’siridan yuz bergan qo’zg’olish kuchli bo’ladi. Diqqat ma’lum nerv markazlarining qo’zg’alishi va miyadagi boshqa nerv markazlarining tormozlanishi bilan bog’liqdir. Bu esa sub’yekt ahamiyatli bo’lgan qo’zg’atuvchilarni ajratishni, ya’ni psixik faoliyatning yo’naltirilishini ta’minlaydi. Bunday yo’naltirilishning sodda misoli sifatida oriyentatsiya refleksini ko’rsatish mumkin. Xar qanday yangidan yuzaga kelgan qo’zg’atuvchi, agar u yetarli darajada intensiv(kuchlanishga ega) bo’lsa, tegishli qo’zg’alish jarayonini yuzaga keltiradi, bu refleks, I.P.Pavlov aytganidek «nima u» degan refleks bilan ifodalanadi, bu esa sodda turdagi diqqatning fiziologik asosidir. I.P.Pavlov ta’limoti bilan akademik A.A.Uxtomskiy olib borgan tekshirishlari bir–biriga to’g’ri keladi. Agar nerv sistemasiga bir qancha qo’zg’ovchilar bir vaqtda ta’sir qilsa bosh miya po’stida shu ongning o’zida bir necha qo’zg’alish o’choqlari paydo bo’ladi. Shu bilan birga, xar bir qo’zg’alish o’chog’i bosh miya po’stining hamma yog’iga tarqalishga iradiatsiyalanishga moyildir. Shuning uchun ayrim qo’zg’alish o’choqlari o’rtasida to’qnashish va «kurash» sodir bo’ladi. Bu kurash natijasida qo’zg’alish o’choqlaridan biri hukmron (dominanta) bo’lib oladi Mana shu hukmron bo’lib olgan qo’zg’alish o’chog’ini akademik Uxtomskiy «dominanta» deb ataydi. Uxtomskiyning bergan ta’rifiga ko’ra; Dominanta – bu ayni chog’da markazda sodir bo’ladigan reaksiyalar xarakterinni bir qadar belgilab beruvchi hukmron qo’zg’alish o’’chog’idir. Dominantalar mavjud bo’lgan paytda boshqa qo’zg’alish o’choklari («subdominantalar» - nisbatan kuchsiz qo’zg’alish o’choqlari) ko’pincha yo’qolib ketmaydilar. Ular dominantaga qo’shilib, uni kuchaytiradilar yoki
dominanta bilan kurasha boshlaydilar. Bu kurash jarayonida subdominanta dominanta bo’lib olishi mumkin, ilgarigi dominanta esa – subdominanta bo’lib qolishi mumkin. Hukmron qo’zg’alish o’chog’i bo’lgan dominanta diqqatimizning ma’lum narsaga yo’naltirilishi va tuplanishining fiziologik asosidir. 3.Diqqatning turlari. Psixologiyada ikki xil diqqat turi farq qiladi. Ulardan biri ixtiyorsiz diqqat bo’lsa, ikkinchisi- ixtiyoriy diqqatdir. Ixtiyorsiz diqqat deb to’satdan ta’sir qilgan biror sabab tufayli bizning xohishimizdan tashqari hosil bo’ladigan diqqatga aytiladi. Ixtiyorsiz diqqat odamning har turli ehtiyojlari va qiziqishi bilan bevosita bog’liq bo’lgan diqqatdir. Ixtiyorsiz diqqatning nerv-fiziologik asosini oriyentirovka yoki tekshirish refleksi tashkil qiladi. Ixtiyoriy diqqat deb oldindan belgilangan qat’iy bir maqsad asosida va ongli ravishda diqqatimizni ma’lum narsa hamda hodisalarga qaratilishiga aytiladi. Ixtiyoriy diqqatning nerv-fiziologik asosida miya yarim sharlarining po’stida vujulga keladigan optimal qo’zg’alish manbai bilan ikkinchi signallar sistemasining faoliyati yotadi. Ixtiyoriy diqqatning yuzaga kelishida nutqning roli g’oyat kattadir. Ixtiyoriy diqqat har doim ixtiyorsiz diqqat bilanalmashinib turadi. Ixtiyoriy diqqat paytida odam tez charchaydi, chunki ixtiyoriy diqqat odamdan hamma vaqt iroda kuchini sarflashni talab etadi. Diqqatning asosiy turlari ixtiyyoriy va ixtiyorsiz diqqatdir. Diqqatni bunday turlarga bulish xissiyot yoki irodaning ustunligiga asoslanadi. Shu sababli, ba’zan diqqatning bu turlari irodaviy va emotsional diqqat deb xam ataladi. Diqqatning yana uchunchi turi sungi ixtiyoriy diqqat bo’lib, u dastlabki ikki
turdagi diqqatning uziga xos sintezidan iborat. Ixtiyorsiz diqqat maxsus zur berishni talab kilmaydi. U ongga ta’sir etuvchi predmet yoki xodisaning bevosita kizikish uygotishidan paydo bo’ladi. Ta’lim jarayonida xam umumiy mexnat faoliyatidagi singari, ixtiyoriy diqqat xal kiluvchi rol uynaydi. Diqqatning bu turi ixtiyorsiz diqqatdan, birinchidan, kuzlagan maqsadi bilan fark qiladi, ya’ni u kishining uz oldiga kuygan maqsadiga bog’liq bo’ladi. Ikkinchidan, undan uyushkoklikni talab etadi, bu avvaldan diqqatni tuplashga tayorgarlikda, shuningdek etiborining tuplanish jarayonini boshqara bilishda ifodalanadigan uyushkoklikdir. Uchinchidan , irodaviy diqqatga diqqatni jalb qilish va saklash jarayonida zur berish bilan bog’liq bo’lgan kuch sarflash xos. Nixoyat, turtinchidan, u faoliyat jarayonidagi uta barqarorligi bilan fark qiladi. Shuning uchun uni irodaviy diqqat deyiladi. Faoliyat jarayonida, ko’pincha, diqqatning ixtiyorsiz ravishda asosiy ishdan bo’lak narsalarga ko’chib turishi uchraydi. Bunday xodisani diqqatning chalg’ishi deb ataladi. Ixtiyorsiz diqqatni ham va ixtiyoriy diqqat ham o’zining yo’nalishiga ko’ra tashqi va ichki bo’lishi mumkin. Manbai bizning ongimizda tashqarida bo’lgan diqqatga tashqi diqqat deb ataladi. Tashqi diqqat dastavval bizning idroklarimiz jarayonida namoyon bo’ladi. Shafyor, vagon haydovchisi, tikuvchining ishida sodir bo’ladigan diqqat tashqi diqqatga misol bo’la oladi. Manbai bizning tasavvurlarimiz, fikrlarimiz, hissiyotlarimiz va mayllarimizdan iborat bo’lgan diqqatga ichki diqqat deb ataladi. Biz ongimizning uzida sodir bo’layotgan jarayonlarni kuzatayotganimizda, ya’ni o’z xissiyotlarimizni, fikrlarimizni, istaklarimizni va shuning kabilarni kuzatayotganimizda ichki diqqat namoyon bo’ladi. 4.Diqqatning xususiyatlari.