ESKI TURKIY TIL TERMINOLOGIYASI Reja: 1. Ilk eski turkiy til obidalariga Qoraxoniylar davri yodgorliklari 2. Mahmud Qoshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk” asari 3. O’zbek terminologiya sining shakllanishida Mahmud Zamaxshariyning o’rni

Turkiyshunoslikda eski turkiy til tushunchasi ostida XI-XIV asrlarda turkiy til xususiyatlarini aks ettirishga yo’naltirilgan nafaqat turkiy, balki noturkiy tillarda yaratilgan manbalar ham nazarda tutiladi. Eski turkiy til manbalari muayyan til qoidalari, ularda yuz bergan jarayonlar, qolaversa yozilish tarixi nuqtai nazaridan ilk eski turkiy til (XI-II) va XIII-XIV asrlarda qo’llangan eski turkiy til tarzida tasniflanadi. Sakkizinchi asrdan e’tiboran arab tili, arab xati va islom mafkurasining Turonzaminda qaror topishi, bir qator mahalliy sulolalar (qorxoniylar, g’aznaviylar, saljuqiylar)ning birin- ketin siyosat sahnasiga chiqishi singari obyektiv jarayonlar ostida o’zligini yo’qotmagan eski turkiy til (XI-XIV)da terminologik leksika ko’lamining bir qadar kengayganini kuzatish mumkin. Ilk eski turkiy til obidalari sirasiga asosan qoraxoniylar sulolasi hukmronlik qilgan vaqtda yuzaga kelgan Yusuf Xos Hojibning ‘‘Qutadg’u bilig’‘, Mahmud Qoshg’ariyning ‘‘Devonu lug’otit turk’‘, Ahmad adib Yugnakiyning ‘‘Hibat ul-haqoyiq’‘, Ahmad Yassaviyning ‘‘Hikmatlari’‘, Mahmud Zamaxshariyning ‘‘Muqaddimat ul-adab’‘, muallifi noma’lum ‘‘O’g’uznoma’‘ singari asrlar taalluqlidir. Bu asarlar shuningdek dz tilli manbalar deb yuritiladi. Ma’lumki, qadimgi turkiy tilning o’ziga xos jihatlaridan biri yadag’ ‘‘yayov, piyoda’‘, adag’ ‘‘oyoq’‘, adgu ‘‘ezgu’‘, qadg’u ‘‘qayg’u, alam, iztirob’‘singari leksemalarning inlautida d fonemasi ishlatilgan. X-XI asrlardan e’tiboran mazkur fonemaning dz shakliga o’tishi qonuniyat tusini olaboshlagan va keltirilgan so’zlar adzag’, adzag’, adzgu, qadzg’u tarzida qo’llanishda bo’lgan. XIII-XIV asrga keli b dz tovushining sekin-asta y tovushi bilan almashilish jarayoni kuzatiladi. Ushbu jarayon taxminan XV asr boshlariga qadar davom etgan. Ya’ni yadzag’, adzag’, adzgu, qadzg’u kabi sof turkiy so’zlar yayag’, ayag’, ezgu, qayg’u shakllari dam qo’llanavergan. Ba’zi manbalar matnida har uchala shaklli so’zlarning ishlatilganining guvohi

bo’lamiz, Masalan: Nosiruddin Rabg’uziyning 1310 yilda Raboto’g’uz beki Nosiruddin To’qbo’g’abek iltimosiga ko’ra yaratilgan ‘‘Qisas Rabg’uziy’‘ asari tilida ‘‘quduq’‘ ma’nosini ifodalash uchun nafaqat so’zning asar yaratilgan davrga oid qudzuq, quyuq shakllari balki qadimgi quduq shakli ham ifodasini topgan. Mazkur ashyoviy material XIV asrda Xorazmda d tovushining dz tovushiga o’tish jarayoni to’la-to’kis yakunlamaganligi, ayni chog’da tilda yetakchilik qilgan dz tovushining y tovushiga o’rini bo’shatib bera boshlaganidan dalolatdir. Ma’lumki, hozirgi o’zbek adabiy tilida yuqorida tahlilga tortilgan leksemaning quduq rudiment shakli saqlanib qolgan. Qoraxoniylar hukmronligi davrida fotih arablar hamda salkam yuz yil taxt tepasida turgan somoniylar vaqtida qaddi dol holatiga tushib qolgan turkiy tilning qomati ma’lum darajada rostlandi, unda bir qator badiiy, didaktik, diniy, tarixiy asarlar yaratildi. Bizning kunimizga yetib kelgan obidalar matnidan eski turkiy til so’z boyligining o’ta rang-barang, miqdor jihatdan salmoqli, asosan, o’z qatlamdan iborat bo’lganligini ilg’ash qiyinchilik tug’dirmaydi. Ayni chog’da eski turkiy til so’z boyligining rivojlanishda arab, fors-tojik tillarining ham sezilarli ta’siri bo’lganligini inkor etish mumkin emas, albatta. Eski turkiy til leksikasining o’ziga xos jihatlari o’sha davrlarda tuzilgan leksikografik manbalarda ravshan aksini topgan. Boy madaniy merosga ega bo’lgan turkiy xalqlar, jumladan, o’zbek xalqining tarixida Mahmud Koshg’ariyning ‘‘Devonu lug’otit turk’‘ asari alohidaahamiyatga molik. ‘‘Devon’‘ o’z davridagi turkiy qabilalarning so’z boyligi, lug’atini izohlashga, so’zlarning ma’no va ma’no nozikliklarini ochib berishga, turli qabila tillari o’rtasidagi xarakterli fonetik va morfologik farqlarni ko’rsatishga mo’ljallangan. Bu jihatdan lug’at S.Mutallibov ta’kidlaganidek, faqat izohli lug’atgtna bo’lib qolmay, XI asr tilining fonetika va grammatikasi hamdir. ‘‘Devon’‘ XI asrda Markaziy Osiyoda istiqomat

qilgan turkiy qabilarlar, urug’lar, qavmlar va ularning til xususiyatlarini o’rganishda, izlanishlar olib borishda hamda hozirgi turkiy xalqlarning shakllanish va qaror topishini belgilashda muhim siyosiy-ijtimoiy ahamiyatga ega. Mahmud Qoshg’ariyning sa’yharakati, ona tiliga bo’lgan cheksiz muhabbati, qolaversa, elga, yurtga bo’lgan fidoyligi natijasi o’laroq dunyo yuzini ko’rgan bu lug’at qadimgi turkiy til, eski turkiy va eski o’zbek adabiy tili obidalarini tushunish va o’rganish yo’lida qimmatli qo’llanma vazifasini o’taydi. ‘‘Devon’‘ Muqaddima va Lug’at qismidan iborat bo’lib, muqaddimada muallif turk tilining ahamiyati va xususiyatlari, o’z oldiga qo’ygan maqsadi, asarning strukturasi va tartibi, qo’llanilgan yozuv-alifbo, fe’llardan yasalgan ismlar, so’zlarning tuzilishi va o’zgarishi, tilga olinmagan sifatlar, masdarlar xususida, turk tabaqalari va qabilalari borasida qisqacha ma’lumot keltiradi, ularning yashash joylarini doira(xarita)da tasvirlaydi. Lug’at qismida lug’atnavis o’sha davrda qo’llanishda bo’lgan barcha turkiycha so’zlarni qamrab olishga, izohlashga harakat qilgan, ularni yetarli darajada ilmiy, tarixiy aspektlarda keng va to’liq yoritib bergan. Muallifning ta’kidlashicha, tilda iste’modan chiqqan so’zlar lug’atga kiritilmagan, Zero, ishlatishdan qolgan raqa, aquz, ziqi, ziq kabi so’z (istorizm)larni izohlashga hojat bo’lmagan. Ayni paytda Mahmud Koshg’ariy eskirgan (arxaizm) so’z namunasini ko’rsatib, ularning adad jihatdan ko’pligini e’tirof etgan. Bu holat ‘‘Devon’‘da izohlangan tilning juda qadimiyligini belgilaydi. Lug’atdan o’rin olgan so’zlar ikki, ya’ni ism va fe’llarga taqsimlangan holda izohlangan. Dastlab ismlar, so’ngra fe’llar berilgan. Ismlarda ham, fe’llarda ham oldin hamza ( u, o, a) harflari bilan boshlagan so’zlar, keyin maxsus alifbo tartibida b, t ba h.k. harflar bilan boshlangan leksemalar izohini topgan. ‘‘Devonda’‘ oz harfli so’zlar oldin, ko’p harfli so’zlar esa keyin berilgan. Lug’at muallifi eng kam harfli ism ikki, eng ko’p harfli ism yetti harfli deb ko’rsatadi. Mahmud Koshg’ariy lug’at materiallarini yig’ish asnosida nafaqat jonli

so’zlashuv tili materiallari, shuningdek eski turkiy til terminologiyasi tizimiga doir ko’pdan-ko’p terminlarni ham to’plagan va izohlagan. Chunonchi, su ‘‘lashkar, armiya ’‘, oq ‘‘o’q ’‘, im ‘‘parol’‘, alp ‘‘qahramon, botir’‘, sungu ‘‘nayza’‘, urush ‘‘jang’‘, atlig’ ‘‘suvoriylar’‘, tutg’aq ‘‘ayg’oqchi qism’‘ va h.k., qag’an ‘‘xoqon’‘, xan ‘‘xon’‘, yafg’u ‘‘oliy lavozim egasi’‘, tutuq ‘‘harbiy gubernator singari ijtimoiy-siyosiy terminlar shular jumlasidandir va h.k. Eski turkiy va eski o’zbek adabiy tili so’z boyligini o’zida mujassam etgan leksigrafik manbalar sirasiga avvalgi mavzuda ta’kidlaganidek, arab tilida yaratilgan bir qator risolalarni kiritish o’zini oqlaydi. Zotan, ‘‘Kitob ulidrok’‘, ‘‘Tarjumon’‘, ‘‘At-tuhfa’‘, ‘‘Kitob-ul-bulg’ot’‘, ‘‘Al-qavonin’‘ singari filologik risolalar asosan turk tilini o’rgatish uchun mo’ljallangan qo’llanma vazifasini o’tagan bo’lsa-da, biroq bu asarlarda turkiy tillarning so’z boyligi, ularning strukturasi, tematik guruhlariga oid qimmatli ma’lumotlar aksini topgan. Turkiy-qipchoq tili fonetikasi, leksik boyligi, morfologiyasini arab millati vakillariga tanishtirish uchun yuzaga chiqqan ‘‘Tarjumon turki va ajami va mo’g’ali’‘ risolasi to’rt qismdan iborat bo’lib, birinchi qismda ismlar, ikkinchi qismda fe’l masdari buyruq mayli, uchinchi qismda so’zlarning turlanishi va fe’llarining tuslanishi, to’rtinchi qismda so’zlarning qo’llanish qoidalar haqida mulohaza yuritgan. Asarning birinchi ismlar haqidagi qismi 26 faslni o’z ichiga olgan. Bular: oson va unga tegishli narsalar, yer va undagi joylar, daraxtlar, mevalar, o’simliklar, ekin va donlar, qushlar va ularga o’xshash narsalar, yirtqich hayvonlar, hashoratlar, otlar va ularning turlari, ot abzali, qurol-aslaha va urush asboblari, tuya va qoramollar, qo’y va echkilar, oziq-ovqat va sutlar, uy asbob-anjomlari, palos, ayollarga xos narsalar, kiyim-kechak, gazmol, uning xillari, insonning tashqi va ichki a’zolari, son va sanoq sonlar, hunar turlari, martabalar, kishilarning