Fan ijtimoiy institut sifatida tayanch iboralar R e j a: 1. Fan borligini asosiy tomonlari 2. Fan va ilmiy bilish 3. Fan ijtimoiy institut sifatida 4. Fan madaniyatini tomoni va o’ziga xos jabhasidir.

Fan borligini asosiy tomonlari Fan ijtimoiy borliqni bir jabhasidir. U ijtimoiy hayotni realligini (mavjud bo’linishi) bir ko’rinishi, insonlarni moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondiradigan ijtimoiy institutdir. Ayni paytda fan o’zini borligiga, ya’ni mavjud bo’lish shakllari, usullari va sikllariga ega. Fan borligini asosiy tomonlari: 1) Fan ijtimoiy institut sifatida shakllanadi va rivojlanadi. Bu esa insonlarni intellektual, ma’naviy tarakqiy etish imkoniyatlarini yaratadi, kishilarni nazariy faoliyatlarini ijtimoiy kasb turiga aylantiradi. 2) Ixtisoslashgan ilmiy bilish faoliyati bilan shug’ullanadigan ziyolilar guruhi ijtimoiy tabaqa shakllanadi. Bilish faoliyatini ijtimoiylashtirish individual va ijtimoiy subyektlarini paydo qiladi. 3) Kishilarni ilmiy faoliyatini tashkil qilishga qaratilgan turli rasmiy va norasmiy uyushmalar, tizimlar, paydo bo’ladi va rivojlanadi. 4) Fan ijtimoiy hayotni, kimsalarni turmushi va mehnatini oqilona tashkil qilishga, yangidan-yangi yashash va faoliyat ko’rsatish vositalarini yaratishga yordam beradigan ilmiy-ma’naviy qadriyatlar sohasi sifatida taraqqiy etadi. 5) Turli sivilizasiyalarda bilish faoliyatini tashkil qilishni tarixiy tiplari paydo bo’lish, yuksalish va tanazzulga uchrashish sikllariga ega. Qadimgi dunyo fani va ilmiy maktablari O’ rta mag’rib va Mashriq fani. Xorazmiy - Ulug’bek Vorislik uziladi.

Jamiyat miqyosida bu sikllar vorislik va aloqadorlik doirasiga kiradi. Antik - fan - o’rta asr Mashriq fani Arximed - Ibn Sino, Al Xaysam natijasida fan spiralsimon taraqqiyot ko’rinishida yuksaladi, rivojlanadi. 2. Fan va ilmiy bilish Fan murakkab - ijtimoiy hodisa va institutlar. Fanning ijtimoiy borligi unga tizim xislatini beradi. O’z-o’zini tashkillashtiruvchi tizim sifatida fan tarkibiy qismlarga, sohalarga va qatlamlarga egadir. Fan insonlarni faoliyatini tashkillashtiradigan uyushma bo’lar ekan, u murakkab tarkibiy qismlardan iborat. Shunday qismlardan biri nazariy faoliyatni ko’rinishi bo’lgan ilmiy bilishdir. Ilmiy bilishni natijasi esa nazariy yoki ilmiy bilimlardir. Fanni harakatlantiruvchi kuchi ilmiy bilish faoliyati, intellektual o’zagi esa - ilmiy bilishdir. 3.Fan ijtimoiy institut sifatida Ijtimoiy institut tushunchasi institut, ya’ni o’rnatish, idora etish, idora ma’nosida ishlatiladi. Sosiologiya fanida aytilishicha institut tarixi yuzaga kelgan kishilarni birgalikda faoliyat ko’rsatishlarini tashkil etuvchi barqaror uyushmadir. Inson faoliyatiga ijtimoiylik xislatini beradigan, bu xislatga barqarorlik bag’ishlayigan sifat institutdir. Jamiyatni o’zi iqtisodiy, siyosiy huquqiy, ma’naviy faoliyatlar va munosabatlarni tashkil qiladigan, ularni ro’yobga chiqaradigan ijtimoiy institutlar tizimidir. Eng muhim ijtimoiy institutlardan mulkchilik, davlat, oila, ishlab chiqarish jamoalari, fan, ma’naviy, ma’rifiy, tibbiy muassasalar va boshqalar.

Ijtimoiy institut tufayli ijtimoiy hayot va faoliyat tashkil qilinadi, tartiblashadi, inson ijtimoiy - madaniy xislatlar va rollarga ega bo’ladi. Ijtimoiy institutlar turli miqyos va sohalarga egadirlar, bir-birlari bilan aloqada va o’zaro ta’sirda bo’ladilar. Davlat - fan Fanning ijtimoiy institut jihati nimada ko’rinadi? Fan ijtimoiy mehnat taqsimoti tizimida m a’lum funksiyalarni bajaradi. Ijtimoiy institut sifatida fan birgalikda mehnat qilish shakli bo’lib, uning qatnashchilari nisbatan mustaqil ilmiy uyushmalarga birlashadi, u shaxsiy va guruhiy yutuqlarni tarqatish va ayriboshlashni ijtimoiy nazorat ostiga oladi. Tadqiqot faoliyati natijalarini tanishtirish va ayriboshlash ilmiy aloqalar orqali amalga oshiriladi. Fanning boshqa ijtimoiy funksiyalariga ilmiy yutuqlarni texnik loyihalarga o’tkazish, texnikaviy yagilanishni joriy etish, amaliyot, ijtimoiy sohalar va xizmat ko’rsatish sohalariga tatbiq qilish kiradi. Fanni ichida sodir bo’ladigan ijtimoiy mehnat taqsimoti tabaqalangan strukturaviy guruhlarni paydo bo’lishini taqozo etadi. Masalan, fundamental tadqiqot olib boruvchi nazariyotchilar, amaliy joriy etish bo’yicha tadqiqot olib boruvchilar, nazariy yutuqlarni texnika va turli ijtimoiy sohalarga tatbiq qiluvchilar (muhandislar) va boshqalar. Bu hol ilmiy uyushmani ixtisoslashgan kasbiy guruhlarga bo’linishiga olib keladi. Fanni ijtimoiy institut sifatida namoyon bo’lishini yana bir belgisi - unga nisbatan davlat ma’lum siyosatini yurgizish Fan siyosiy, iqtisodiy va ma’naviy mafkuraviy jarayonlar doirasiga tushadi, davlatdan taraqqiy ettiruvchi yoki tanazzulga uchratadigan ta’sirlar oladi. 4.Fan madaniyatini ko’rinishi va jabhasi sifatida

Fan madaniyatga kiradimi yoki yo’qmi? Fanni madaniyatni bir ko’rinishi desa bo’ladimi? Fanni madaniyat doirasidan tashlamoqchi bo’lgan, ya’ni fanni madaniyatga bevosita aloqasi yo’q deydigan tadqiqotchilar ham bor. Ularni fikricha, madaniyat - inson yaratgan va foydalanadigan belgilar tizimidir. Semiotik - madaniyatshunoslar ( Yu.M. Loytman) O Savranskiy) madaniyatni belgili tomoniga urg’u beradilar. Fanda esa, deydi ular, eng muhimi belgi, ifodalash emas, balki obrazlar, tasavvurlar, ma’nolardir. To’g’ri, fan ham belgilar bilan ish ko’radi, lekin ular ilmiy tadqiqot uchun ikkinchi, uchinchi darajali jihatlar. Shuning uchun, ularning nuqtai nazarlariga ko’ra fan madaniyat jabhasiga kirmaydi, madaniyatni mohiyatini namoyon qilmaydi. Lekin ko’pchilik tadqiqotchilar bu fikrga qo’shilmaydilar. Inson yaratgan va ma’no bergan har qanday narsa, predmet bo’lmasin, jarayon bo’lmasin, muassasa bo’lmasin, madaniyatdir, madaniyatga kiradi. Inson yaratgan qadriyatlar madaniyat olamini tashkil qiladi. Fan predmet emas. Lekin fan insonlar yaratgan muassasalar tarkibiga kiradi. Madaniyat orqali inson o’zini mohiyatini, insoniyligini, qadriyatlar yarata olish qobiliyatini namoyon etadi. Fan orqali ham inson o’zini yaratuvchanlik qobiliyatini o’stiradi, ilmiy qadriyatlar yaratadi, tabiatda uchramaydigan predmetlar va texnologiyalarni ko’radilar, aqliy va insoniy jihatlarini tabiatga, koinotga tarqatadi. San’at va ma ’ naviyatda harakatlantiruvchi, rivojlantiruvchi kuch badiiy, intellektual ijoddir. Fanning harakatlantiruvchi kuchi ilmiy ijoddir. Ijod - madaniyatni yaratuvchisi, mohiyati, namoyon etish mexanizmidir.