Фуқароларнинг конституциявий ҳуқуқ ва эркинликларига қарши жиноятлар Режа: 1 . Фуқароларнинг конституциявий ҳуқуқ ва эркинликларига қарши жиноятлар тушунчаси ва юридик таҳлили. 2 . Фуқароларнинг тенг ҳуқуқлигини бузганлик учун жиноий жавобгарлик. 3 . Фуқаролар ва юридик шахсларнинг мурожаатлари тўғрисидаги қонун ҳужжатларини бузганлик учун жиноий жавобгарлик. 4 . Сайлов ўтказиш тартиб қоидалари ва сайлов ҳуқуқларига қарши жиноятлар. 5 . Меҳнат қилиш ҳуқуқини бузганлик учун жавобгарлик. 6 . Муаллифлик ёки ихтирочилик ҳуқуқларини бузганлик учун жавобгарлик

1. Фуқароларнинг конституциявий ҳуқуқ ва эркинликларига қарши жиноятлар тушунчаси ва юридик таҳлили. 2. Фуқароларнинг тенг ҳуқуқлилигини бузиш (141-модда). Конституциянинг 18-моддасида «Ўзбекистон Республикасида барча фуқаролар бирхил ҳуқуқ ва еркинликларга ега бўлиб, жинси, ирки, миллати, тили, дини, ижтимоий келиб чиқиши, эътикоди, шахси ва ижтимоий мав қ еи - дан катъи назар, қонун олдида тенглиги белгиланади» . Жиноятнинг бевосита обекти – фуқаронинг шахсий ҳуқуқларини тарғи-боти Жиноятнинг предмети бўлиб фуқаронинг нафакат Ўзбекистон Респуб-ликаси Конституциятитуцияси, балки халқаро хужжатда тутилган ҳуқуқлари киради. Объектив жихатдан жиноят фуқароларнинг жинси, ирки, миллати, тили, дини, ижтимоий келиб чиқиши, шахсий ёки ижтимоий ҳолатидан келиб чиккан холда, ҳуқуқларининг бевосита ёки билвосита бўзилиши ёки чекланишида намоён бўлади. Ҳаракат оркали содир этилган жиноятга қасддан фуқароларнинг қонуний ҳуқуқ ва эркинликларидан фойдаланишга тускинлик қилиш киради. Ҳаракатсизлик оркали содир этилган жиноятга эса худи шу ҳуқуқ ва эркинликлардан фойдаланишга кумак бермаслик киради. Жиноят фуқароларнинг ҳуқуқларини жинси эркинликларига зарар етиш ёки етмаслигидан катий назар бузиш ёхуд чеклашнинг бошланган вақтидан тугалланган деб топилади. Жиноятнинг таркиби бўлиши учун, ирки, миллати, тили, динидан катъий назар фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ёки имтиёзларини бузиш ёки чеклаш учун ҳаракат ёки ҳаракатсизликнинг ўзи кифоядир шу сабабдан бу жиноятга нисбатан суиқасд истисно қилинади. Субъектив томондан фуқароларнинг тенг ҳуқуқлийлигини бузиш англанган холда содир этилган жиноятдир. Мақсад бевосита ёки билвосита бўлиши мумкин. Бунда килмишнинг аниқ мақсади бўлмаслиги мумкин. Асосийси жиноятнинг сабабидир, яъни айбдорнинг содир этган килмиши жабрлананувчиниг ЖКнинг 141-моддаси 1-қисмида кўрсатилган вазиятларга таалуқли бўлиши керак. Жиноятнинг субъекти – 16ёшга тўлган со ғ лом, жисмоний шахс. Жиноят субъекти лавозимдаги шахс бўлган холларда содир этилган жиноят зарур бўлганда (мансаб ваколатини суистеъмол қилиш (ЖК 205- модда) ҳокимият ёки мансаб ваколати доирасидан четга чиқиш (ЖК 206- модда) каби белгилар бўлганида) ЖКнинг тегишли моддаси Махсус қисми билан кушимча равишда квалификация қилиш зарур. 2.1. Фуқароларнинг турар жой дахлсизлигини бузиш (142-модда). Турар жой дахлсизлиги Ўзбекистон Республикаси Конституциятиту- цияси билан кафолатланади, яъни Конституциятитуциянинг 27-моддасида хеч ким қонун назарда тутган холларда ва тартибдан ташкарибировнинг 2

турар жойига кириш, титув утказиш ёки уни кўздан кечириши мумкин эмас, деб кайд этиган. Жиноятнинг асосий бевосита объекти бўлиб фуқароларнинг турар жой дахилсизлиги бўйича Конституциятитуцион ҳуқуқини таъминлайдиган ижтимоий муносабатлар ҳисобланади. Кушимча объект сифатида, шахсий дахлсизлик, соглик шахсий эркинликни таъминловчи ижтимоий муносабатлар кулланилади. Объектив томон турар жойга унда яшовчиларэркига хилоф равишда зўрлик ишлатиб гайриқонуний бостириб киришдан иборатдир. Турар жой деб одамларнинг доимийёки вахтинчалик яшаши учун мулжалланган жой (шахсий уй, квартира, ховли, мехмонхона хамаси ва х.к.) тушунилади. Шунингдек юкоридагиларнинг дам олиш мол-мулк саклаш, яшовчиларнинг бошқа зарур эхтиёжларини кондиришучун ишлатиладиган таркибий кисимлари (балкон, ойнаванд айвонлар ва х.к.) хам турар жойга киради. Омборлар, гаражлар, ёки бошқа хўжалик хоналари одамлар яшаши учун мулжаланмаган бўлса турар жой ҳисобланмайди. Ноқонуний бостириб кириш 142–модда. Агар турар жойга унда яшовчи ларнинг эрки хилоф равишда зўрлик ишлатиб гайриқонуний бостириб кириш билан боглик бўлган ҳолатда килмиш ЖК 142–моддасига кўра жиноий жавобгарликни келтириб чиқаради. Мабодо гайриқонуний бостириб кириш зўрлик ишлатмасдан содир этилган ҳолатда айбдорнинг ҳаракатлари жиноий жазоланмайди. Бундай ҳолатларда айбдорнинг ҳаракатларини жиноятлар мажмуасига кўра ЖК шахсига нисбатан жиноятлар учун жавобгарликни назарда тутадиган моддалари бўйича жазолаб бўлмайди. Зўрлик рухи жихатдан хам бўлиши мумкин. Бостириб кирганда жабирланувчига нисбатан ишлатилган зўрлик ЖК нинг 142-моддасида назарда тутилган жиноий илатлардан кўра оғирок жиноят ҳисобланмасагина юукоридаги ҳолат назарда тутилади. Жиноят зўрлик ишлатиб турар жойга бостириб кириш вақтидан бошлаб вужудга келган оқибатлардан катъи назар, тамомланган деб топилади. Агар турар жойга унда яшовчиларнинг эркига хилоф равишда зўрлик ишлтиб гайриқонуний равишда бостириб кириш мансабдор шахс томонидан содир этилганда, унинг ҳаракатлари ЖК 206-моддаси бўйича квалификация қилинади. 2.2. Хат ёзишмалар, телефонда сузлашув, телеграф хабарлари ёки бошқа хабарларнинг сир сакланиши тартибини бузиш (143- модда). Жиноятнинг бевосита объе кти бўлиб фуқароларнинг хат-ёзишмалари, телифонда сузлашув, телеграф хабарлари ёки бошқа хабарларни сир саклаш хкукидан фойдаланишини таъминловчи ичтимоий муносабатлар киради. Объектив томондан ЖК нинг 143 моддасида назарда тутилган жиноят. Хат –ёзишмалари, тел е фонда с ў злашу в , телеграф хабарлари сир 3

саклаш тартибини бузганда худди шундай жиноят учун маъмурий жавобгарлика аввал хам тортилган бўлса ҳолатда ифодаланади. Эгасининг розилигисиз ёки бундай танишув учун ҳуқуқий асоснинг йўқлиги (жиноят-кидирув ишлари муносабати билан суд карори ёки пракурор санкцияси) хам тартибни бузиш ҳисобланади. ЖПК нинг 166-моддаси (почта–телеграф жунатмалари арести) ва 167– модда c и (почта-телеграф жўнатмаларини кўздан кечириш ва олиш ) асосида почта-телиграф жунатмаларини хибисга олиш бу жунатмаларни кўздан кечириш очиш ҳолатлари факатгина пракурор санкцияси суд белгиларига кўра амалга ошириши мумкин. Телефон сузлашувларини ёки бошқа алока воситалаирда олиб борилаётган мулокатларни эшитиш хом пракурор санкцяси ёки белгилаши билан амалга оширилиши лозим 143-модда 3 қисми. Хат- ёзишмалари, телифон сузлашувлари, рухсатсиз ошкор этилиши вақтидан бошлаб жиноят тамомланган деб топилади. Суб ъе ктив жихатдан ЖК нинг 143- моддасида назарда тутилган жиноят англанган холда содир этилади. Шахс бегона хат–ёзишмалар ва бошқа малумотлар билан таишёдганда, бегона телефон сузлашувларини эшитаёдганида фуқароларнинг кониститутцион ҳуқуқини поймол этаётганини билади ва шуни ҳимоялайди. Жиноятни квалификация қилишда унинг сабаб ва мақсади ахамият касб этмайди, лекин жазо белгиланаёдган такдирда назарда тутилиши керак. Коп холарда жиноятни сабаби одди одамий кизикувчанликдан келид чикади. Кўрилаёдган жиноятнинг субъекти 16 ёшга тўлган соглом, жисмоний шахс бўлади. 3. Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари тўғрисидаги қонун ҳужжатлар бузиш(144-модда) Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари қабул қилиш ва кўриб чиқишни қонунга хилоф равишда рад этиш, уларни кўриб чиқишни қонунга хилоф равишда рад этиш, уларни кўриб чиқиш муддатларини узрли сабабларсиз бузиш, ёзма ёхуд электрон шаклда жавоб юбормаласлик, жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожатлари тўғрисидаги қонун ҳужжатларга зид қарор қабул қилиш, жисмоний ва юридик шахсларнинг бузилган ҳуқуқларини тикланиши, мурожаат муносабати билан қабул қилинган қарорнинг бажарилишини таъминламаганлик ёки жисмоний шахсларнинг шахсий ҳаёти тўғрисидаги ёхуд юридик шахсларнинг фаолияти тўғрисидаги маълумотларни уларнинг розилигисиз ошкор этиш, худди шунингдек жисмоний ва юридик шахсланинг мурожаатлари тўғрисидаги қонун ҳужжатларни бошқача тарзда бузиш жисмоний ва юридик шахсланинг ҳуқуқларига, эркинликларига ёки қонун билан қўриқланадиган манфаатларига ёхуд жамият ва давлат манфаатларига жиддий зиён етказилишига сабаб бўлса, 3. Фуқароларнинг мурожаатлари тўғрисидаги қонун хужжатларини бузиш (144- мода). 4

Ариза, таклифлар ёки шикоятлар қонунда белгиланган тартибда ва вақтида куриб чиқилиши керак. Жиноятнинг асосий бевосита объекти бўлиб фуқаролар ва юрининг аризалари таклиф, шикоят-лари билан ваколатли давлат органларига муассаса лар, халк вакилларига мурожаат қилишни таъминловчи ижтимойи муносабатлар ҳисобланади. Содир этилган жиноят натижасида қандай зарар етказилишига қараб, фуқаронинг махсус, қад р –киммати, шахсий мулк ҳуқуқини таъминловчи ижтимоий муносабатлар қонуниликни бўзилишининг кушимча объектив томони бўлиб, мурожатни куриб –чиқишдан сабабсиз бош тортиш, мурожатни куриб- чиқиш муддатларини узрли сабабларсиз бузиш, асоссида, қонунга зид карор қабул қилиш ёхуд фуқароларнинг шахси ҳаётига доир маълумотларни имкор этиш, шунингдек фуқароларнинг мурожатлари тўғрисидаги қонун хужатларини, фуқароларниг ҳуқуқлари ёки фуқаролар, жамият ва қонун билан мухофаза этиладиган манфатлари жиддий зарар етказадиган холда бузиш ҳисобланади. Мурожаатларни куриб чиқишни асоссиз рад этиш ҳаракат (рад этиш ҳақидаги резолюция ёки ариза) ёки ҳаракатсизликда (субъектнинг уз Конституциятитутциявий мажбуриятини бажармаслиги, фуқароларнинг мурожаатларини куриб чиқиш ҳуқуқларини поймол қилиш) намоён бўлади. Узрли сабабларсиз мурожаатларни куриб чиқишни муддатини бузишга асоссиз холда мурожаатларни куриб чиқишни қонун билан белгиланган муддатини бузиш, тегишли муассасага мурожаатларни куриб чиқишни мақсадида уз муддатида юбормаслик киради . Узли сабаблар сифатида факат объектиф жихатдан ҳолатлар( )ва субъектив ҳолатлар (масалан, мурожаатларни куриб чиқишга масъул шахснинг бетоблиги) намоён бўлиши мумкин. Қонунга хилоф карорнинг қабул қилиниши- бу мурожаатдаги масаланинг амалдаги қонунчилик меъёрларини бузган холда хал қилинишидир. Мурожаатларни куриб чиқиш жараёнида аниқланган ҳар қандай фуқаронинг шахсий ҳаётига тегишли бўлган маълумотларни, фуқаронинг шундай мурожаат қилган ёки қилмаганидан катъи назар, таркатиш, фуқароларнинг шахсий ҳаёти ҳақидаги маълумотларни ошкор этиш ҳисобланади. ЖКнинг 144-моддаси 2-қисмида назарда тутилган жиноятнинг юбъекти бўлиб, фуқарони давлат оранига, корхона муассаса, ташкилот ёки жамият бирлашмасига мурожат қилганлиги ёки мурожатда баён этилган танкид, шунингдек бошқача шакилда танкид қилганлиги учун мансабдор шахс томонидан таъкиб қилиниши ҳисобланади. Таъкиб қилиш деганда, мансабдор шахснинг қасддан фуқароларнинг мехнати, тураржой, мулки ва бошқа ҳуқуқларини ёки қонун билан мухофаза этиладиган манфаатларини чеклашни тушуниш лозим. Фуқаронинг давлат органига, корхоно, муассаса мурожати ёки мурожатдаги танкид учун такиб қилинади. Бундай ҳолатлар масалан, ноқонуний равишда ишдан бушатиш, асоссиз равишда каммаошли ишга утказиш, қонуний имтиёзлардан махрум қилиш ваҳоказо. 5