GIDROLOGIK HISOBLASHLAR TADQIQOT USULLARI VA RIVOJLANISH ISTIQBOLI Reja: 1. Tadqiqot usullari 2. Shakllanish va rivojlanish bosqichlari

Tadqiqot usullari Suv havzalarida kechadigan hodisalar qonuniyatlarini to‘la o‘rganish, tegishli xulosalar chiqarish va ulardan amalda samarali foydalanish maqsadida gidrologiyada turli tadqiqot usullaridan foydalaniladi. Ular ichida eng asosiylari statsionar, ekspeditsiya va tajriba laboratoriya usullaridir. Statsionar usulda suv ob’ektlari (daryolar, ko‘llar, muzliklar) ning gidrologik rejimi elementlari ko‘p yillar davomida kunning ma’lum belgilangan soatlarida muntazam ravishda kuzatib boriladi. Ma’lumki, gidrologik rejim tabiiy geografik omillar, birinchi navbatda iqlim ta’sirida bo‘lib, suv sathi, suv sarfi, suv harorati, muzlash hodisalari, erigan moddalar hamda loyqa oqiziqlar oqimi va boshqa elementlarning kunlik, mavsumiy, yillik va ko‘p yillik o‘zgarishlarida namoyon bo‘ladi. Statsionar usuldagi kuzatish ishlari fan va amaliyot ehtiyojlarini hisobga olib, mutaxassislar tomonidan maxsus tuzilgan yagona dastur va qo‘llanmalarga qat’iy amal qilgan holda bajariladi. Mamlakatimiz daryolari, ko‘llari, suv omborlari, va muzliklarida bu ishlar, asosan, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Gidrometeorologiya Bosh Boshqarmasi tizimiga qarashli 180 ga yaqin gidrologik stansiyalar va kuzatish joylari (postlar) da amalga oshiriladi. Ayrim hollarda bu usuldagi tadqiqotlar tegishli muassasalar, masalan, Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligiga qarashli kuzatuv joylarida ham o‘tkaziladi. Ekspeditsiya usulida ma’lum hududdagi nisbatan kam o‘rganilgan yoki umuman o‘rganilmagan suv ob’ektlari, to‘g‘ridan to‘g‘ri dala sharoitida, umumiy tarzda yoki aniq bir yo‘nalishdagi maqsadni ko‘zlab tadqiq etiladi. Bu usulda bajarilishi zarur bo‘lgan gidrologik o‘lchov va kuzatuv ishlari majmui, ekspeditsiya oldiga qo‘yiladigan vazifalarga bog‘liq holda, oldindan tuzilgan dasturda batafsil ko‘rsatilgan bo‘ladi. Ekspeditsiya sharoitida, asosan, makonda keng miqyosda o‘zgaruvchi, lekin ma’lum vaqt ichida kam o‘zgaradigan gidrologik hodisa va jarayonlar tadqiq qilinadi. O‘rganilayotgan hudud gidrografik tarmoqlarida nisbatan qisqa muddatda (bir necha oylardan to bir ikki va ba’zan undan ham ko‘p yillarda) o‘lchov va kuzatuv ishlari bajarilib, kerakli ma’lumotlar

to‘planadi. Izlanishlar natijasida to‘plangan barcha ma’lumotlar ekspeditsiya hisobotida umumlashtiriladi va ulardan tegishli xulosalar chiqariladi. Bu xulosalar asosida hududning suv zahiralaridan xalq xo‘jaligida foydalanish bo‘yicha amaliy tavsiyalar ham beriladi. Respublikamizda har yili Boshgidromet, Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi, Fanlar Akademiyasi va boshqa suv tadqiqotlari bilan bog‘liq bo‘lgan muassasalar tizimlarida bir qancha maxsus ekspeditsiyalar tashkil etilib, ularning har biri o‘zlarining ma’lum maqsad va vazifalariga ega bo‘ladi. Tajriba laboratoriya usuli suvning tabiiy va ximiyaviy xossalarini aniqlash, gidrodinamik hodisalarni va boshqa jarayonlarni modellash sharoitida o‘rganish imkonini beradi. Tajribalar loyiha ilmiy tadqiqot institutlarida, maxsus uskuna va qurilmalar bilan jihozlangan laboratoriyalarda amalga oshiriladi. Bu usul ayniqsa gidrotexnik inshootlar (GES, suv omborlari, kanallar) ni loyihalash vaqtida kerak bo‘ladigan ko‘pgina asosiy ko‘rsatkichlarni va kechishi mumkin bo‘ladigan hodisalarni modellash orqali aniqlashda juda qo‘l keladi. Yuqoridagilardan tashqari nazariy tahlil usuli ham mavjud bo‘lib, bu usul kuzatish ma’lumotlaridan va boshqa turdagi axborotlardan ilmiy xulosalar chiqarishga asoslangandir. 2. Shakllanish va rivojlanish bosqichlari Taniqli olim O.A.Spenglerning yozishicha gidrologiya haqidagi ilk fikrlar bundan 6000 yil avval qadimgi Misrda paydo bo‘lgan. O‘sha paytdayoq misrliklar oddiy gidrologik kuzatishlarni amalga oshirganlar. Ular hozirgi Asvon to‘g‘onidan 400 km yuqorida tog‘ qoyalarida suv sathining o‘zgarishini belgilaganlar. Nil daryosida bo‘ladigan har yilgi toshqinni qaysi vaqtda kuzatilganligini qayd qilib borganlar. Keyinroq esa quyi Nilda 30 ga yaqin o‘z davriga xos bo‘lgan "gidrologik" kuzatish joylari (postlar) tashkil etilgan. Ana shulardan biri Qohira yaqinida saqlanib qolgan "Nilometr" bo‘lib, u yuksak did bilan ishlangan ajoyib arxitektura yodgorligi hisoblanadi. Qadimgi misrliklarni yuqoridagi ishlarni bajarishga hayot talabi majbur qilgan, chunki hosil taqdiri daryodagi suvning oz yoki ko‘pligiga bog‘liq bo‘lgan.

Demak, gidrologiya o‘sha davrdayoq inson ehtiyojini qondirishga xizmat qiladigan hayotiy fan bo‘lgan. Shuni ham ta’kidlash lozimki, gidrologiya qadimgi Misrdagi kuzatishlardan boshlanib, toki alohida fan bo‘lgunga qadar bir necha ming yillar o‘tib ketdi. Gidrologiyaning rivojlanish tarixida XVII asr oxirida fransuz olimlari P.Perro va E.Mariott amalga oshirgan ishlar katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Ular Yuqori Sena daryosi havzasiga yoqqan atmosfera yog‘inlarini va daryodagi suv miqdorini o‘lchadilar. Natijada ular suv muvozanatining asosiy tashkil etuvchilari orasidagi munosabatni aniqladilar va "daryolar yer osti suvlaridan yoki qandaydir manbalardan hosil bo‘ladi" degan chalkash fikrlarga barham berdilar. Ana shu davrda ingliz astronom olimi E.Galley tajriba asosida suv yuzasidan bo‘ladigan bug‘lanish miqdorini (O‘rta dengizda) aniqladi. Bu bilan u Yer kurrasida suvning aylanish sxemasini tuzishga yakun yasadi. Yuqorida nomlari tilga olingan olimlarning o‘lchov ishlarida va hisoblashlarida kamchiliklar bo‘lishiga qaramay, ularning ishi ilmiy gidrologiyaning kelgusi rivojlanishiga katta turtki bo‘ldi. Xalqaro tashkilot-YUNESKO (Birlashgan Millatlar Tashkilotining maorif, fan, madaniyat masalalari bilan shug‘ullanuvchi qo‘mitasi) taklifi bilan 1974 yilda ilmiy gidrologiyaning 300 yilligining nishonlanishi yuqoridagi fikrlarning dalilidir. Bu sananing boshlanishi sifatida P. Perroning "Suv manbalarining kelib chiqishi haqida" degan kitobi bosilib chiqqan sana-1674 yil qabul qilingan. Birinchi marta "gidrologiya" atamasi XVII asr oxirida, aniqrog‘i 1694 yilda nemis olimi E.Milxiorning "Uch qismdan iborat gidrologiya" kitobida ishlatildi. Rus tilidagi adabiyotlarda esa bu atama XVIII asrning ikkinchi yarmida paydo bo‘ldi. I.Kant Kenigsberg universitetida 1774-1793 yillarda tabiiy geografiyadan o‘qigan ma’ruzalarida "gidrologiya" so‘zini ishlatmasa ham daryolar, ularning hosil bo‘lishi, okeanlar, dengizlar haqidagi masalalarga keng to‘xtalgan. XIX asr oxirida gidrologiya tabiiy geografiyaning bir qismi sifatida o‘rganildi. Bu davrda talabalar gidrologiya asoslari bilan iqlimshunoslik,

melioratsiya kabi kurslar yordamida tanishgan. XX asr boshlarida esa gidrologiyaning tadqiqot yo‘nalishi aniqlasha bordi va bir qancha mamlakatlar-AQSH, Fransiya, Germaniya va Rossiyadagi oliy o‘quv yurtlarida gidrologiyadan maxsus kurslar o‘qitila boshlandi. Shu davrda gidrologiyadan bir qancha darsliklar paydo bo‘ldi. Rossiyada birinchi marta gidrologiya kursi 1914 yilda Peterburg politexnika institutida prof.S.P. Maksimov tomonidan o‘qildi. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida gidrologiya ha qidagi fikrlar Yu.M. Shokalskiy, A.I. Voyeykov, E. Oldekop, A.Penk, V.M.Lelyavskiy kabi rus olimlarining asarlarida umumlashtirildi. Ba’zi adabiyotlarda sobiq ittifoq hududida gidrologiya fanining taraqqiyotiga 1920 yilda qabul qilingan GOELRO rejasi turtki bo‘lganligi qayd etiladi. Mamlakatni elektrlashtirishni ko‘zda tutgan bu rejani amalga oshirish uchun hududdagi suv ob’ektlarida gidrologik postlar va stansiyalar tashkil etilib, kompleks kuzatishlar boshlab yuboriladi. Rossiyada, aniqrog‘i Sankt Peterburgda 1919 yilda V.G.Glushkov rahbarligida Davlat Gidrologiya Instituti (DGI) tashkil etiladi. Hozirgi paytda sobiq ittifoqdan ajralib chiqqan mustaqil davlatlardagi gidrometeorologik stansiyalar va postlar, observatoriyalar, gidrometeorologiya institutlari va eksperimental laboratoriyalar Gidrometeorologiya xizmati markazlariga birlashtirilgan. Bulardan tashqari har bir mustaqil davlat Fanlar Akademiyasiga qarashli Suv muammolari instituti va Geografiya institutlari (bo‘limlari)da ham gidrologiya fanining asosiy muammolari o‘rganiladi. Amalga oshirilgan ishlarga yakun yasash va kelgusidagi ilmiy tadqiqot ishlari yo‘nalishini belgilash uchun muntazam ravishda ilmiy anjuman (s’ezd)lar tashkil etiladi. Mustaqillik sharofati bilan O‘zbekiston olimlari nafaqat sobiq ittifoq hududida, balki jahon miqyosida uyushtiriladigan ana shunday tadbirlarning faol ishtirokchilariga aylandilar.