logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Gipofiz gormonlari va ularning ahamiyati

Gipofiz gormonlari va ularning ahamiyati

Yuklangan vaqt:

17.12.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

342.92578125 KB
Ko'chirib olish
Gipofiz gormonlari va ularning ahamiyati REJA 1. Gipofiz gormonlari to`g`risida ma`lumot 2. Adeno va neyrogipofiz 3. Gormonlarning ta`sir mexanizmlari 4. Gormonlarning gipo va giper funksiyalari Gipofizning oldingi bo'lagidan olti xil: somatotrop, adreno¬kortikotrop, tireotrop, gonodotrop, laktotrop, lyuteinlovchi gormonlar ajraladi. Somatotrop gormon (STG) bolalar va o'smirlaming o'sishini, rivojlanishini, organizmda oqsillar sintezlanishini boshqaradi. Ba'zi sabablarga ko'ra bolalar va o'smirlarda bu gormon ko'p ishlab chiqarilsa, bo'y normadan ortiq o'sib ketadi. (2-rasm) Bu holatga gigantizm, bun day odam esa gigant deb ataladi. Agar bu gormon kamroq ishlab chiqarilsa, bo'y o'sishi sekinlashadi, bunday holga nanizm deyiladi . Bunday bo'yi past odam gipofizar pakana deyiladi. Ularning bo'yi past bo'lsa ham aqliy faoliyati normal bo'ladi. Bo'y o'sishi to'xtagan katta odamlarda somatotrop gormoni ko'p ishlab chiqarilsa, akromegaliya kasalligi sodir bo'ladi. Bunda odamning burni, labi, iyagi, tili, qo'l va oyoq panjalarining hajmi kattalashadi. Adrenokortikotrop gormon buyrak usti bezining ishini boshqaradi, ya'ni kortikosteroid gormon ishlab chiqarilishini tartibga soladi. 3-rasm. Gipofiz bezidan somatotrop gormon ko'p isblanib cbiqqanda odam bo'yining normadan ortiqcha o'sishi - gigantizm, bu gormon kam hosil bo'lganda bo'y o'smay qolisbi nanizm holatining ko'rinishi. Tireotrop gormon qalqonsimon bezning ishini, ya'ni undan tiroksin gormoni ishlab chiqarilishini boshqaradi. Gonadotrop gormon erkaklar va ayollarning jinsiy bezlari funksiyasini boshqaradi, o'smirlarda esa balog'atga yetish belgilari paydo bo'lishida ishtirok etadi. Laktotrop gormon ayollarda sut bezlarining funksiyasini bosh qaradi. Lyuteinlovchi gormon homilador ayollarda homilaning normal rivojlanishini boshqaradi. Gipofizning oraliq bo'lagidan intermedin gormoni ajraladi. U terida pigment hosil bo'lishini boshqaradi. Gipofizning orqa bo'lagidan ikkita gormon ajraladi (oksitotsin va vazopressin ). Oksitotsin gormoni homilador ayollarda bachadon muskullarining qisqarishini kuchaytirib, tug'ish jarayonini osonlashtiradi. Vazopressin, ya'ni antidiuretik gormon (ADG) organizmda suv almashinuvini boshqaradi, ya'ni u buyrakning egri-bugri kalavasimon kanalchalarida birlamchi siydikning 98,5¬99% i qonga qayta so'rilishini (reabsorbsiya jarayonini) boshqaradi. Bu gormon kam hosil bo'lsa, buyrak kanalchalarida birlamchi siydikning qonga so'rilish jarayoni buziladi. Natijada qandsiz diabet kasalligi sodir bo'ladi. Bu kasallikda odam ko'p suv iste'mol qiladi va ko'p siydik ajratadi (bir kecha-kunduzda 5-10 l va undan ko'p). Shuni alohida ta'kidlash kerakki, gipofiz organizmdagi bar¬cha ichki sekretsiya bezlarining ishini tartibga soluvchi hukmron bez bo'lishi bilan birga, uning funksiyasi markaziy nerv sistemasi tomonidan, ya'ni oraliq miyadajoylashgan gipotalamusdan ajraladigan neyrogormonlar orqali boshqariladi. . Gipofizning orqa bo‘lagi MNT ning gipotalamus qismi bilan morfologik va funksional bog‘liqligi sababli neyrogipofiz deyiladi. Undan ikki gormon: a n t i d i u r e t i k gormon (ADG) va o k s i t o s i n ajraladi . Bu peptid gormonlar gipotalamusning supraoptik va paraventikulyar yadrolari neyronlari tomonidan sekresiyalanadi. Neyrogipofiz gipofunksiyasida ADG yetishmovchiligi oqibatida q a n d s i z d i a b ye t rivojlanadi, juda ko‘p siydik ajratiladi (ba’zan bir kecha- kunduzda 20 l), kuchli chanqoq kuzatiladi. ADG qon tomirlarning silliq mushaklarini qisqartirish qobiliyatiga ham ega. Uning bu xususiyati organizm qon yuqotib, tomirlarda bosim pasayib ketganda yaqqol ko‘rinadi. Bu sharoitda ADG ta’sirida arterial tomirlar sezilarli darajada torayadi va bosim keskin pasayib ketmaydi. O k s i t o s i n a yo llarda bachadonning ritmik qisqarishlarini faollashtiradi. H omiladorlikning ikkinchi yarmidan miometriy oksitotsinga nisbatan sezuvchan bo‘ladi. Ammo bachadon faolligini tormozlovchi (beta-adrenoretseptorlarni ingibirlovchi) mexanizm oksitotsin ta’sirini b o‘g‘ ib k o‘ yadi. Tu g‘ ish arafasida tormozlovchi mexanizm bartaraf etiladi va oksitotsin ta’siri tiklanadi. Oksitotsin samarasi hujayra membranasidagi oksitotsinga nisbatan sezuvchan bo‘lgan retseptorlarga ta’sir etish orqali amalga oshadi. Emizish davrida oksitotsin sut bezlari yo‘llaridagi mioepitelial hujayralarni qisqartirib, sut chiqishini ta’minlaydi. Qonning osmotik bosimi ko‘tarilib, osmoretseptorlar qo‘zg‘alganda, gipokaliemiya, gipokalsiemiyada, qon bosimi pasayganda va ba’zi boshqa hollarda ADG sekresiyasi tezlashadi va neyrosekretor hujayralarning aksonlari orqali 3mm\24 soat tezlikda gipofizga oqib tushadi. Oksitotsinning gipotalamik neyronlarda sintezlanishi va neyrogipofizdan qonga ajratilishi bachadon cho‘zilish retseptori va sut bezlari so‘rg‘ichlari mexanoretseptorlari ta’sirlanganda reflektor yo‘l bilan kuchaytiriladi. Gormon sekresiyasini estrogenlar ham oshiradi. 4-5-ma`ruzalar: Epifiz bezi va ayrisimon bezning tuzilishi va endokrinologik xususiyatlari. Anatomiyasi. Miya epifizi (miya ortig‘i, shishsimon tana) – epiphisis cerebri (corpus pineale), oraliq miyaning epitalamus qismiga mansub bo‘lib, o‘rta miya tomini hosil qiluvchi to‘rt tepalik plastinkasining yuqorigi ikki tepaligi orasidagi egatda joylashadi, va oralik, miya yuganchalari (habenulae) bilan ko‘ruv dumbog‘i (thalamus opticus) ning medial yuzalariga osilib turadi. Miya ortig‘ining shakli ko‘pincha oval shaklda bo‘lib, katta kishilarda uning og‘irligi 0,2 g keladi, uzunligi 8-15 mm bulib, eni 6-10 mm, qalinligi 4-6 mm ni tashkil etadi. Tashqi tomondan epifiz qon tomirlarda va anastomozlarga juda boy bo‘lgan biriktiruvchi to‘qimali kapsula bilan o‘ralgan. Kapsuladan bez to‘qimasi ichiga biriktiruvchi to‘qimali trabekulalar o‘sib kirib, bezni bo‘lakchalarga ajratadi. Bez to‘qimasining o‘zi esa maxsus bez to‘qima – pinealotsitlardan va gliotsitlardan tashkil topgan. Shishsimon tananing endokrin faoliyati uning gipofiz bezi gonadotrop gormonlarini balog‘at yoshiga yetguncha tormozlab turuvchi modda ishlab chiqarishda (melatonin) va organizmda kechuvchi almashinuv protsesslarini nozik boshqarish bilan birga kun va tun (aktivlik va passivlik) protsesslarini boshqarishdadir. 4-rasm. Epifiz bezi Epifizning tomir va nervlari. Epifizni miyaning orqa arteriyasi va yuqorigi miyacha arteriyalaridan keluvchi tomirlar qon bilan ta’minlaydi. Miya ortig‘idan chiquvchi venoz qon miyaning katta venasiga quyiladi. Tomirlar bilan birga miya epifizi ichiga simpatik nerv tolalari kirib boradi. Epifiz bosh miya markazida t o‘ rt tepalik ustida joylashgan, uning diametri 3-4 mm. XX asrning 19 5 8 yil i da epifiz m ye l a t o n i n nomli gormon ishlab chi q arishi ani q landi. Melatonin k o‘ p q irrali samaraga ega b o‘ lib, seratonindan h osil b o‘ ladi. U pigment almashinuvini, jinsiy faoliyatni, kecha-kunduzlik va fasllik ritmlarni, h ujayralar b o‘ linishi va rivojlanishini bosh q arishda ishtirok etadi. Epifizdan tash q ari, melatonin h azm a’zolari shilli q q avatida, tomirlar endoteliysida, buyrak usti bezi p o‘ stlo q q ismida, miyachaning Purkine h ujayralarida, simpatik tugunlarda sintezlanadi. S o‘ ngi yillarda melatoninning jigarda, buyraklarda, ayrisimon va me ’ da osti bezlarida h am h osil b o‘ lishi ani q langan. Umuman, organizmda kaysi h ujayralarda seratonin h osil b o‘ lsa, o‘ sha h ujayralar melatonin sintezlaydi, degan xulosa q ilingan. Melatonin k o‘ z t o‘ r pardasida h am bor, uning mi q dori kamayib ketsa, odamning rang ajratish q obiliyati buziladi. Melatonin gipofizdan gonadotrop gormonlarning q onga o‘ tishini kamaytiradi. Uning q ondagi mikdori k o‘ payib ketsa , balo g‘ atga yetish kechikadi. Gormonning yetishmovchiligida esa jinsiy rivojlanish tezlashadi. Odam organizmiga melatonin yuborilganda odam bo‘shashib uyquga ketadi. Melatonin sekresiyasi muhitning yoritilganligiga bog‘liq-yorug‘da melatonin sintezi tormozlanadi. Odamda bir kecha-kunduzda ajratiladigan melatoninning 70% kechki soatlarda sekresiyalanadi. Tajribada xayvon organizmiga yuborilgan epifiz ekstrakti qonda qand mikdorini kamaytiradi, kalsiyni ko‘paytiradi va diurezni kuchaytiradi. Tadqiqotchilar fikricha, mazkur samaralar nafaqat melatonin bilan, balki epifizning boshqa biologik faol moddalari bilan bog‘liq. Melatonin sekresiyasi kecha-kunduzgi (sirkadian) ritm asosida sodir bo‘ladi va gonadotrop gormonlar, jinsiy funksiyalar, jumladan ayollar hayz sikli davomiyligini aniqlaydi. Epifiz vaqtga nisbatan adaptatsiya jarayonlarini ta’minlaydi, shuning uchun uni organizmning “biologik soati” deydilar. Ayrisimon bez Ayrisimon bez oldingi ko‘ksning yuqori bo‘limida to‘sh suyagi orqasida joylashgan. Ko‘ks ko‘krak qafasining ikkala o‘pka orasidagi qismidir. Ayrisimon bez toq bezlardan bo‘lib, o‘zaro biriktiruvchi to‘qima bilan tutashgan ikki bo‘lakdan iborat. Uning har bir bo‘lagi kichik bo‘lakchalardan iborat bo‘lib, har bir bo‘lakcha po‘stloq va mag‘iz qavatiga bo‘linadi. Po‘stloq moddasi qon ishlab chiqarishda ishtirok etuvchi retikulo-endotelial to‘qimadan, mag‘iz moddasi bez epiteliysi va lipoid hujayralardan tuzilgan. Ayrisimon bez qon va limfa tomirlariga boy, unga simpatik va parasimpatik nervlar kiradi. Ayrisimon bez yot oqsilga reaksiya ko‘rsatishni ta’minlovchi a n t i t ye l a l a r hosil bo‘lishini kuchaytirish orqali organizmda immun jarayonlarning boshqarilishida katta rol o‘ynaydi. Ayrisimon bez immun reaksiyalarda qatnashadigan limfotsitlarning rivojlanishi va taqsimlanishini nazorat qiladi. 5-rasm. Ayrisimon bez (Timus) Suyak iligida hosil bo‘ladigan poya (stvol) hujayralarning hali to‘la takomillashmaganlari qonga tushadi va ayrisimon bezga keladi. Bezda ular ko‘payadi va T-l i m f o s i t l a r ga aylanadi. Q onda aylanib yurgan limfotsitlarning ko‘p qismini T-limfotsitlar tashkil qiladi va ular hujayra immunitetining rivojlanishida mas’uldir. Ayrisimon bez bolalikda maksimal rivojlanib bo‘ladi. Balo g‘ atga yetgandan keyin uning rivojlanishi to‘xtaydi va bez kichiklasha boshlaydi. Shu tufayli bu bez organizm o‘ sishini kuchaytiradi, balo g‘ atga yetmagan organizmda uning kasalliklarga va muhitning no q ulay sharoitlariga qarshi kurashish imkoniyatlarini ta’minlaydi va jinsiy tizim rivojlanishini tormozlaydi. So‘nggi vaqtda ayrisimon bezning limfotsitlarni rag‘batlantiruvchi gormon timin, timotoksin, timopoetin, timozin deb nomlangan gormonsimon polipeptid moddalar ishlab chiqarishi aniqlangan. Timozin organizmga yuborilganda q onda limfotsitlar mi q dori oshadi va immunitet reaksiyalari kuchayadi. Ayrisimon bez ajratadigan gormonsimon moddalar hujayralarda mediatorlarga va gormonlarga nisbatan retseptorlar sinteziga, nerv- muskul sinapslarida asetilxolin parchalanishiga, organizmda oqsillar va karbonsuvlar almashinuviga, q al q onsimon va jinsiy bezlar funksiyalariga ta’sir etadi. Mazkur moddalar somatotropin samarasini kuchaytiradi, tiroksin samarasini kuchsizlantiradi. So‘nggi yillarda ayrisimon bezning organizmda immun va endokrin tizimlarni o‘zaro bog‘lab, ular faoliyatini muvofi q lashtirib, integratsiya qilib turishi isbotlangan. Ayrisimon bez k a l s i y va n u k l ye i n a l m a sh i n u v i g a ta’sir etadi degan fikrlar ham bor. Ayrisimon bezning yana bir fiziologik ahamiyati shundan iboratki, u ko‘p miqdorda vitamin S ga ega, bu ji h atdan u faqat buyrak usti bezlaridan keyin turadi. 6-ma`ruza: BUYRAK USTI BEZLARINING ICHKI SEKRESIYASI. Buyrak usti bezi tuzilishi jixatidan ikki xil bulib, magiz qavati va po`stloq qavati farqlanadi. Bulardan chiqaradigan gormon xam turlicha ta’sir qiladi. BUYRAK USTI BEZINING MAG`IZ QAVATI. Bu qavat xromofin xujayradan tuzilgan, ular embriogenez jixatidan simpatik asab sistemasining xujayralariga yakin turadi. Xromofin xujayralar fakat buyrak usti bezining magiz kavatida bulmay, balki boshka organlarda xam uchraydi. Masalan: aortada, uyku arteriyasining bulinish joyida, simpatik tugunlarning xujayralari orasida uchraydi. Bu xujayralar adrenalinga uxshash fiziologik modda ishlab chikargani uchun adrenalin sistemasiga kiritiladi. Agar ikkala buyrak usti bezini xromofin tukimasi olib tashlansa bunday xayvonlar ogir xayot sharoitiga chidamsiz bulib koladi. Lekin to xozirgacha odamlarda bu xromofin tukimaning yetishmasligi okibatida Biron xil kasallik uchratilmagan. Sababi: boshka organlar modda ishlab chikarsa kerak.Odamlarda buyrak usti bezlarining xromofin tu kimasining usmalari bulganda bu tukimaning giperfunksiyasi kayd kilingan. Bunday bemorlarda gipertoniya kuzatilgan. Ya’ni kon bosimi to 200mm simob ustunigacha oshib ketadi. 6-rasm. Buyrakusti bezi Buyrak usti bezlarining magiz kavati adrenalin degan gormon ishlab chikaradi. Bu gormon tiramin xosilasi bulib, tiramin esa tirozinning dekarboksillanishidan xosil buladi. Adrenalin buyrak usti bezlarida bevosita noradrenalindan sintezlanadi, noradrenalin esa demitillangan adrenalin bulib, unga uxshash ta’sir kiladi. Adrenalin va noradrenalinning ta’siri simpatik asablarning ta’siriga uxshaydi. Shuning uchun ularni simpatomimetik aminlar xam deyiladi. ADRENALINNING AXAMIY A TI. 1. A drenalin glyukogen parchalanishini tezlatib, mushak va jigardagi glyukogen zapasini kamaytirib, insulinga karama-karshi ta’sir kiladi. Natijada konda glyukoza kupayadi. Adrenalin giperglekemiyasi deb shunga aytiladi. 2. Adrenalin ta’sirida yurak urish tezlashadi, kuzgalishni utishi yaxshilanadi. 3. Teri arteriolalari va mushakning arteriolalari adrenalin ta’sirida torayadi. 4. Qon tomirlari torayishi natijasida kon bosimini oshiradi. 5. Adrenalin ta’sirida me’da va ichaklarning xarakati susayadi. 6. Bronx va bronxiolalar mushagi adrenalin ta’sirida bushashadi. Shunga kura bronxlar kengayadi. Boshka organlarni mushagini kiskartiradi. Misol: kuz rangdor pardasining radial mushagini qiskartirib, kuz korachigini kengaytiradi. 7. Adrenalin ta’sirida skelet mushagining ish kobiliyati oshadi. 8. Adrenalin ta’sirida qo`rquv, eshituv, retseptorlarining qobiliyati oshadi. Noradrenalin esa ba’zan boshqacharoq ta’sir qiladi. Misol: adrenalin yurak urishini tezlatadi, xomilani bachadonni bo`shashtiradi, noradrenalin esa yurak urishini sekinlatadi. Xomilani bachadonning qisqarishini kuchaytiradi. BUYRAKUSTI BEZINING XROMOFIN TO`QIMASI FUNKSIYASINING BOSHQARILISHI. Buyrak usti bezi magiz qavatining funksiyasi qorin asabining tarkibiga kiruvchi simpatik asab boshqarar ekan. Misol: agar qorin asabi ta’sirlansa adrenalin chiqishi kuchayar ekan. Buyrak usti bezining sekretor asablari ta’sirlanganda adrenalin va noradrenalin chiqishi kuchayadi. Agar ta’sirot uzoq vaqt davom ettirilaverilsa, adrenalin chiqishi tormozlanib, noradrenalin chiqishi davom etaveradi. Emotsional kuzgalish, jismoniy ish bajarish, organizmning sovishi va shunga o`xshash xolatlarda buyrak usti bezi adrenalinni ko`p miqdorda chiqaradi. Adrenalin sekresiyasiga bosh miya markazlarining ta’sir etishi xam aniklangan. Masalan: talabalar imtixon topshirish paytida konda glyukozaning kupayishi adrenalinni kup chikish natijasidir. Buyrak usti magiz kavatidan chikadigan gormonlarni boshkaruvchi markaz-gipotalamusdadir. Itga mushukni kursatsak, itning konida adrenalin mikdori oshib ketishini U.Kennon aniklagan. Konga insulin yuborsak, kon tarkibida glyukozaning mikdori kamayadi, shu sababli adrenalinning chikishi kupayadi. BUYRAK USTI BEZINING PO`STLOQ QISMIDAN CHIQADIGAN GORMONLAR. Buyrak usti bezining pustloq qavati 3 ta zonani tashkil qiladi. 1. T ash q i-koptokchali zona. 2. O` rta-tutamli zona. 3. I chki-t o` rli zona. Buyrak usti bezidan 40 dan ortiq kortikosterioid ajratib olingan. Buyrak usti bezining po`stloq qavatining gipo va giperfunksiyasida ro`y beradigan o`zgarishlar. Gipoda . Addison Giperda 3-4 yoshda balogatga yetish kuzatiladi: Buyrak usti bezlarining gormonlarini uch gruppaga ajratib urganamiz. 1. mineralokortikoidlar-aldosteron, kortikosteron, dezoksikortikosteron. 2. glyukokortikoidlar- kortizon, gidrokortizon. 3. jinsiy gormonlar- androgenlar, estrogenlar, progesteron. MINERALOKORTIKOIDLAR. Mineralokortikoidlar organizmda birinchi navbatda mineral moddalar almashinuvi boshkaradi. Ya’ni kon plazmasidagi Na va K mikdorini boshkaradi. Mineralokortikoidlarning eng aktiv aldosterondir. Bu buyrak kanalchalardagi Na va CI reabsorbsiyasini kuchaytiradi. Buyrak kanalchalarida kaliy reabsorbsiyasini kamaytiradi. Natijada kaliyning chikish kuchayib, organizmda kaliyning mikdori kamayadi. Aldosteron tukima suyukligida osh tuzi konsentratsiyasini oshirilganligi uchun, osmotik bosim kutariladi, shu sababli organizmda kup suv ushlanib koladi va kon bosimi oshadi. Agar mineralokortikoidlar yetishmasa buyrak kanalchalarida Na readsorbsiyasi kamayadi. Natijada organizm kup Na- ni yukotadi bu esa ogir okibatga olib keladi. Shuning uchun mineralokortikoidlarni xayotni saklab koluvchi gormonlar xam deyiladi. Mineralokortikoidlarni boshqarilishi. Organzmda mineralokortikoidlarni chikishi organizmdagi Na va CI mikdoriga boglik. Misol: agar organizmda Na yuborilganda konda Na-ni mikdori oshadi bu esa aldosteron sekresiyasini susaytiradi. Natijada siydik bilan Na-ni chikishi kuchayadi. Organizmda Na –ni yetishmasligi esa aksincha aldosteron sekresiyasini kuchaytiradi va buyrak kanalchalarida Na reabsorbsiyasini oshiradi. Mineralokortikoidlarni sekresiyasini tukima suyukligi bilan kon plazmasining mikdori xam uzgartirishi mumkin. Bu suyukliklarni kupayishi aldosteron sekresiyasini susaytiradi, organizmdan Na chikib ketishiga va u bilan boglangan suvni ajralishiga sabab buladi. Mineralokoidlarning chikishini gipotalamus xam boshkaradi. Gipotalamusni yemirilishi sekresiyani susaytiradi. Agar buyrak usti bezini faoliyatini boshkaruvchi nervlar kesib kuyilsa, gipotalamus mineralokoidlar sekresiyasini boshkaraveradi. GLYUKOKORTIKOIDLAR. Glyukokortikoidlar uglevod, oksil va yog almashinuviga ta’sir kiladi. Glyukokortikoidlar jigarda glyukoza xosil bulishini kuchaytirib, kondagi kandning mikdorini kupaytiradi. Glyukokortikoidlar organizmga yuborilganda tukima oksillarini parchalanishi kuchayadi va ularni sintezlanishi susayadi, birok spesifik funksiyalarini bajaruvchi oksillarning mikdori uzgarmaydi. Glyukokortikoidlar xayot uchun zarurgormonlar katoriga kirmaydi, lekin bu gormonlar yetishmasa organizmning turli ta’sirotlariga chidamliligi kamayadi. Glyukokortikoidlar organizmda utadigan turli xil yalliglanish kasalliklarni utishini yaxshilaydi. Shuning uchun xam gormonlarning yalliglanishga karshi gormonlar xam deyiladi. Bu gormonlarning xosil bulishiga turli faktorlar ta’sir kilib turadi. Kuchli ogrik, jaroxatlanish, kon yukotish, organizmning kizishi, sovushi, yukumli kasalliklar va boshka faktorlar glyukokortikoidlar reaksiyasini kuchaytiradi. Bu faktorlar ta’sirida buyrak usti bezining magiz kavatida adrenalinning chikishi refleks yuli bilan kuchayadi. Adrenalin esa konga utib, gipotalamusga ta’sir kiladi. Gipotalamusning ba’zi bir xujayralari gipofizning oldingi bulagidan adrenokortikotrop gormon chikishini kuchaytiradigan moddalar xosil kiladi. Adrenokortikotrop gormon buyrak usti bezida glyukokortikoidlar xosil bulishini kuchaytiruvchi faktor xisoblanadi. Buyrak usti bezi pustlok kavatining jinsiy gormonlari androgenlar bilan estrogenlar bolalik davrida jinsiy organlarning rivojlanishida axamiyatli. Karilik davrida jinsiy bezlarning sekresiyasi tuxtagandan keyin, yana buyrak usti bezi pustlogi androgen va estrogen ishlab chikaradi. 7-ma`ruza: Qal q onsimon bez. Q alqonsimon bez - glandula thyroidea, o‘ng va chap bo‘laklar (lobus dexter et sinister) va oraliq qismdan (isthmus glandulae thyroidea) iborat bo‘lgan bo‘yin sohasida, hiqildoq kekirdakning yuqori old sox,asida joylashgan toq organdir. Qalqonsimon bezning old tomonida til osti suyagidan pastda joylashgan muskullar: tush - qalqonsimon, tush - til osti, kurak - til osti va qisman tush-o‘mrovso‘rgichsimon muskullari, hamda bo‘yin fassiyasining traxeya oldi plastinkasi joylashadi. Qalqonsimon bezning oraliq qismi (isthmus glandulae thyroidea) kekirdakning II va III tog‘aylari sohasida joylashadi. 7- r asm . Qalqonsimon bezning umumiy ko`1rinishi Bezning yu q ori chegarasi qalqo nsimon to g‘ ay yu q ori q ir g‘ o g‘ idan pastro q da, pastki chegarasi esa kekirdakning V-VI to g‘ ayigacha kelishi mumkin. Orali q , q ismidan yoki o‘ n g va chap b o‘ laklarning biridan yu q origa q arab piramidal b o‘ lak - lobus piramidalis o‘ sib chi qq an b o‘ lib, bu asosan 30-50% odamlarda uchraydi. Qa l q onsimon bez b o‘ ylama o‘ lchami 50 mm gacha, k o‘ ndalang o‘ lchami - 50-60 mm, orali q , q ismining balandligi 5-15 mm, q alinligi esa 6-8 mm ni tashkil q iladi. Q al q onsimon bezning o g‘ irligi o‘ rtacha 25-30 gr ni tashkil q iladi. Tash q i tomondan q al q onsimon bez fibroz kapsula bilan o‘ ralgan b o‘ lib, bu kapsula hiqil do q va kekirdak bilan h am bo g‘ langan. Shuning uchun h i q ildo q h arakatga kelgan va q tda, q al q onsimon bez h am siljiydi. Kapsuladan bez ichiga biriktiruvchi t o‘q imali trabekulalar kirib borib bezni b o‘ lakchalarga b o‘ ladi, bu b o‘ lakchalar esa follikulalardan. pufakchalardan tashkil top g an b o‘ ladi. Follikula ichida q uyu q modda-k o lloid b o‘ lib, u o‘ zida o q sil va yod sa q lovchi aminokislotalardan iborat q al q onsimon bez g o rmonlarini sa q laydi. Q al q onsimon bez t o‘q imasida yodning konsentratsiyasi q on zardobidagiga nisbatan 300 marta yu q ori b o‘ ladi. Bunga asosiy sabab bezni tashkil etgan follikulyar epiteliyning yodga sezgirligi yu q oriligida va o‘ zida yi g‘ a olishidadir. Q a l q o n s i m o n b ye z b o‘ yin sohasida h i q ildo q dan oldinda joylashgan, uch bo‘lakdan iborat: ikki yo n bo‘lak va bitta o‘rta ( yo ki b o‘ yincha) bo‘lagi. Mikroskop ostida bezning kolloid moddaga t o‘ la pufakchalar - follikulalardan tuzilganligi k o‘ rinadi. Follikulalar devori kubsimon bez epiteliyasi bilan q oplangan. Qa l q onsimon bez juda ko‘p qon tomir bilan ta’minlanadi: har bir soatda o g‘ irligi 30 g bo‘lgan bez orqali 5 litr, ya’ni odam organizmidagi q onning h ammasi o‘tadi. Venoz qon o q imidan tashqari jadallik bilan sodir b o‘ luvchi limfa o q imi ham q al q onsimon bezda hosil bo‘ladigan tireoid gormonlarning umumiy limfa va qon o q imiga o‘ tishini ta’minlaydi. Bezning nervlanishi b o‘ yin simpatik tugunlari va adashgan nerv tarmo q lari tomonidan amalga oshiriladi. Q al q onsimon bez hujayralarning o‘ziga xos xususiyati ularning yodni o‘ zlashtirish qobiliyatidir. Bez hujayralari ichidagi yod konsentratsiyasi qon plazmasidagidan 300 marotaba ortiqdir. Qon plazmasidagi yodning 90-95% tiroksin tarkibida bo‘ladi. Q al q onsimon bez t i r o k s i n ( tetrayodtironin- T 4 ), t r i y o d t i r o n i n - T 3 va t i r o k a l s i t o n i n nomli gormonlar ishlab chiqaradi. Organizmda tiroksin yod va t i r o z i n aminokislotasidan sintezlanadi. Tadqiqotlarning k o‘ rsatishicha odam q al q onsimon bezi bir kecha-kunduzda tarkibida 0,3 mg yod bo‘lgan mi q dordagi tiroksin ishlab chiqaradi. Demak , tiroksin gormoni organizmda yetarli mi q dorda hosil bo‘lishi uchun ovqat va ichiladigan suv tarkibida 0,3 mg yod iste’mol qilishimiz kerak. T i r o k s i n va t r i y o d t i r o n i n q onga o‘ tib, gormonlarni tashiydigan plazma oqsillari albuminlar va globuminlar bilan bog‘lanadilar. To‘qimalarda bu komplekslar parchalanib tiroksin va triyodtironinni erkin h olda ajratadilar. Qon plazmasidagi oqsillar bilan birikmagan tiroksin mi q dori bu gormonning q ondagi umumiy mi q dorining faqatgina 0,1 % ni tashkil etadi. Ammo aynan mana shu oqsillar bilan birikmagan tiroksin o‘z fiziologik ta’sirini amalga oshirib turadi. Oqsillar bilan birikkan tiroksin esa za h ira bo‘lib xizmat qiladi va q ondagi erkin tiroksin mi q dori kamayib borishi bilan uning yangi faol bo‘laklari ajratiladi. Tiroksin gormoni yuksak fiziologik faollikka ega, u organizmning o‘ sish va rivojlanish jara yo nlari kechishiga, moddalar va energiya almashinuviga, nerv tizimining qo‘zg‘aluvchanligiga ta’sir qiladi. Tiroksin moddalar almashinuvini ayniqsa kuchaytiradi. Odam organizmiga 1 mg tiroksin yuborilganda u qo‘ shimcha 1000 katta kalloriya energiya sarflaydi. Tiroksinning ortiqcha miqdori markaziy nerv tizimi qo‘zg‘aluvchanligini oshiradi va kuchli, keskin emotsiyalarga sabab bo‘lishi mumkin. Tiroksinning vegetativ nerv tizimiga ta’siri yurak qisqarishlarining tezlashuvi, kuchli terlash, tana haroratining k o‘ tarilishi va boshqalarda namo yo n bo‘ladi. T r i y o d t i r o n i n tiroksindan ham fiziologik faoll i ro q , lekin uning qon plazmasidagi miqdori 20 marotaba kamdir. Tiroksinning ortiqcha miqdori bola va katta yo shdagi odam organizmiga har xil ta’sir k o‘ rsatadi: bolalarning o‘ sishi tezlashib, o g‘ irligi oshadi; katta yo shdagilarning o g‘ irligi kamayadi. Tiroksin va triyodtironin oksidlanish jara yo nlarini, ayniqsa mitoxondriyalarda, keskin kuchaytiradi. Kislorodni iste’mol qilish va korbanat angidridini ajratish oshadi. Issiqlik hosil bo‘lishi normadan ancha ko‘payadi, karbonsuvlar, yog‘ lar va oqsillar sarflanishi kuchayadi, asosiy almashinuv oshadi. Hujayra membranasining aminokislotalarga nisbatan o‘tkazuvchanligini oshirish va hujayra genetik apparatini faollashtirish orqali oqsil sintezini tezlashtiradi. Tireoid gormonlar lipolitik samaraga ham ega, ular yog‘ kislotalari oksidlanishini jadallashtirib, ularning q ondagi miqdorini kamaytiradi. Xolesterin sintezi va uning o‘t bilan chiqarilishini jadallashtiradi. Tiroksin glikogenning parchalanishini faollashtirishi va ichaklarda glyukoza so‘rilishini kuchaytirishi natijasida giperglikemiyani keltirib chiqaradi. Hujayralarning glyukozani o‘zlashtirishi va oksidlantirishini oshiradi. Tireoid gormonlar, bir tomondan, giperglikemiya tufayli insulin sekresiyasini qo‘zg‘atadi, ikkinchi tomondan, jigardagi insulinazani faollashtirib, insulin parchalanishini jadallashtiradi. Bundan ko‘rinib turibdiki, tireoid gormonlar ham qandli diabet rivojlanishiga sharoit yaratishi mumkin. Shunday qilib, tiroksin va T 3 ning fiziologik samarasi quyigilardan iborat: 1. To‘qima va a’zolar o‘ sishi, rivojlanishi va tafovutlanishi, to‘qimalar fiziologik regeneratsiyasi, kabi jarayonlarni normallashtirish. 2.Simpatik samaralar (taxikardiya, terlash, tomirlar torayishi v.b.) ni faollashtirish. 3. Mitoxondriyalar faolligi va miokard qisqaruvchanligini yaxshilash. 4. Issiqlik hosil bo‘lishi va tana haroratini oshirish. 5. MNT qo‘zg‘aluvchanligini oshirish, ruhiy jarayonlarni faollashtirish. 6. Buyraklarda qon oqimi, koptokchalardagi filtratsiya va diurezni oshirish. 7. Me’ yo riy jinsiy h a yo t va reproduktiv funksiyalarni ta’minlash. Tarkibida yod bo‘lgan tiroksin va triyodtironin gormonlaridan tashqari q al q onsimon bezning maxsus hujayralarida q onda kalsiy mi q dorini kamaytiruvchi t i r o k a l s i t o n i n ham hosil bo‘ladi. Tirokalsitonin ta’siri ostida suyak to‘qimasini yemiruvchi o s t e o k l a s t l a r funksiyasi pasayib, suyak to‘qimasi hosil bo‘lishini va q ondan unga Sa 2+ surilishini ta’minlovchi o s t e o b l a s i t l a r funksiyasi faollashadi . Kalsitonin gastrinning q onga o‘ tishini tormozlaydi, me’da shirasi nordonligini pasaytiradi. Kalsitonin buyraklar, me’da-ichak yo‘llari, suyak to‘qimasi kabi nishon - a’zolardagi retseptorlar bilan sAMF va sGMF vositachiligida bog‘lanadi. Mazkur gormon kalsiyning suyaklarga o‘ tishini - suyaklarning mineralizatsiyasini jadallashtirish va buyraklarda kalsiy reobsorbsiyasini pasaytirish hamda ichaklarda kalsiy s o‘ rilishini kamaytirish yo‘llari bilan q onda kalsiy miqdorini kamaytiradi. Buyraklarda fosfatlar reabsorbsiyasini pasaytirib, fosfaturiya (siydik bilan fosfatlar chiqarilishi)ni keltirib chiqaradi.So‘nggi yillarda kalsitoninning diuretik va natriyuretik ta’sirlari ham aniqlangan. Kalsitonin q al q onsimon bezdan tashqari timus (ayrisimon bez) da va o‘ pkalarda hosil bo‘ladi. Organizmda kim yo viy strukturasi o‘zaro yakin bo‘lgan q ator gormonlar mavjud, ular kalsitonin oilasidagi gormonlar nomini olgan. Katakalsin, bosh miya va orqa miyada topilgan peptid tabiatli gormonlar shular jumlasidandir. Kalsitonin organizmda kalsiyni boshqaruvchi gormonlardan biri bo‘lib, uning sekresiyalanish darajasi qayta bog‘lanish orqali q ondagi ionlashtirilgan kalsiy mi q dori bilan idora etiladi. Kalsitonin sekresiyasining jadallashuvi q onda kalsiyning anchagina ko‘payganida kuzatiladi, kalsiy konsentratsiyasining odatdagi fiziologik o‘zgarishlari kalsitonin sekresiyasiga kam ta’sir etadi. Kalsitonin sekresiyasiga neyropeptidlar va me’da - ichak yo‘llarining peptid gormonlari, ayniqsa gastrin kuchli ta’sir kursatadi. Og‘iz orqali kalsiy qabul qilinganda kalsitonin sekresiyasini aynan gastrin kuchaytiradi. Qalqonsimon bez faoliyati pasayganda (gipofunksiya) organizmda qator kasalliklar, jumladan bo‘qoq, miksedema, kretinizm kasalliklari rivojlanadi. B o` q o q k a s a l l i g i muayyan georafik zonalar (to g‘ lik xududlar)da yashovchi kishilarda q al q onsimon bezning kattalashib ketishida namo yo n bo‘ladi. Bezning kattalashuvi follikulalarning o‘sib ketishi tufayli sodir bo‘ladi. Ba’zan buqoq bola boshiday kattalikka va 5-6 kg og‘irlikka yetishadi. Bo‘qoq kasalligining asosiy sababi ichimlik suvda yod yetishmasligidir. Ma’lumki, biz yodni, asosan ichimlik suv bilan qabul qilamiz, dengiz qirg‘oqlarida yashovchilar esa tarkibida yod bo‘lgan dengiz o‘simliklari iste’mol etib, qo‘shimcha tarzda qabul qiladilar. Tog‘ daryolari juda tez oqishi sababli undagi suvlar tuproqdan yodning kerakli miqdorini olib, unga boyishga ulgurmaydi. Bo‘qoq kasalligining oldini olish uchun bir kecha-kunduzda odam minimum 0,3 mg yod qabul qilishi kerak. Bo‘qoq uchun endemik hisoblangan zonalarda yod qo‘shilgan osh tuzi iste’mol qilish mana shu maqsadga qaratilgandir. M i k s e d ye m a ham qalqonsimon bez gipofunksiyasi bo‘lib, asosan keksalikda, kasallikdan so‘ng, og‘ir operatsiyalardan keyin bez faoliyatining pasayishi bilan bog‘liq. Miksedema belgilari: qalinlashgan, shishgan va birmuncha qattiqlashgan teri, tishlar va sochlarning to‘kilishi, jinsiy funksiyalarning buzilishi, qon miqdorining kamayishi, asosiy almashinuvning 30-40% ga pasayishi, sezgi a’zolari faoliyatining buzilishi, ruhiy reaksiyalarning sekinlashuvi, xotiraning pasayishi v.b. Miksedema kasalligida to‘qima suyuqliklari miqdori oshishi tufayli tana massasi og‘irlashadi. Oqsillar almashinuvi buzilishi natijasida a’zo va to‘qimalar hujayra oralig‘ida mutsin va albuminlar miqdori oshib ketadi. Oqsillar to‘qima suyuqligidagi onkotik bosimni oshiradilar, bu esa to‘qimalarda, ayniqsa teri osti yog‘ kletchatkasida suv yig‘ilishiga olib keladi, to‘qimalarda shilimshiqli shish rivojlanadi (miksedema “lotincha so‘z bo‘lib, “shilimshiqli shish“ ma’nosiga ega). K r e t i n i z m hayotning 1-2 yillarida ovqatda (ona sutida) yod yetishmasligi tufayli rivojlanadi. O‘sishning to‘xtab qolishi va aqliy rivojlanishning keskin orqada qolishi bu kasallikning asosiy belgilaridir. Kretinizmlarda psixik reaksiyalar juda sekinlashgan, diqqatni jalb qilish qiyinlashgan, nerv jarayonlarining harakatchanligi pasaygan, qo‘zg‘alish jarayonlari tormozlanishga nisbatan kuchsiz, shartsiz reflekslar kuchsiz, shartli reflekslar hosil bo‘lishi qiyinchilik tug‘diradi. Kretinlarning tashqi ko‘rinishi: bo‘yi juda past, tana qismlari nomutanosib-qo‘l va oyoqlar juda kalta, bosh katta, ko‘zlar kichik va aksariyat g‘ilay, burun asosi chuqurlashgan bo‘ladi. Ko‘pchilik kretinizmlarning og‘zi ochiq va tili doimo osilib turadi, chunki til keskin kattalashgan bo‘lib, og‘iz bo‘shlig‘iga sig‘maydi, shu sababdan nafas va yutish ham qiyinlashgan bo‘ladi. Q al q onsimon bez giperfunksiyasi (gipertireoz) da t i r ye o t o k s i k o z yo ki B a z ye d o v k a s a l l i g i deb nomlangan xastalik rivojlanadi. Belgilari - q al q onsimon bezning kattalashuvi, ammo bu q o q kasalligiga nisbatan ancha kichik va tugunlar hosil qilgan, k o‘ z olmalarining b o‘ rtib chiqishi, yurak urishlarining tezlashuvi, tana haroratining bir muncha k o‘ tarilishi, terlash, moddalar almashuvi, jumladan asosiy almashinuvning keskin oshganligi, ishta h aning ya x shi bo‘lishiga qaramasdan ozib ketish, nerv tizimi qo‘zg‘aluvchanligining kuchayishi, qon bosimining ko‘ tarilishi, o‘ pka ventilyatsiyasining oshishi va emotsiyalarning keskinlashuvi. Ba’zan q al q onsimon bez gormonlarining q ondagi mi q dori za h arlanishni keltirib chiqaradigan darajagacha oshib ketadi. 8-ma`ruza: Qalqonsimon oldi bezlari Qalqonsimon oldi bezlari- landula parathyroidea, ikki juft bo‘lib ikkitasi yuqorida va ikkitasi qalqonsimon bezning orqa yuzasi pastida joylashadi. Shakli yumaloq yoki oval bo‘lib, uzunligi 4-8 mm, eni 3-4 mm, qalinligi 2-3 mm ni tashkil qiladi. Bu bezlarning soni doimo bir xil bo‘lmay 2 tadan 7-8 tagacha bo‘lishi mumkin, o‘rta hisobda esa 4 ta bo‘ladi. Bezning umumiy og‘irligi 0. 13- 0, 36 gr dan oshmaydi. Qalqonsimon oldi bezlari atrofidagi to‘qimadan (qalqonsimon bez to‘qimasidan) xususiy fibroz kapsulasi orqali ajralib turadi va bu kapsula bez ichiga kirib, uni bo‘laklarga bo‘ladi. Bu biriktiruvchi to‘qimali to‘siqchalar orqali bez ichiga q on tomirlar kirib chiqishi ta’minlanadi. 8-rasm. Qalqonoldi bezchalari Qalqonsimon oldi bezlari ishlab chiqaradigan garmoni paratireokrin (paratgormon) deb nomlangan bo‘lib, bu garmon q alqonsimon bez ishlab chiqaradigan kalsitonin garmoniga antagonist bo‘lib, to‘qima va qonda kalsiy, fosfor tuzlarining konsentratsiyasini saqlab turadi. Qalqonsimon oldi bezlarining qon bilan ta’minlanishi va innervatsiyasi qalqonsimon bez tomirlari va nervlari hisobiga amalga oshadi. Qalqonsimon oldi bezlar qalqonsimon bezning orqa yuzasida, unga yopishgan holda joylashgan. Qalqonsimon bez to‘qimasiga ular shunchalik zich yopishganki, jarrohlik yo‘li bilan qalqonsimon bez olib tashlanganda uning yuqorigi orqangi qismi qoldiriladi, aks holda qalqonsimon oldi bezlar ham olib tashlanadi (tetaniya kuzatiladi) va bu hol o‘limga sabab bo‘lishi mumkin. Odamda 2 juft qalqonsimon oldi bezlar bo‘lib, ularning umumiy og‘irligi 100 mg yoki 0,1g dir. Qalqonsimon oldi bezlar simpatik va parasimpatik tolalar bilan nervlangan. Qalqonsimon oldi bezlarning asosiy fiziologik mohiyati organizmda kalsiy almashinuvini boshqarishdir. Bezning bu funksiyasi tufayli kalsiy tuzlari organizmda saqlanib qoladi, bu esa nerv tizimi va muskullar normal faoliyati uchun zarurdir. Q al q onsimon oldi bezlari p a r a t g o r m o n ( p a r a t i r e o i d i n, p a r a t i r i n ) deb nomlangan gormon ishlab chiqaradi. Paratgormon qon tarkibidagi kalsiy miqdorini normal darajada saqlab turadi, kalsiyning suyaklarda yi g‘ ilishini boshqarib turadi. Organizmda paratgormon suyak to‘qimasining yemirilishi va undagi fosfor va kalsiyning q onga o‘ tishini ta’minlaydi. Paratgormon ichaklarda kalsiy s o‘ rilishini va uning buyrak kanalchalaridagi reobsorbsiyasini kuchaytiradi. Bularning Odamda qalqonsimon oldi bezlarining funksiyasi pasayganda t ye t a n i ya nomli kasallik rivojlanadi va u skelet muskullarining kuchli va uzoq davom etuvchi qisqarishlarida namoyon bo‘ladi. Qonda kalsiy miqdori kamayadi, nerv tizimining qo‘zg‘aluvchanligi oshadi, muskullarning alohida guruhlarida fibrillyar qisqarishlar paydo bo‘lib, keyinchalik ular uzoq davom etuvchi kuchli qisqarishlarga o‘tadi. Bunday qisqarishlar gavdaning hamma muskullarini qamrab olishi mumkin. Nafas muskullarining uzoq davom etuvchi qisqarishlari esa o‘limga sabab bo‘ladi. Tetaniya kasalligida jigar funksiyasi ham buziladi va qonda zaharli modda karbamin kislotasining ammoniy tuzi paydo bo‘ladi. Hayvonlar ustida o‘tkazilgan tajribalarda aniqlanishicha, qalqonsimon oldi bezlarining olib tashlanishi hamma muskullarning qisqarib qotib qolishi,tana haroratining ko‘tarilishi, yurak urishining tezlashuvi va nafas bug‘ilishi natijasidagi o‘limga olib keladi. Normal sharoitda q onda 0,1g\l kalsiy bor, bu k o‘ rsatkich 0,08 g\lga tushsa, tetaniya r o‘ y beradi. Giperparatireozda q onda Sa mi q dori ortadi. U 0,17 g\l dan oshsa, odamning yuragi to‘xtab, t o‘ satdan o‘ lib q olishi mumkin. Q al q onsimon oldi bezlar tu g‘ ma gipofunksiyasida bolalarda q ondagi kalsiy mi q dori kamayganligi, suyaklar, tishlar va sochlar rivojlanishida kamchiliklar , h al q um, k o‘ krak q afasi, ye lka va boshqa muskullarning uzoq muddatli qisqarishlari kuzatiladi. So g‘ lom organizmda kalsiy ionlarining plazmadagi mi q dori aniq boshqariladigan ichki muhit k o‘ rsatkichlaridan bo‘lib, doimo bir me’ yo rda saqlanadi. Q ondagi kalsiy konsentratsiyasining pasayishi paratgormon sekresiyasini kuchaytiradi va natijada kalsiy suyak to‘qimasidan q onga o‘tadi. Q al q onsimon oldi bezlaridan o q ib o‘ ta yo tgan q ondagi kalsiyning ko‘payishi esa teskari holatni keltirib chiqaradi, ya’ni paratgormon sekresiyasi pasayib, q al q onsimon bezda tirokalsitonin sekresiyasi kuchayadi va natijada q onda kalsiy mi q dori kamayadi. Shunday qilib, kalsiyning q ondagi mi q dori va paratgormon hamda tirokalsitonin sekresiyasi orasida bevosita ikki tomonlama bog‘lanish mavjud. Buyrak kanalcharida Sa rearbsorbsiyasini oshiradi, bu esa uning peshob bilan ko‘p ajralishiga va to‘qima tashqi Sa miqdorining oshishiga olib keladi. Buyrak kanalchalarida fosfatning rearbsobsiyasini kamaytiradi, bu esa uning peshob bilan ajralishini oshiradi va to‘qima tashqi miqdorining pasayishiga olib keladi. 9- ma`ruza: Meda osti bezi ichki sekresiyasi Mering va Minkovskiy 1889 yilda itlarda me’da osti bezini olib tashlab, ularda buladigan uzgarishlarni kuzatib bergan edi. Shunday operatsiya utkazilgan xayvonlar tekshirilsa siydik bilan shakar chikishini kurdilar. Bu xodisa odamdagi kandli diabetga juda uxshaydi. Demak, diabet me’da osti bezi endokrin funksiyasining yetishmasligidir. Xozirgi zamon statistikasining e’tiroficha, har 100 kishidan 1 yoki 2 tasida qandli diabet uchrashi mumkin. Bu kasallik bilan ko`pincha urta yoshdagi kishilar kasallanadi. Lekin yangi tugilgan bolalar xam kasallanishi kuzatilgan. Bu kasallikning asosiy belgilari kuyidagilar: 1. kup suv ichadi- polidipsiya. 2. poliuriya. 3. giperglikemiya- konda glyukozaning kupligi 4. glyukozuriya Normada konda glyukoza mikdori- 80-120 mg% oshib ketadi 200%. Og`ir diabetlarda yoglar parchalanganda kislotali moddalar kuplab xosil bulishi va aminokislotalarni jigarda dezaminlanishi sababli kon reaksiyasi atsidozga utadi. Agar atsidoz kuchli bulsa, diabetik komaga utadi. 9-rasm. Me`daosti bezi ME’DA OSTI BEZINING GORMONLARI. Langergans orolchalari 3 xil xujayradan tuzilgan. Bu alfa, betta, va gamma xujayralar. Betta xujayralar insulin (insula- orolcha) alfa xujayralar esa glyukagon degan gormon ishlab chikaradi. Agar xayvonlarga alloksan yuborilsa betta xujayralar nobud bulib, insulin ishlab chikarilishi tuxtaydi, alfa xujayralarini nobud kilish uchun kobalt tuzlari yuborish kifoya. Me’da osti bezi chikaruv yullarining epiteliysi lipokain degan gormon ishlab chikaradi. Insulin . 1902 yilda L.V.Sobolev insulin ajratib olishning ikki usulini taklif etgan. 1. Xayvonni 4-5 kun oldin bez sekresiya yuli boglab kuyiladi. Shira ishlab chikaruvchi epiteliy degeneratsiyaga uchraydi. 2. Embrionni me’da osti bezidan ajratib oladi. Chunki ularda xali xazm shirasi xosil bulmaydi. Insulinning tuzilishiga kelganda insulin 17 xil aminokislotani disulfid boglar bilan birlashgan ikki zanjirdan tuzilgan polipeptid ekan. Xozirgi paytda insulin kimyoviy sintez bilan xam olinadi. Insulin xujayra membranasini glyukozaga nisbatan utkazuvchanligini oshiradi. Insulin bor muxitda xujayraning glyukoza utkazishi 20 barovar oshadi. Glyukozaning utilizatsiyasiga ta’lukli fermentativ reaksiyalar, glyukogen xosil bulishi xujayraning ichida ruy bergani uchun, glyukozaning xujayra ichiga utishiga yordam beradi va glyukoza utilizatsiyasining xamma jarayonlarini amalga oshiradi. Insulin ta’sirida jigar va mushak tolalarining membranalarida glyukozaning kup utishi natijasida glyukogen sintezlanib, jigar va mushak tolalarida tuplanadi. Agar insulinni organizmga kuprok yuborsak kon plazmasida skelet mushaklariga, yurak mushagi, sillik mushaklar, jigar va boshka organlar xujayralarining ichiga ancha glyukoza utishi natijasida kondagi glyukoza kamayadi. Shuning uchun markaziy asab sistemasining xujayralariga glyukoza kam utadi. Glyukoza asab xujayralari uchun xam energiya manbaidir. Natijada miya faoliyati buzilib insulin shoki yoki gipoglekemik shokga sababchi buladi. Glyukagon. Bu gormon xujayra ichidagi inaktiv fosforilazani (bu ferment glyukogenni glyukozagacha parchalaydi), aktiv xolatga utkazadi va konda glyukozani kupaytiradi. Shuning uchun glyukogon insulinga nisbatan antagonist xisoblanadi. Lipokain . Lipokain polepeptid bulib, bezning chikaruv yullarining epiteliysida xosil buladi. Lipokain fosfotidlar xosil bulishini va jigarda yog kislotalarining oksidlanishini kuchaytiradi, ya’ni yoglarning utilizatsiyasiga yordam beradi. Vagotonin . Bu oksil modda bulib, kimyoviy tuzilishi anik emas. Bu gormon ta’sirida vagus yadrosimon tonusi kuchayadi. Natijada parasimpatik asab sistemasining aktivligini oshiradi. Bundan tashkari, vagotonin eritrotsitlar xosil bulishini kuchaytiradi degan fikr xam bor. Sentropinen . Bu xam oksil modda bulib, u nafas markazlarini kuzgatib, bronxlarni kengaytiradi. Bronxial astmada sentropnein yuborilsa, u kengayadi va bemor axvoli yaxshilanadi. ME’DA OSTI BEZI FAOLIYATINING BOSHQARILISHI. Insulin ishlab chiqarilishni simpatik va adashgan asab boshqarib turadi. Vagus ta’sirlansa, insulin chiqishi kuchayadi, simpatik asab ta’sirida insulin chikishi tormozlanadi. Kup glyukoza iste’mol qilish, og`ir mehnat, xayajonlanish kabi ta’sirotlar giperglekemiyaga sabab bo`ladi, bu esa o`z navbatda insulin sekresiyasini kuchaytiradi. Shunday qilib, insulin va glyukagon sekresiyasi kondagi glyukoza mikdoriga bogliq. Buyrak usti bezining magiz kavatidan chikadigan adrenalin-glyukogendan glyukoza xosil bulishini kuchaytiradi. Buyrak usti bezining po`stloq qavatidan chiqadigan glyukokortikoid-aminokislotalarda glyukoza xosil bulishini kuchaytiradi. Demak, bu gormonlar xam insulin sekresiyasiga ta’sir kilar ekan. Yoki bu gormonlar ta’sirida qonda glyukozaning mikdori oshsa bu uz navbatida insulin chiqishini ko`paytirib, insulin esa glyukoza miqdorini normallashtiradi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI 1.Almatov K.T. “Odam va hayvonlar fiziologiyasi” T.O‘zM.U.2004 y. 2. Babskiy Ye.B. «Odam fiziologiyasi», Toshkent, O‘qituvchi, 1972 y. 3.Klemesheva L,S,Ergashev M.S. “Yoshga oid fiziologiya”. T.O‘qituvchi, 1991 4.Voxidov R.T.Sodiqov K.S.“Bolalar va o‘smirlar fiziologiyasi”. T. O‘qituvchi, 1997 yil. 5.Drejeniskaya I.A.“Endokrin sistemasining fiziologik asoslari” - M.: 1983 yil. 6.Farder D. A. “Fiziologiya podrostka”. M., 1988 g. 7.Rajamurodov.Z.T.Bozorov B.M “Odam va hayvonlar fiziologiyasidan laboratoriya va amaliy mashg‘ulotlar”.SamDU nashri, 2004 y. 8.Rajamurodov Z.T., Rajabov A.E., Bozorov B.M. Odam va hayvonlar fiziologiyasi. Toshkent, “FAN”, 2009 yil. 9.Nemilov A. B. “Endokrinologiya”. M.: Cel-xozgiz, 1968 yil. 10.Nuritdinov E.N. Odam fiziologiyasi, Toshkent, “Aloqachi”, 2005. 11.Kirshenblat. Ya. D. “Praktikum po endokrinologii”. M.: «V ы sshaya shkola», 1969 yil. 12. Kabak Ya. M. “Endokrinologiya”,Nauka,1968 yil. 13. Safin M. G. “Garmonlar biokimyosi” – Samarqand.: SamDu nashri, 2005 14.Bozorov B.M. “Endokrinologiya” Uslubiy qo‛llanma, SamDU nashri,2010. 15.Bozorov B.M. “Endokrinologiya fanidan o‛tkaziladigan amaliy va laboratoriya mashg‛ulotlari” Uslubiy qo‛llanma, SamDU nashri, 2010 yil. 16. Ismayilova M.A. Endokrinologiya. O`quv qo`llanma. SamDU nashri, 2021 yil.

Gipofiz gormonlari va ularning ahamiyati REJA 1. Gipofiz gormonlari to`g`risida ma`lumot 2. Adeno va neyrogipofiz 3. Gormonlarning ta`sir mexanizmlari 4. Gormonlarning gipo va giper funksiyalari

Gipofizning oldingi bo'lagidan olti xil: somatotrop, adreno¬kortikotrop, tireotrop, gonodotrop, laktotrop, lyuteinlovchi gormonlar ajraladi. Somatotrop gormon (STG) bolalar va o'smirlaming o'sishini, rivojlanishini, organizmda oqsillar sintezlanishini boshqaradi. Ba'zi sabablarga ko'ra bolalar va o'smirlarda bu gormon ko'p ishlab chiqarilsa, bo'y normadan ortiq o'sib ketadi. (2-rasm) Bu holatga gigantizm, bun day odam esa gigant deb ataladi. Agar bu gormon kamroq ishlab chiqarilsa, bo'y o'sishi sekinlashadi, bunday holga nanizm deyiladi . Bunday bo'yi past odam gipofizar pakana deyiladi. Ularning bo'yi past bo'lsa ham aqliy faoliyati normal bo'ladi. Bo'y o'sishi to'xtagan katta odamlarda somatotrop gormoni ko'p ishlab chiqarilsa, akromegaliya kasalligi sodir bo'ladi. Bunda odamning burni, labi, iyagi, tili, qo'l va oyoq panjalarining hajmi kattalashadi. Adrenokortikotrop gormon buyrak usti bezining ishini boshqaradi, ya'ni kortikosteroid gormon ishlab chiqarilishini tartibga soladi. 3-rasm. Gipofiz bezidan somatotrop gormon ko'p isblanib cbiqqanda odam bo'yining normadan ortiqcha o'sishi - gigantizm, bu gormon kam hosil bo'lganda bo'y o'smay qolisbi nanizm holatining ko'rinishi.

Tireotrop gormon qalqonsimon bezning ishini, ya'ni undan tiroksin gormoni ishlab chiqarilishini boshqaradi. Gonadotrop gormon erkaklar va ayollarning jinsiy bezlari funksiyasini boshqaradi, o'smirlarda esa balog'atga yetish belgilari paydo bo'lishida ishtirok etadi. Laktotrop gormon ayollarda sut bezlarining funksiyasini bosh qaradi. Lyuteinlovchi gormon homilador ayollarda homilaning normal rivojlanishini boshqaradi. Gipofizning oraliq bo'lagidan intermedin gormoni ajraladi. U terida pigment hosil bo'lishini boshqaradi. Gipofizning orqa bo'lagidan ikkita gormon ajraladi (oksitotsin va vazopressin ). Oksitotsin gormoni homilador ayollarda bachadon muskullarining qisqarishini kuchaytirib, tug'ish jarayonini osonlashtiradi. Vazopressin, ya'ni antidiuretik gormon (ADG) organizmda suv almashinuvini boshqaradi, ya'ni u buyrakning egri-bugri kalavasimon kanalchalarida birlamchi siydikning 98,5¬99% i qonga qayta so'rilishini (reabsorbsiya jarayonini) boshqaradi. Bu gormon kam hosil bo'lsa, buyrak kanalchalarida birlamchi siydikning qonga so'rilish jarayoni buziladi. Natijada qandsiz diabet kasalligi sodir bo'ladi. Bu kasallikda odam ko'p suv iste'mol qiladi va ko'p siydik ajratadi (bir kecha-kunduzda 5-10 l va undan ko'p). Shuni alohida ta'kidlash kerakki, gipofiz organizmdagi bar¬cha ichki sekretsiya bezlarining ishini tartibga soluvchi hukmron bez bo'lishi bilan birga, uning funksiyasi markaziy nerv sistemasi tomonidan, ya'ni oraliq miyadajoylashgan gipotalamusdan ajraladigan neyrogormonlar orqali boshqariladi. . Gipofizning orqa bo‘lagi MNT ning gipotalamus qismi bilan morfologik va funksional bog‘liqligi sababli neyrogipofiz deyiladi. Undan ikki gormon: a n t i d i u r e t i k gormon (ADG) va o k s i t o s i n ajraladi . Bu peptid gormonlar gipotalamusning supraoptik va paraventikulyar yadrolari neyronlari tomonidan sekresiyalanadi. Neyrogipofiz gipofunksiyasida ADG yetishmovchiligi oqibatida q a n d s i z d i a b ye t rivojlanadi, juda ko‘p siydik ajratiladi (ba’zan bir kecha- kunduzda 20 l), kuchli chanqoq kuzatiladi. ADG qon tomirlarning silliq mushaklarini qisqartirish qobiliyatiga ham ega.

Uning bu xususiyati organizm qon yuqotib, tomirlarda bosim pasayib ketganda yaqqol ko‘rinadi. Bu sharoitda ADG ta’sirida arterial tomirlar sezilarli darajada torayadi va bosim keskin pasayib ketmaydi. O k s i t o s i n a yo llarda bachadonning ritmik qisqarishlarini faollashtiradi. H omiladorlikning ikkinchi yarmidan miometriy oksitotsinga nisbatan sezuvchan bo‘ladi. Ammo bachadon faolligini tormozlovchi (beta-adrenoretseptorlarni ingibirlovchi) mexanizm oksitotsin ta’sirini b o‘g‘ ib k o‘ yadi. Tu g‘ ish arafasida tormozlovchi mexanizm bartaraf etiladi va oksitotsin ta’siri tiklanadi. Oksitotsin samarasi hujayra membranasidagi oksitotsinga nisbatan sezuvchan bo‘lgan retseptorlarga ta’sir etish orqali amalga oshadi. Emizish davrida oksitotsin sut bezlari yo‘llaridagi mioepitelial hujayralarni qisqartirib, sut chiqishini ta’minlaydi. Qonning osmotik bosimi ko‘tarilib, osmoretseptorlar qo‘zg‘alganda, gipokaliemiya, gipokalsiemiyada, qon bosimi pasayganda va ba’zi boshqa hollarda ADG sekresiyasi tezlashadi va neyrosekretor hujayralarning aksonlari orqali 3mm\24 soat tezlikda gipofizga oqib tushadi. Oksitotsinning gipotalamik neyronlarda sintezlanishi va neyrogipofizdan qonga ajratilishi bachadon cho‘zilish retseptori va sut bezlari so‘rg‘ichlari mexanoretseptorlari ta’sirlanganda reflektor yo‘l bilan kuchaytiriladi. Gormon sekresiyasini estrogenlar ham oshiradi. 4-5-ma`ruzalar: Epifiz bezi va ayrisimon bezning tuzilishi va endokrinologik xususiyatlari. Anatomiyasi. Miya epifizi (miya ortig‘i, shishsimon tana) – epiphisis cerebri (corpus pineale), oraliq miyaning epitalamus qismiga mansub bo‘lib, o‘rta miya tomini hosil qiluvchi to‘rt tepalik plastinkasining yuqorigi ikki tepaligi orasidagi egatda joylashadi, va oralik, miya yuganchalari (habenulae) bilan ko‘ruv dumbog‘i (thalamus opticus) ning medial yuzalariga osilib turadi. Miya ortig‘ining shakli ko‘pincha oval shaklda bo‘lib, katta kishilarda uning og‘irligi 0,2 g keladi, uzunligi 8-15 mm bulib, eni 6-10 mm, qalinligi 4-6 mm ni tashkil etadi. Tashqi tomondan epifiz qon tomirlarda va anastomozlarga juda boy bo‘lgan biriktiruvchi to‘qimali

kapsula bilan o‘ralgan. Kapsuladan bez to‘qimasi ichiga biriktiruvchi to‘qimali trabekulalar o‘sib kirib, bezni bo‘lakchalarga ajratadi. Bez to‘qimasining o‘zi esa maxsus bez to‘qima – pinealotsitlardan va gliotsitlardan tashkil topgan. Shishsimon tananing endokrin faoliyati uning gipofiz bezi gonadotrop gormonlarini balog‘at yoshiga yetguncha tormozlab turuvchi modda ishlab chiqarishda (melatonin) va organizmda kechuvchi almashinuv protsesslarini nozik boshqarish bilan birga kun va tun (aktivlik va passivlik) protsesslarini boshqarishdadir. 4-rasm. Epifiz bezi Epifizning tomir va nervlari. Epifizni miyaning orqa arteriyasi va yuqorigi miyacha arteriyalaridan keluvchi tomirlar qon bilan ta’minlaydi. Miya ortig‘idan chiquvchi venoz qon miyaning katta venasiga quyiladi. Tomirlar bilan birga miya epifizi ichiga simpatik nerv tolalari kirib boradi. Epifiz bosh miya markazida t o‘ rt tepalik ustida joylashgan, uning diametri 3-4 mm. XX asrning 19 5 8 yil i da epifiz m ye l a t o n i n nomli gormon ishlab chi q arishi ani q landi. Melatonin k o‘ p q irrali samaraga ega b o‘ lib, seratonindan h osil b o‘ ladi. U pigment almashinuvini, jinsiy faoliyatni, kecha-kunduzlik va fasllik ritmlarni, h ujayralar b o‘ linishi va rivojlanishini bosh q arishda ishtirok etadi. Epifizdan tash q ari, melatonin h azm a’zolari shilli q q avatida, tomirlar endoteliysida, buyrak usti bezi p o‘ stlo q q ismida, miyachaning Purkine h ujayralarida, simpatik tugunlarda sintezlanadi. S o‘ ngi yillarda melatoninning jigarda, buyraklarda, ayrisimon va me ’ da osti bezlarida

O'xshashlar

Gipofiz gormonlari va ularning ahamiyati
To‘qima gormonlari
Estetik qadriyatlar ularning tiklanishi va ahamiyati
O‘simlik gormonlari. O‘simliklarning harakatlari
Pedagogik paradigmalar va ularning ijtimoiy taraqqiyotidagi ahamiyati