Pedagogik paradigmalar va ularning ijtimoiy taraqqiyotidagi ahamiyati 1. Ta’lim paradigmalari 2. Ta’limni rivojlantiruvchi zamonaviy konsepsiyalar 3. Ilm-fanni 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasining mohiyati

Paradigma yunoncha so‘z bo‘lib, namuna, o‘rnak degan ma’nolarni bildiradi. Paradigma – ma’lum davr ichida jamoatchilik tomonidan qabul qilingan, ko‘pchilik tomonidan e’tirof etilgan va ilmiy muammolarni hal etish namunasi bo‘lib xizmat qiladigan nazariyadir. Paradigmalar ta’lim-tarbiya mazmunini yangilashga xizmat qiladigan metodologik yondashuvlarni aniqlash imkoniyatini yaratmoqda. Paradigmalar hodisa va jarayonlarni o‘zaro bog‘liq, yaxlit deb, tadqiq etadi va ta’lim falsafasi rivojida muhim ahamiyatga ega. Ularda ta’limning yangi qonuniyatlari va qadriyatlari falsafiy jihatdan asoslanadi. Paradigmalar hal qilinishi zarur bo‘lgan muammolarni o‘z ichiga oladi. Ayrim tadqiqotlarda paradigmalar ta’limning kontseptual modeli sifatida qo‘llanishi ko‘rsatiladi. Hozirgi kunda ta’lim amaliyotida paradigmalarning bir necha turlari qo‘llanadi. Jumladan: 1. An‘anaviy-konservativ paradigma (ta’lim paradigmasi). 2. Ratsionalistik paradigma. 3. Fenomenologik (gumanistik paradigma). 4. Texnokratik paradigma. 5. Ezoterik paradigma. Pedagogik paradigmalar hozirgi zamon didaktikasining va yosh avlod tarbiyasining fundamental masalalarini yoritadi, ta’limning yangi qadriyatlarini o‘zida aks ettiradi, bu jihatdan metodologik asos bo‘lib xizmat qiladi. Ayni vaqtda ta`lim paradigmalarini belgilashga nisbatan uch xil yondashuv mavjud: - Qadriyatli (aksiologik) yondashuv – madaniyat inson xayotining mazmuni sifatida tushuniladi. - Faoliyatli yondashuv asosan madaniyat moddiy va ma`naviy boyliklarini yaratishga yunaltirilgan faoliyatning sinalgan usullari sifatida talkin etiladi.

- Shaxsiy yondashuv – madaniyat muayyan shaxs timsolida namoyon buladi. Madaniyatga nisbatan turli yondashuvlarning mavjudligi bir kator paradigmalarning yaratilishiga zamin yaratadi. Xar bir paradigma muayyan ta`limiy muammolarni xal etishga yunaltiriladi. Xususan: - ijtimoiy institut sifatida ukuv muassasalarining vazifalari; - ta`limning samarali tizimi; - ukuv yurtlari oldida turgan eng muxim, ustuvor masala; - ta`limning ijtimoiy axamiyatli maksadlari; - muayyan bilim, kunikma va malakalarning kimmatli xisoblanishi. Ayni vaqtda quyidagi paradigmalar mavjud: Bilim olishning an`anaviy paradigmasi (modeli) (J.Majo, L.Kro, J.Kapel va boshkalar). Unga kura ta`limning asosiy maksadi – “Bilim, kanchalik kiyin bulmasin bilim olish”. An`anaviy paradigma maktabning maksadi yosh avlodga individual rivojlanishi xamda ijtimoiy tartibni saqlab kolishga yordam beruvchi madaniy meroslarning muxim elementlari – bilim, kunikma va malakalar, ilgor goyalar va kadriyatlarni saklab kolish xamda ularni yoshlarga yetkazish muxim ekanligini yoritadi. Bilim olish paradigmasining asosiy maksadi: ta`lim olish, tarakkiyot va madaniyatning eng muxim elementlarini avloddan-avlodga yetkazish. Ratsionalistik (bixevioristik) paradigma (P.Blum, R.Ganye, B.Skinner va boshkalar). Ratsionalistik paradigma dikkat markazida ta`lim mazmuni emas, balki ukuvchilar tomonidan turli bilimlarni uzlashtirilishini ta`minlovchi samarali usullari yotadi. Ta`limning ratsionalistik modeli asosini B.Skinerning ijtimoiy injeneriya bixevioristik (inglizcha behavior – xulki) konsepsiyasi tashkil kiladi. Maktabning maksadi – ukuvchilarda garb madaniyati ijtimoiy koidalari, talablari va kuzlagan maksadlariga mos keladigan moslashtiruvchi “xulkiy repertuar”ni shakllantirishdir. Shu bilan

bir vaktda, “xulqi” atamasi bilan “insonga xos xamma ta`sirlanishlar – uning fikrlari, sezgi va xarakatlari” ifodalanadi (R.Tayler). Bunda ta`limning asosiy metodlari, urgatish, trening, test sinovlari, individual ta`lim, tuzatishlari bulib koladi. Buning okibatida, ta`limninggina emas, balki dars berishning xam ijodiy xarakterini aniqlash muammosi muxokama qilinmaydi. P.Blum barcha uquvchilar faqat uzlashtiribgina kolmay, balki muvaffaqiyatli ukishlari mumkin deb xisoblaydi. Ukuvchining optimal kobiliyatlari ma`lum sharoitlarda, ukuvchiga ta`lim berish natijasi uning sur`ati bilan aniklanadi. Olimning firicha, ta`lim oluvchilarning 95 foizi ta`lim muddatlariga bulgan cheklashlar olib tashlanganda ukuv kursining butun muzmunini uzlashtirib olishga kodirlar. Ana shu nuktai nazardan ukuvchilar tomonidan bilimlarning muvaffakiyatli uzlashtirishini ta`minlovchi metodika ishlab chikiladi, uning moxiyati kuyidagichadir: Butun sinf yoki kurs uchun tula uzlashtirish etaloni, mezonnini anik belgilab olish asosida ukituvchi ta`lim yakunida erishilishi kerak bulgan anik natijalarning ruyxati va unga muvofik keluvchi testlarni tuzadi. Uquv birliklari, ya`ni, ukuv materiallarining yaxlit bulimlari kursatiladi, ularni uzlashtirish natijalari aniklanadi, yakuniy baxoga ta`sir kursatmaydigan navbatdagi testlar tuziladi. Bu testlarning vazifalari – tuzatish, korreksiyalashdan iborat. Tula uzlashtirishga yunaltirilgan xar bir ukuv kurs materiallarini uzlashtirish darajasini baxolash uchun test sinovlarini utkazish. Bu urinda xar bir ukuvchiga baxo va ta`lim maksadlarining axamiyatini tushuntirish muxim. Gumanistik (fenomenologik) paradigmaga kura (A.Maslou, A.Kombs, K.Rodjers, L.S.Vugodskiy va boshkalar) ta`lim oluvchi erkin shaxs, ijtimoiy munosabatlar subyekti sifatida uziga xos rivojlanish imkoniyatlariga ega. Ular bolani rivojlantirish maksadida uni shaxslararo munosabatlar jarayoniga yunaltiradi. Ta`limning fenomenologik (fenomen yunoncha «phainomenon»

– xisoblangan, ya`ni, mashxur, aloxida nodir odam) modeli ukuvchilarning individual-psixologik xususiyatlarini xisobga olib, ularning talab va kizikishlariga xurmat bilan munosabatda bulishni kuzda tutadi. Uning vakillari ukuvchini nodir shaxs deb xisoblaydilar. Gumanistik paradigma doirasida faoliyat olib boruvchi xar bir ta`lim tizimi ijodiy rivojlanadi va ukuvchi xamda ukituvchining erkinligi va ijodkorligini yoqlaydi. Gumanistik paradigma goyalari 1991 yildan keyin respublika uzluksiz ta`lim tizimiga joriy etila boshlandi. Paradigmaning dikkat markazida ukuvchining barkamol rivojlanishi, uning intellektual extiyojlari, “erkin fikrlaydigan shaxsni tarbiyalash” masalasining ijobiy xal etilishi yotadi. Ayni vaktda respublika ta`lim muassasalarida kuyidagi goyalarga amal kilinmokda: “Demokratik jamiyatda bolalar, umuman xar bir inson erkin fikrlaydigan etib tarbiyalanadi. Agar bolalar erkin fikrlashga urganmasa, berilgan ta`lim samarasi past bulishi mukarrar. … Mustakil fikrlash – xam katta boylikdir”1. Ezoterik paradigma (yunoncha «esoterikos» ichki, sirli, yashirin, fakatgina biluvchilar uchun muljallangan insonning dunyo bilan uzaro alokalari yuksak darajalarini aks ettiradi). Modelning moxiyati xakikat abadiy va uzgarmas, doimiy ekanligini ta`kidlashdan iborat. Paradigma tarafdorlari xakikatni bilib bulmasligi, unga fakatgina faxmlash asosida erishish mumkinligini ta`kidlaydilar. Pedagogik faoliyatning oliy maksadi koinot bilan mulokot, ukuvchining tabiiy kuchlarini ozod etish va rivojlantirishdan iborat. Shu bilan birga, ukituvchining ximoyalash vazifasi muximdir, u ukuvchining mavjud imkoniyatlarini uni ma`naviy, jismoniy, psixik jixatdan rivojlantirishga yunaltiradi. Ilmiy-texnik, texnokratik paradigmaning asosiy maksadi amaliyotni takomillashtirish asosida ta`lim oluvchilarga “anik” ilmiy bilimlarni berish va ularning uzlashtirilishini ta`minlashdir. Bilim – kuchdir, shu bois shaxs kimmati uning urganish, bilim olish, imkoniyatlari bilan belgilanadi. Shaxs