logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. O‘simlik gormonlari. O‘simliklarning harakatlari

O‘simlik gormonlari. O‘simliklarning harakatlari

Yuklangan vaqt:

17.12.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

75.822265625 KB
Ko'chirib olish
O‘simlik gormonlari. O‘simliklarning harakatlari REJA: 1. O‘simlik gormonlari haqidagi ta’limotning rivojlanishi. 2. O‘sish jarayonlarini tezlatuvchi moddalar va ularning turlari . 3. Fiziologik faol sun’iy moddalar. 4. Hujayra ichki harakatlari. Yuqorig a o‘sish. 5. O‘simliklarning harakatlari. O‘simlik gormonlari haqidagi ta’limotning rivojlanishi. O‘simlik gormonlari yoki fitogormonlar – o‘simlik tanasida juda oz miqdorda (10 -13 –10 -5 mol/l) hosil bo‘ladigan faol moddalar bo‘lib, fiziologik jarayonlarning boshqarilishida ishtirok etadi. Bu moddalar yordamida hujayralar, to‘qimalar va organlar o‘rtasidagi o‘zaro aloqa amalga oshadi, hamda o‘simliklarning o‘sish jarayoni tartibga solinadi. Fitogormonlar haqidagi ta’limot XX asrning 30-yillarida N.G.Xolodniy va V.V. Vent tomonidan yaratilgan. Ular o‘simliklarning o‘sishining gormonal nazariyasini taklif etdilar. Keyingi yillarda auksinlar, gibberellinlar, sitokininlar, abssizinlar, etilen va boshqalar mavjudligi aniqlandi. Fitogormonlarni 1983 yilda Boysen-Yensen va 1963 yilda E.Sinnot «O‘stiruvchi moddalar» deb atashni taklif etadi. Keyingi yillarda ular ko‘proq «O‘simlik gormonlari», «fitogormonlar» deb yuritila boshlandi. Bu birikmalar o‘simliklarning Yosh barglarida, poya va ildizlarning o‘suvchi qismlarida hosil bo‘ladi va keyin o‘sish jarayonlari faol joylarga ko‘chiriladi. Ular o‘z ta’sirlarini juda oz miqdorda ham amalga oshiradi. Ya’ni o‘simlik tanasidagi bir qancha reaksiyalarda ishtirok etadi va ularni boshqaradi. O‘sish jarayonlarini tezlatuvchi moddalar va ularning turlari . Auksinlar . O‘simliklar poyasi va ildizning uchki (apikal) qismida hosil bo‘ladigan bir gruppa moddalarga auksinlar deyiladi. Ular asosan indol tabiatli kimyoviy moddalar hisoblanadi. Bunday moddalarning mavjudligi to‘g‘risida birinchi marta 1880 yilda Ch.Darvin fikr yuritgan. U o‘simliklar harakatining (tropizmlar) mexanizmini o‘rganish maqsadida etiollangan maysalarga bir tomondan yorug‘lik ta’sir ettiradi. Maysalar poyasining uchki qismi yorug‘likka tomon egiladi. Poyaning uchki qismi (3-4 mm) yorug‘lik o‘tkazmaydigan qora qog‘oz bilan o‘rab qoyilganda esa maysalar egilmaydi va to‘g‘ri o‘sa boshlaydi. Maysalarning uchki qismini ochiq koldirib boshqa hamma qismini qora qog‘oz bilan uraganda ham ular yorug‘likka tomon egiladi. Shuning uchun CH.Davrin maysalarning uchki qismi yorug‘likni faol sezuvchi va sensorlik funksiyasini bajaradi, Chunki o‘simliklarning o‘sish nuqtalarida qandaydir moddalar hosil bo‘ladi va ularga yorug‘lik ta’sir etadi degan xulosaga keladi. Auksin grekcha «auxano» - o‘sish ma’nosini bildiradi. Birikma ko‘pincha geteroauksin (C 10 H 9 O 2 ) deb ataladi. U o‘simliklar poyasi va ildizlarining uchki o‘suvchi qismlarida hosil bo‘ladi va boshqa organlarga ko‘chiriladi. NH indolil–3-sirka kislota: CH 2 – COOH O‘simliklar tarkibida auksinlar erkin va bog‘langan holda uchraydi. O‘sishga faqat erkin holdagi auksinlar ta’sir etadi. Bog‘langan auksinlarning fiziologik tabiati aniqlangan emas. Auksinlar o‘simliklardagi muhim fiziologik jarayonlarda ishtirok etadi. Ular hujayralarning bo‘linish va cho‘zilish jarayonlarini, nafas olish, oqsillar, uglevodlar hamda nuklein kislotalarning sintezini faollashtiradi. Umuman, auksinlar hujayralarning funksional faoliyatini kuchaytiradi. o‘simliklarning auksinlar to‘plagan organlari o‘zlariga (boshqa organlardan) oziqa moddalarni tortib olish, qarish jarayonlarini kechiktirish, membranalarning faolligiga ta’sir etish va umuman hujayralarning so‘rish qobiliyatini oshirish kabi xususiyatlarga ega. O‘sish nuqtalarida auksinlar poyalarning, ildizlarning va barglarning o‘sishini faollashtiradi. Shuning uchun ham hozirgi vaqtda geteroauksin qishloq xo‘jaligida har xil o‘simliklar qalamchalarining ildiz olishini tezlashtirishda qo‘llanilmokda. Gibberellinlar. Bu birikmalar ham yuqori biologik faollikka ega bo‘lib, o‘simliklarning o‘sishida muhim rol oynaydi. 1926 yilda yapon olimi Ye. Ko‘rosava sholining haddan tashqari tez o‘sib ketishiga, sholida parazit holda yashaydigan gebberella zamburug‘ining tanasidan ajraladigan moddalar sababchi ekanligini aniqladi. 1938 yilda esa T. Yabuta va Sumiqilar birinchi marta gibberella zamburig‘idan gibberellinni sof kristall holida ajratib oldilar va gibberellin (GA) deb nom berdilar. Gibberellin kislotaning strukturaviy formulasini 1954 yilda ingliz olimi B.Kross aniqladi. Shu yildan boshlab avvalo AQSH va Angliyada keyinchalik boshqa mamlakatlarda gibberellinlardan qishloq xo‘jaligida foydalanila boshlandi. Hozirgi vaqtda gibberellinlarning 60 dan oshiq xili borligi aniqlangan. Bularning ichida eng ko‘p o‘rganilganlari: A 1 - C 19 H 24 O 6 A 2 - C 19 H 26 O 6 A 3 - C 19 H 22 O 6 A 4 - C 19 C 24 O 5 A 3 – gibberellin kislotasi boshqalariga nisbatan faol xususiyatga ega bo‘lganligi uchun ko‘proq ishlatiladi. Gibberellinlar asosan barglarda sintezlanadi. Yorug‘lik ularning sintez jarayonini kuchaytiradi. Hosil bo‘lgan gibberellinlar floema va ksilema oqimi bilan o‘simlik tanasining boshqa qismlariga tarqaladi. Ular asosan o‘simliklarning yer ustki qismidagi meristematik hujayralarda to‘planadi va hujayralarning bo‘linishi, cho‘zilish fazalarida faol ishtirok etadi. Gibberellinlar ayniqsa o‘simliklar poyasining (past buyli shakllarini ham) boyiga o‘sishini, gullash va meva tug‘ish jarayonlarini tezlashtiradi. Lekin ildizlarning o‘sishiga deyarli ta’sir etmaydi. Gibberellinlarning o‘simliklarning o‘sish va rivojlanishiga ta’siri ularning o‘simliklar organizmida sodir bo‘ladigan modda almashinuviga ta’siri bilan uzviy bog‘liqdir. Ular ta’siridan fotosintez jarayoni jadallashadi. Nuklein kislotalari, oqsillar va membranalar tarkibiga kiruvchi fosfolipidlarning sintezi faollashadi. Bu jarayonlarda ishtirok etadigan fermentlarning faolligi ham oshadi. Umuman gibberellin kuchli fiziologik faoliyatga ega bo‘lgan birikmalar hisoblanadi. Sitokininlar . Bu guruhga kiruvchi fitogormonlar asosan hujayralarning bo‘linishini faollashtiradi. Shuning uchun ham ular sitokininlar deb nom oldi. Ularni 1955 yilda birinchi marta K. Miller va F. Skug seld spermasidan ajratib oldilar. Bu birikmalar kristall holda ajratib olingandan keyin ular 6– furfurilaminopurin (ketin) ekanligi aniqlandi (C 10 H 9 N 5 O). Keyinchalik ketin tabiiy sitokininlar guruhiga kirmasligi aniqlandi. 1964 yilda D. Letam makkajo‘xorining xom donidan tabiiy sitokinin-zeatinni ajratib oldi. H CH=OH N N C = C NH --- CH 2 CH 3 NN NH zeatin Tabiiy sitokininlar ildizda hosil bo‘lib o‘simlik ksilema shirasining oqimi bilan yuqoriga ko‘tariladi. Sitokininlar o‘simliklar hujayrasining bo‘linishini jadallashtirish bilan bir qatorda boshqa jarayonlarda ham faol ishtirok etadi. Ular o‘sishdan to‘xtagan va qari barglarda modda almashinuv jarayonini faollashtiradi: Ya’ni tez qarishdan saqlaydi, sarg‘ayib qolgan barglarni qaytadan yashil rangga kiritish xususiyatiga ega. (A.L.Kursanov, O.N. Kulayeva). Bularning ta’siridan barglarda oqsil, nuklein kislotalari va xlorofillning miqdori ortadi. O.N.Kulayevaning (1982) ko‘rsatishicha, sitokinin ta’siridan hamma shakldagi RNKlarning sintezi tezlashadi. Abssizinlar. Bu birikmalar birinchi marta 1961 yilda V.Lyu va X.Karns tomonidan g‘o‘zaning pishgan ko‘saklaridan kristall holda ajratib olingan. Unga abssizin (inglizcha – abssisson – ajralish, to‘kilish) deb nom berilgan. Chunki bu moddalar barglarning to‘kilishini tezlashtiradi. 1963 yilda Fransiyada o‘stiruvchi moddalar boyicha o‘tkazilgan Xalqaro konferensiyada abssizinlarning mavjudligi to‘la tasdiqlandi va shu yilning o‘zida abssizin kislotaning (ABK) molekulyar strukturasi aniqlandi. H 3 C CH 3 CH 3 OH COOH O CH 3 Abssizin kislota (ABK) o‘sishni to‘xtatuvchi tabiiy birikma bo‘lib, boshqa o‘sishni boshqaruvchi fitogormanlar (auksinlar, gibberellinlar va sitokininlar) kabi o‘simlikda hosil bo‘ladi, butun tanaga tarqaladi va juda oz miqdorda ta’sir etadi. Shuning uchun ham abssiz kislotasi - o‘sishni to‘xtatuvchi garmonlar deb atalgan (C 15 H 20 O 4 ). Mevalarning pishishini, barglarning qarishini tezlashtiradi, o‘simliklarga noqulay sharoit omillari (ayniqsa suv yetmaganda) ta’sir etganda ABK tez to‘planadi va og‘izchalarning yopilishi, transpirasiya tezligining pasayishiga sabab bo‘ladi. Umuman bu garmonlar (ABK) o‘stiruvchi moddalarning (auksinlar, sitokinlar va gibberellinlar) antogonistlari hisoblanadi. Etilen. Etilen ham o‘simliklarda hosil bo‘ladigan tabiiy birikmadir. Etilenning (CH 2 =CH 2 ) fiziologik ta’sirini birinchi marta 1901 yilda D.N.Nelyubov yozgan edi. Keyinchalik Y.V.Rakitin tabiiy etilenning o‘simliklardagi fiziologik ahamiyatini har tomonlama o‘rganib, u mevalarning pishishida ishtirok etadigan gormon, degan fikrni ilgari surdi. Etilen mevalarning pishishini, meva va barglarning to‘kilishini tezlashtiradi, poya hamda ildizlarning o‘sishini to‘xtatadi. Hujayralarning bo‘linish va cho‘zilish fazalarining faolligini so‘saytiradi, umuman qarish jarayonlarini jadallashtiradi. Chunki u asosan qariyotgan barglarda va mevalarda ko‘p sintezlanadi. Fiziologik faol sun’iy moddalar. Qishloq xo‘jaligi amaliyotida o‘simliklarni o‘stiruvchi sintetik moddalarni qo‘llash, o‘tgan asrning 40-yillaridan boshlangan. Ushbu moddalarning o‘simlikshunoslikdagi tutgan o‘rni yildan-yilga kengayib bormoqda. Ayniqsa ularning donchilik va meva yetishtirishdagi ahamiyati juda katta. Sintetik moddalarni qo‘llash tufayli olingan iqtisodiy foyda ushbu fiziologik faol moddalarni o‘rganish uchun ketgan xarajatdan minglarcha yuqoridir. Qishloq xo‘jaligida fiziologik faol moddalarning sun’iy shakllaridan foydalanish yildan yilga oshmoqda. Ular asosan bir necha yo‘nalishda: 1) o‘sish va rivojlanishni tezlashtirish, 2) o‘sishni to‘xtatish va pishishni tezlatish, 3) begona o‘tlarga qarshi kurashishda ishlatish. O‘sish va rivojlanishni tezlashtirish jarayonida qo‘llaniladigan moddalardan biri geteroauksindir (C 10 H 9 O 2 N). U qalamchalarning ildiz chiqarish qobiliyatini oshiradi. Mevali daraxtlar ko‘chatlarini geteroauksinning past konsentrasiyali eritmasida bir necha soat davomida ivitish ularning hayotchanligini oshiradi. Bunday ko‘chatlar tez ildiz chiqarib, faol o‘sa boshlaydi. Buning uchun qalamchalar yoki ekiladigan meva daraxtlari ko‘chatlarining morfologik pastki qismi 12-24 soat davomida geteroauksinning 0,005-0,02% li eritmasiga botirilib qoyiladi. Auksin tipidagi o‘sishni boshqaruvchi sintetik moddalar. Ayrim sintetik birikmalar xuddi ISK (indol sirka kislotasi) kabi ta’sirga ega. Ammo ulardan farqli o‘laroq kichik miqdorlarda va nisbatan uzoqroq vaqt davomida ta’sir qiladi. Chunki ular yemirilmaydi va to‘qimalarda tabiiy ISK kabi tez bog‘lanmaydi. Ushbu moddalar indol, fenol birikmalari va naftilalkilkarbon kislotasiga o‘xshashdir. Bu sintetik o‘sish moddalarining qo‘llanilishi doirasi juda ham keng bo‘lib, xilma-xildir: 1. Qalamchalarning ko‘karib-tutib ketishini kuchaytiradi. Bunda qalamchalar orqali ko‘paytirish mumkin bo‘lgan ammo tutib ketishi qiyin bo‘lgan mevali va o‘rmon daraxtlari qalamchalarining yerga kiradigan tomoni indolilmoy kislotasi (IMK) yoki 1-naftilsirka kislotasf(l-NSK) eritmasi bilan ishlanadi. 2. Partenokarp (urug‘siz) mevalar va meva hosil bo‘lishini kuchaytirish uchun. Pomidor, bodring va boshqa bir qancha o‘simliklar gullariga auksin tabiatli sintetik birikmalar eritmalarini purkash changlanishsiz mevalarning shakllanishiga yordam beradi. Ushbu usuldan issiqxonalarda keng qo‘llaniladi. 3. Hosilni yig‘ishdan oldin mevalarning to‘kilishini oldini olish uchun. Olma, nok va boshqa o‘simliklarni 1-ISK yoki 2,4-D (2,4-dixlorfenoksisirka kislotasi) bilan ishlash ushbu daraxtlar meva bandlarida ajratuvchi qavat yuzaga kelishini sekinlashtiradi va shu tufayli mevalarning ko‘plab to‘kilib ketishining oldi olinadi. Shuningdek hosil yig‘imidan oldin ushbu birikmalardan foydalanish mevalarni pishishini ham sekinlashtiradi. Bu esa mevalarning saqlash muddatiga ham ijobiy ta’sir qiladi. 4. Mevali daraxtlarning butonlarini va gullarini tushirib yuborish uchun. Mevalarning ma’lum bir davrda yetilishi uchun ayrim hollarda ortiqcha gullarni to‘kish lozim bo‘lib qoladi. Buning uchun daraxtlar gullashning ikkinchi davrida 1-NSK moddasining yuqori konsentratsiyali (15-50 mg/l) eritmasi bilan ishlanadi. Gullarning to‘kilishi etilenning hosil bo‘lishi bilan bog‘liq. 5. Begona o‘tlarni yo‘qotish uchun. G‘alla, makkajo‘xori, sholi va boshqa ekinlar ekilgan maydonlarda keng bargli begona o‘tlarni yo‘qotish uchun 2,4-D hamda xlorfenoks kislotasining eritmasi 0,6-1,5 kg/ga miqdorida qo‘llaniladi. Gibberellinlar. Qishloq xo‘jaligi amaliyotida Fusarium zamburug‘i kulturalaridan olinadigan gibberell kislotasi preparatlaridan keng qo‘llaniladi. Ulardan nisbatan keng qo‘llaniladiganlari quyidagi hollar uchundir: 1. Uzumning urug‘siz navlarining hosildorligini oshirish uchun. Masalan uzumning qimmatbaho kishmish navining mevasi juda kichik. Uni gibberellin bilan ishlash uzum donasining va boshining katta bo‘lishiga olib keladi. 2 . O‘simliklarni tinim holatidan chiqarish uchun. Yangi yig‘ib olingan kartoshka tugunaklarini gibberellinning 1-2 mg/l va tiomochevinaning 20 mg/l eritmasi bilan ishlash ularning tezda o‘sishiga va ko‘zchalar sonining ko‘payishiga olib keladi. Ushbu usuldan bizning sharoitimizda zarur hollarda foydalanish mumkin. Chunki, bizda yerdan bir yilda ikki, ayrim hollarda esa uch martagacha hosil olish mumkin. 3. Arpa o‘simligini gibberellin bilan ishlash pivo ichimligini ishlab chiqarishda asosiy ko‘rsatkich bo‘lgan solod birikmasining dondagi miqdorini oshirishda asosiy o‘rinni tutuvchi amilazaning hosil bo‘lishini tezlashtiradi. Retardantlar. Poyaning uzayishini to‘xtatuvchi moddalar retardantlar nomi bilan ataladi. Ularning ta’sir mexanizmi gibberellin sintezini to‘xtatishi bilan ifodalanadi. Hozirgi vaqtda retardantlar sifatida xlorxolinxlorid (XXX, TUR) va boshqalardandan keng foydalaniladi. Retardantlar xususan xlorxolinxlorid ko‘proq g‘alla ekinining shamolda yotib qolishiga qarshi ishlatiladi. Shuningdek ular poliz ekinlari o‘simliklarining, manzarali o‘simliklarning va butalarning haddan tashqari o‘sib ketishini oldini olish uchun ham qo‘llaniladi. Mevali daraxtlarni ular bilan ishlash esa ularning shoxlanishini tig‘izroq bo‘lishiga va yosh daraxtlarning meva berishini tezlashtirilishiga olib keladi. Etilen (CH 2 =CH 2 ). Ushbu gormon yashil mevalarni pishishini tezlashtirish uchun qo‘llaniladi. Ayrim boshqa maqsadlar uchun esa qishloq xo‘jaligida etilenning hosilasi etrel ishlatiladi. Etrel nordon muhitga chidamlidir. Ammo o‘simlik hujayrasiga kirganidan so‘ng kuchsiz ishqoriy muhitda parchalanadi. Buning natijasida esa etilen gormoni hosil bo‘ladi. Etrel preparati mevalarning pishishini tezlashtirishi bilan birgalikda ularni mashinalar yordamida yig‘ib olishni ham yengillashtiradi. Shuningdek u shonalar va gullarni kamaytirish uchun ham qo‘llaniladi. Bodring, qovoq va boshqa o‘simliklar barglariga etrel preparatini sepish ularda onalik gullarining ko‘plab hosil bo‘lishiga yordam berib, meva hosilining oshishiga olib keladi. Gerbitsidlar. Ular o‘simliklarni o‘sishdan to‘xtatishda va begona o‘tlarga qarshi kurashda ishlatiladi. Ularning tabiati xilma xildir. 1. Yoppasiga ta’sir etuvchilar. 2. Tanlab ta’sir etuvchilar. Ko‘pchilik gerbitsidlar tanlab ta’sir etish xususiyatiga ega ya’ni ular ma’lum oila yoki turga kiruvchi o‘simliklarnigina o‘ldiradi. Ammo ma’lum bir gerbitsid o‘zining past konsentratsiyasida tanlab ta’sir etsa, yuqori konsentratsiyada esa yoppasiga ta’sir etishi mumkin. Gerbitsidning asosiy ta’siri shundan iboratki, u hujayraga kirib, uning yog‘simon moddalarida eriydi va hujayra metabolizmidagi tabiiy jarayonlarni buzadi. Ularga biz 2,4-dixlorfeniloksiatsetat (2,4D), 2-metil-4 xlorfenoksiatsetat (2M-4X) birikmalarini misol qilib ko‘rsatishimiz mumkin. Ular 1 mg/l miqdorda ikki urug‘pallali o‘simliklarga sepilsa, ularni nobud qilishi mumkin ammo ushbu miqdorda bir urug‘pallali o‘simliklarga mutlaqo ta’sir etmaydi. Qishloq xo‘jaligida makkajo‘xori ekilgan maydonlarda begona o‘tlarga qarshi simazin moddasi qo‘llaniladi. Simazin ildiz orqali ta’sir etadi. Shuning uchun u tuproqqa solinadi. Ushbu birikma mitoz jarayoni bosqichlari davomiyligini o‘zgartiradi. Shuningdek u uglevodlar almashinuvini ham buzadi. Bizning Respublikamizda g‘o‘za maydonlarida begona o‘tlarga qarshi kurashda kotaran, monouron va boshqalar qo‘llaniladi. Ushbu birikmalar begona o‘tlardagi fotosintez va nafas olish jarayonlarini izdan chiqaradi. Hozirgi kunda kimyoviy yo‘l bilan sintezlangan gerbitsidlarning soni anchagina bo‘lib (200-250) hozirgi kunda ham ularning sintezi davom etmoqda. Gerbitsidlarni qo‘llashning salbiy tomonlari ham bor, chunki ular o‘simlik dunyosi bilan birgalikda usha yerda mavjud bo‘lgan hayvonot dunyosiga ham ta’sir qilishi mumkin. Gerbitsidlarni qo‘llashda anchagina ehtiyotkorlik va bilim talab qilinadi. Defoliant va desikantlar. O‘simliklar barglarini to‘kib yuboradigan defoliantlarga suniy ingibitorlar kiradi. O‘simliklarni tezda quritib yuboradigan kimyoviy moddalar desikantlar deyiladi. Qishloq xo‘jaligi dehqonchiligida defoliantlar paxtachilikda mashina terimini amalga oshirish uchun g‘o‘za barglarini to‘kishda keng qo‘llaniladi. Defoliantlar ta’sirida barg bandi asosida ajratuvchi qatlam hosil bo‘ladi va barglarni tezda to‘kilishini taminlaydi. Shuning bilan birgalikda ular ko‘saklarni pishishini ham tezlashtiradi. Paxtachilikda defoliant sifatida ko‘pincha magniy xloratning [Mg(ClO 3 ) 2 ] 5-12 foizli eritmasi ishlatiladi. Shuni aytib o‘tish lozimki, avvalgi vaqtlarda defoliant sifatida butifos moddasi ko‘plab qo‘llanilgan. Keyingi yillarda ushbu birikmaning zaharli ekanligi, ekologiyani buzishi va bir qancha kasalliklarga sabab bo‘lishi ma’lum bo‘ldi va Respublikamiz hududida butifosni qo‘llash taqiqlandi. Qand lavlagi va kartoshkani kombaynlar bilan yig‘ib olishda ularning yer ustki qismlarida dessikatsiya o‘tkaziladi. Shu usul bilan ular barglarining qarishi tezlashtiriladi. Buning uchun [Mg(ClO 3 ) 2 ] yuqori konsentratsiyada yani bir gektar ekin maydoni hisobiga 25-30 kg miqdorda sepiladi. O‘simliklar o‘zlarining ontogenezi davomida bir qancha davrlarni, xususan, embrional, yuvenil, yetuklik va ko‘payish, qarish va o‘lish bosqichlarini o‘tadi. Ushbu davrlarning har biri o‘z navbatida o‘sish va rivojlanishning bir qancha ketma-ket keluvchi fazalarini o‘z ichiga oladi. Organlarning shakllanishi apikal meristemalar yordamida bo‘lsa, to‘qimalarning shakllanishi initsial hujayralardan boshlanadi. O‘sish va morfogenezning asosiy tomoni hujayralarning bo‘linishi va cho‘zilishi davriga hamda tezligiga bog‘liqdir. Shuningdek ushbu jarayonda hujayralarning qutblanishiga asoslangan vektorlik xususiyati ham katta ahamiyatga ega. Hujayralarning bo‘linish, cho‘zilish va differensirovkasi hujayralarning o‘zaro munosabatiga va joylanishiga bog‘liqdir. O‘simliklarning yuqori regeneratsiyaga egaligi ularning muqim bir joyda o‘sishi bilan bog‘liqdir. Regeneratsiyaning amalga oshishi xuddi muqobil sharoitda morfogenez ro‘y bergani kabi bo‘ladi. O‘simliklarning o‘sishi davriyligi bilan xarakterlanadi. Noqulay muhit omillari natijasida o‘simliklar zaruriy yoki chuqur (fiziologik) tinchlik davriga o‘tadi. O‘simliklarning o‘sishi, morfogenezi, regeneratsiyasi va rivojlanishining asosiy omili fitogormonlardir. Shuning natijasida ularning qishloq xo‘jaligida qo‘llanilishi yildan yilga oshib bormoqda. Hujayra ichki harakatlari. Yuqorig a o‘sish. O‘simlik hujayrasining sitoplazmasi doimiy harakatda bo‘ladi. Hujayra ichki va tashqi ta’sirlarga o‘z sitoplazmasining harakatlanishi yordamida javob beradi. Sitoplazmaning bir necha xil harakatlanishlari farqlanadi. Masalan, tebranuvchan (spirogiradagi kabi hujayra komponentlarining tartiblashmagan harakatlari), aylanma harakat (tradeskansiya va boshqa o‘simliklar hujayralaridagi kabi vakuolani kesib o‘tuvchi protoplazmaning ipsimon-naysimon hosilalari tufayli), rotatsion harakatlar (xara o‘simligiga uxshash suv o‘tlarining bo‘g‘im oraliqlari hujayralari katta vakuolasi tufayli), fontansimon harakatlar (ildiz tukchalaridagi kabi yuqoriga o‘suvchi hujayralarda), xuddi zamburug‘lar giflarining uning o‘sish tomoniga harakatlanishi yani quyilish tipida bo‘lishi mumkin. O‘simliklarning sitoplazmasida muskullar tarkibida uchramaydigan aktin va miozin mavjud. Sitoplazmaning harakatlanishiga mikrofilamentlarning xossalari sabab bo‘ladi. Har bir 50-100 dona mikrofilamentlar birikib, diametri 5-6 nm bo‘lgan va tarkibida F-aktin tutgan fibrilalarni hosil qiladi. Faol filamentlar, ATFaza faolligiga ega miozinning endoplazma bilan kompleksi ishtirokida faoliyat ko‘rsatadi. Hozirgi vaqtda sitoplazmani harakatlantiruvchi kuch sifatida aktin mikrofilamentlarining ektoplazma mikronaychalari bilan o‘zaro ektop- va endoplazmalar orasidagi bog‘lar tufayli bo‘ladi deb qaraladi. Sitoplazmaning harakatlanishi ATF energiyasining sarflanishi va Ca2+ ionlarining 0,1 mkmolG‘l miqdordan kam konsentratsiyalari ishtirokida boradi. Agar Ca2+ ionlarining miqdori 1 mkmolG‘l darajadan ortiq bo‘lsa, unda xuddi natella hujayrasidagi kabi, sitoplazmaning harakatlanishini to‘xtatadi. Bundan kelib chiqadiki, sitoplazmadagi qisqaruvchi oqsillarning faoliyati Ca2+ ionlari konsentratsiyasga va binobarin sitoplazmadagi harakatlanish jarayonlari ham bog‘liqdir. Sitoplazmadagi kalsiy miqdorini oshishi uning gel (yarim suyuq) holatdan jelatina (yarim quyuq) holatiga o‘tishiga olib keladi va harakatlanish sekinlashishi hamda to‘xtashi mumkin. Jelatinlanish, aktin monomerlarining polimerlanishi va mikrofilamentlar turlarining uchlamchi tuzilishga o‘tishi natijasida sodir bo‘ladi. Sitoplazmadan ortiqcha Sa2+ ionlarini chiqarish Sa- ATFazalarning funksional faolligi yoki plazmolemmadagi, ehtimol endoplazmatik to‘r va tonoplastda ham ro‘y beruvchi N+G‘Sa2+ almashinuvga bog‘liqdir. Mitoxondriyalar ham ortiqcha kalsiy ionlarini yutishi mumkin. O‘simlik hujayralaridagi Sa2+ ionlarining deposi bo‘lib uning devorlaridagi poligalakturon kislotalari (pektinlar) xizmat qiladi. Sitoplazmaning harakatlanishi tezligi har xil hujayralar uchun turlichadir. Masalan, changchi naychalari va ildiz tukchalari sitoplazmasida 2-5 mkm/s bo‘lsa, natella bo‘g‘im oraliqlari hujayralari sitoplazmasida 50 mkm/s va miksomitsitlar plazmodiylarida 1350 mkm/G/s atrofida. Bu yerda miozin molekulasining boshchasi aktin filamentlari bilan tizaro ta’sirda bo‘ladi, dum tomoni bilan esa xloroplastlarning yuza qismi bilan ta’sirda bo‘ladi. Organoidlarning harakatlanishi. Sitoplazma kabi undagi organoidlar ham doimo harakatlanishda bo‘ladi. Masalan, eng katta organoid bo‘lgan’ xloroplastlar faqatgina tsitoplazma oqimi bilan birgalikda harakatlanib qolmasdan balkim uning o‘zi ham muxtor ravishda harakatlanish xususiyatiga ega. Bu holni natella hujayralari sitoplazmasi misolida sinab ko‘rish mumkin. Sitoplazma tomchisida ektoplazmaning yo‘qligi sababli harakatlanish yo‘q, ammo xloroplastlar bir soniyada bir marotaba aylanib turishadi. Xloroplastlar sitoplazmatik mikrofilamentlar tutami bilan miozin orqali bog‘langan. Uning molekulasining boshchasi aktin filamentlari bilan o‘zaro ta’sirda bo‘ladi. Xloroplastlarning ATF molekulasi hisobiga aylanishi aktin va miozinning uzaro ta’siri yani miozin molekulasi burilish burchagining aktinga nisbatan o‘zgarishi natijasida yuzaga keladi. Yuqorig a o‘sish. Tuproq va havoda ildiz tukchalarining, changchi naychalarining, zamburug‘ giflarining va moxlar protonemalarining harakatlanishi yuqorigi o‘sish tufayli yuzaga chiqadi. Bu yuqori darajada qutblangan o‘sish tipi bo‘lib unda hujayralarning o‘qiga nisbatan qatiy ravishda hujayra devorlari bo‘ylab moddalar sintezi ro‘y beradi. Yuqoriga o‘suvchi hujayralarning uchki qismida turli elektron zichligiga ega bo‘lgan vezikulalar, Golji apparati va Endoplazmatik retikulum hosilalari joylashgandir. Hujayraning boshqa organoidlari uning ushbu uchki qismidan birmuncha nariroqda joylashgandir. Hujayralarning uchki o‘suvchi qismiga xos xususiyatlardan biri bu sitoplazmada mikronaychalarning gumbazchasimon uchining yo‘qligidir. Ular hujayraning silindrik qismida paydo bo‘ladi. Yuqoriga o‘sishning asosiy ishtirokchilaridan biri bu maxsus shiraning ajralishidir. Ushbu shiraning ajralishi esa Ca2+ ionlarining miqdoriga bog‘liqdir. Masalan tradeskansiya o‘simligi changchi naychalarining o‘sishi uchun Ca+ miqdori 0,1-1,0 mkmolG‘l oralig‘ida bo‘lishi lozim. Tajribalarda tasdiqlanishicha yuqorigi o‘sish uchun shirachi vezikulalarning hujayraning uchki qismiga tashiluvi o‘ta muhimdir. Ular o‘zlari bilan birga bisintez uchun material va sintetaza fermentlarini tashiydi. Litik fermentlar yuqori turgor bosimiga qarshilik qilinmaydigan darajada hujayra devorini yumshatadi. Buning natijasida hujayra devorlari mikrofibrillari suriladi. Ushbu turgor bosimi tufayli cho‘zilgan va bo‘shashgan hamda oralari ochilgan joyga sintazning ishlashi uchun zarur bo‘lgan yangi komponentlar kela boshlaydi. Hujayraning uchki qismida sellyulozaning mikrofibrillari qat’iy bir o‘lchamsiz yig‘ila boshlaydi. Zamburug‘larda esa xitin yig‘iladi. O‘simliklarning harakatlari. O‘simliklarning o‘sishi va rivojlanishi evolyutsiya davomida muhim bir joyda o‘tganligi sababli ularda bir qancha hayotiy harakatlanish mexanizmlari vujudga kelgan. Bu hol o‘z navbatida ularning quyosh nurlaridan va tuproq oziqasidan keng foydalanishga va yashash uchun kurashga yordam beradi. O‘simliklarning harakatlanish usullari. Ma’lumki, o‘simliklar evolyutsiya jarayoni mobaynida o‘troq yashashga moslashgandir. Shuning uchun ularning o‘suvchi organlari tashqi ta’sirlarga o‘z harakatlari bilan javob reaksiyalarini beradi. Harakatlanish - bu organizm yoki uning qismlarining tuproq va havo muhitida siljishidir. Metabolik energiya sarflanishi bilan boradigan faol harakatlanish barcha organizmlar uchun xosdir. O‘simliklarning faol harakatlanishi xuddi hayvonlardagi kabi oziqlanish, himoyalanish va ko‘payish uchun zarurdir. Ko‘pchilik o‘simliklarning harakatlanishi juda ham sekin borganligi sababli ularni ko‘z bilan ilg‘ash qiyin. O‘simliklarning tepa novdalari va ildiz uchlari aylanma (nutatsiya) harakatlanadi. Shuningdek novdalar va barglar quyosh nurlari tomonga intiladi (tropizmlar). Gullarning ochilishi va yopilishi tun va kunning almashishiga (nastiyalar) bog‘liq. Ushbu barcha holatlarni seytrafer pribori yordamida kuzatish mumkin. Masalan mimozalar, uyatchanlar, hashororxo‘rlar va boshqalarning harakatlanishi xuddi hayvonlardagi kabi o‘ta tez ro‘y beradi. Shuningdek hujayra ichkarisidagi sitoplazma va organoidlarning harakatlanishi, bir hujayralilarning xivchinlar va kiprikchalar yordamida harakatlanishi ham juda tez sodir bo‘ladi. O‘simliklarning (zamburug‘laming giflari, changchi naychalari, ildiz tukchalari) harakatlanishi ayrim hollarda ularning tepa qismlarining o‘sishi tufayli ham bo‘lishi mumkin. Avval aytib o‘tganimizdek turgorning o‘zgarishiga nisbatan barg og‘izchalarining ochilishi va yopilishi ro‘y beradi. Ammo xivchinlilardan boshlab barcha o‘simliklarning harakatlanishi ularning o‘sishi bilan bog‘liqdir. O‘simliklardagi harakatlanish, qisqaruvchi oqsillar tufayli bo‘ladigan hayvonlardagi harakatlanishdan farqli o‘laroq, osmotik harakatlanishga asoslangandir. O‘simliklarning harakatlanishi usullarini quyidagilarga bo‘lib qarash mumkin: 1. Sitoplazma va organoidlarning harakatlanishi. 2. Xivchinlar yordamida harakatlanish. 3. Ildiz tukchalaridagi, changchi naychalaridagi va moxlarning protonemasidagi kabi yuqoriga o‘sish harakatlari. 4. O‘sish harakatlari (o‘q organlarining uzayishi, aylanma nutatsiyalar, tropizmlar: foto-, geo-, xemo-, termo va boshqalar, o‘sish nastiyalari: foto-, termo- gigro-). 5. Turgor harakatlari (barg og‘izchalarining harakatlari, sekin turgor harakatlari- nastiyalar, jadal turgor harakatlari-seysmonastiya). Bularga qo‘shimcha qilib harakatlanishning loqayd formalarini, masalan sporangiylar va mevalarning yorilishini ko‘rsatishimiz mumkin. Shuningdek hayvonlar va shamol tufayli bo‘ladigan changlanish hodisasi ham harakatlanishning faol bo‘lmagan bir ko‘rinishidir. Evolyutsiya jarayonida ushbu harakatlanish uchun xilma xil moslanishlar vujudga kelgandir. Yuqoridagi harakatlanish xillaridan faqatgina birinchi ikkitasi o‘simliklar va hayvonlar uchun birdek xos bo‘lib qisqaruvchi oqsillar tizimi ishtirokida yuz berib harakatlanishning muskullarsiz turiga xosdir. Qolgan barcha harakatlanish xillari faqatgina o‘simliklargagina xosdir. O‘simliklarning o‘suvchi organlari tashqi ta’sir natijasida egilishi, yotib qolishi va yangidan yana o‘sishi mumkin. Bu ulardagi harakatlar natijasidandir. O‘sish harakatlari bir necha xil bo‘ladi: 1) tropizmlar, 2) nastik harakatlar, 3) nutasiya harakatlari va boshqalar. Tropizmlar . Tropizm harakatini o‘simliklarga bir tomonlama ta’sir qiladigan tashqi sharoit omillari vujudga keltiradi. Tropizm grekcha so‘z bo‘lib, («tropos») burilish ma’nosini bildiradi. Tabiatda tropizm harakatlariga ko‘plab misol keltirish mumkin. Ularning asosiy sababi shundaki poya, ildiz va barg o‘suvchi qismlarining bir tomonidagi hujayralar tezroq cho‘ziladi va o‘sadi. Hujayralarning bunday tez o‘sishiga fitogormonlar (ISK, ABK) sababchi bo‘ladi. Bu o‘stiruvchi moddalar ishtirokida o‘suvchi organning tezroq o‘sgan tomoni tashqariga qarab qubbasimon bo‘lib chiqadi, o‘sish sekinlashgan tomoni ichiga qarab bukiladi va o‘simlik organi o‘sish sekinlashgan tomonga egiladi. Tropizmlar musbat va manfiy bo‘ladi. Ta’sir etuvchi manbaga qarab yo‘nalgan harakatga musbat, manbadan qochuvchi harakatga manfiy deyiladi. Geotropizm – o‘simliklarning yerning tortish kuchiga asosan o‘sish harakatidir. Ya’ni urug‘ yerga qanday tushishidan qat’iy nazar uning poyasi yer o‘stiga ildizi pastga qarab o‘sadi. Bunda pastga qarab o‘sadigan ildizlarda musbat geotropizm, yuqoriga qarab o‘sadigan poyada manfiy geotropizm mavjud. Shu tufayli ildiz tuproq ichiga kirib undan suv va oziqa moddalarni suradi, poyasi esa yer o‘stiga chiqadi va barglari yordamida yorug‘lik energiyasidan foydalanadi. Organlarning gorizontga nisbatan o‘sishi muhim biologik moslashuv bo‘lib, o‘simlikning butun hayoti davomida saqlanadi. Agar o‘simliklar biror tashqi ta’sirdan egilsa yoki yotib qolsa, ularning yosh o‘suvchi organlari yana tik bo‘lib o‘sadi. Bu ularning o‘sish jarayonining xususiyatlaridan kelib chiqadi. Masalan, no‘xat o‘simtasini gorizontal holatga qoysak, bir necha soatdan so‘ng uning poyasi yuqoriga, ildizi pastga qarab egiladi. Agar ildizchalarning o‘stiga tush bilan bir- biridan ma’lum uzoqlikda belgilab qoysak, u holda ildizning qaysi joyi eng ko‘p cho‘zilsa shu joyning eng ko‘p pastga tomon egilganligini ko‘ramiz. To‘la o‘sgan joylarda esa xech qanday egilish bo‘lmaydi. Demak, egilish ko‘payish xususiyatiga ega bo‘lgan meristematik to‘qimalarda sodir bo‘ladi. Boshoqli o‘simliklarning poyasi yotib qolganda ildizga yaqinrok qismidan egilib, bo‘tun gavdasi bilan qaytadan ko‘tarilish qobiliyatiga ega. Chunki boshoqli o‘simliklarning bo‘g‘imlari o‘sish qobiliyatini juda uzoq saqlaydi. Shuning uchun ham ular gorizontal holatga tushishi bilan bo‘g‘imning pastki tomoni yuqorigi tomonidan tezroq o‘sa boshlaydi, va poya yuqoriga ko‘tariladi. Ildizlarning esa aksincha yuqori tomoni pastiga nisbatan tezroq o‘sa boshlaydi. Ildizning geotropik sezgirligi uning eng uchidagi 1-2 mm joyida to‘planadi. Ch. Darvin (1880) o‘z tajribalarida uchi kesilgan ildiz gorizontal o‘sib yerning tortish kuchini sezish qobiliyatini yo‘qotganligini aniqlagan. O‘simlik yerning tortish kuchining yo‘nalishini qanday sezganligini aniqlash muhim ahamiyatga ega. Keyingi yillarda bu jarayon mexanizmini o‘rganish sohasida bir qancha ishlar qilindi. Ayniqsa o‘sish gormonlari haqidagi ta’limot bu masalani hal qilishda ancha yordam berdi. Bunda turli organlarning geotropik sezish zonasining o‘sish gormoni tayyorlovchi zona bilan to‘g‘ri kelish fakti muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Tajribalarda indolilsirka kislotaning (ISK) holati aniqlandi. Bu gormon qayerda ko‘p to‘plansa o‘sha yerda hujayralarning o‘sishi tezlashadi. Ildizlarda sintezlanadigan abssizin kislota (ABK) – ingibitorning miqdori ham katta ahamiyatga ega. Bu birikmalar to‘plangan hujayralarning o‘sishi juda sekinlashadi. Ildizlar gorizontal joylashtirilganda, ABK o‘suvchi qismining pastki hujayralarida to‘planadi va ularning o‘sishini susaytiradi. Natijada o‘suvchi qismining yuqori hujayralari ISK ishtirokida tez o‘sadi va pastki hujayralarning o‘sishi esa ABK ishtirokida susayadi. Bunday jarayonlar natijasida ildiz pastga qarab egiladi. Keyingi yillarda ildizning geotropizm harakati statolitlarga bog‘liq deb tushuntirilmoqda. Sitoplazmadagi statolit kraxmali joylashgan tanachalarga – amiloplastlar deyiladi. Statolitlarga ega bo‘lgan hujayralarga statositlar deyiladi. Ildizlarda statositlar vazifasini ildiz kinining markaziy hujayralari bajaradi. Fototropizm deb o‘simliklarning yorug‘lik energiyasining yo‘nalishiga qarab burilish qobiliyatiga aytiladi. Yosh o‘simliklar va ularning o‘sish qismlari yorug‘lik manbasi tomonga qarab buriladi. Bunday harakat musbat fototropizm deyiladi. Bunday fototropizmni uylarda o‘stiriluvchi o‘simliklarda yaqqol kuzatish mumkin. O‘simlik o‘stirilgan tuvaklar derazaga yaqinroq joyda saqlansa, o‘simlik yorug‘lik tushgan tomonga egiladi. Yorug‘lik manbaidan teskari tomonga qarab egilish manfiy fototropizm deyiladi. Barg plastinkasining quyosh nurlariga perpendikulyar ravishda joylanish qobiliyatiga diafototropizm deyiladi. Umuman dorzoventral tuzilishga ega bo‘lgan organlar, ya’ni ustki va ostki tomonlari farq qiladigan (barglar) organlar diafototropizmga, radial tuzilishdagi o‘q organlar esa – musbat yoki manfiy fototropizmga ega bo‘ladilar. O‘simliklarga muhitning namligi ta’sir qilishi natijasida sodir bo‘lgan harakatga gidrotropizm deyiladi. Bu harakat ko‘proq ildizlarda bo‘ladi. Nam tuproq ichida notekis tarqalgan vaqtda ildizlar namliroq joylarga yo‘naladi. Hatto ochiq havoda ham ildizlarning namlangan sathlar tomonga qarab egilganliklarini kuzatish mumkin. Gidrotropik sezgirlik ham ildizning ichida bo‘ladi. O‘simliklarda harorat ta’siri natijasida sodir bo‘ladigan harakat termotropizm deyiladi. Bunda haroratning noteks tarqalishi natijasida ildizlarning va poyalarning egilishi yuzaga keladi. Bu holda musbat va manfiy termotropizmlar mavjud. Optimumdan pastroq musbat haroratda o‘simliklar issiqroq tomonga egiladi (musbat termotropizm), optimumdan yuqori haroratda, ular aksincha sovuqroq tomonga egiladi. (manfiy termotropizm). Harorat darajasi o‘simlik turlariga bog‘liq. Masalan, harorat no‘xat uchun 32 0 C va makkajo‘xori uchun 38 0 C dan kam bo‘lganda musbat egilishlar, undan oshganda manfiy egilishlar sodir bo‘ladi. Tigmotropizm. Bu o‘simliklarga tekgandagi javob reaksiyalari bo‘lib o‘sish davomida buralishlar yuz berishi bo‘lib, ayrim hollarda giptotropizm ham deyiladi. Masalan, koleoptileyning tigmotropik harakatlari, devorlar va daraxtlarga o‘rmalab o‘suvchi ayrim o‘simliklarning gajaklari, havo ildizlarining uchki qismlari va ko‘pchilik o‘simliklardagi barglar qandlarining buralishlari. Elektrotropizm (galvanotropizm). Ushbu holat o‘simlik orqali elektr toki yuborganda yoki o‘simlikning organlarini elektr maydoniga joylashtirganda sodir bo‘lishi mumkin. Masalan, koleoptilning apikal zonasi bo‘ylab 2 daqiqa davomida 20 mkA tok yuborilsa uning egilishi kuzatiladi. Shuningdek maysalarni yuqori kuchlanishli (1 sm yuzaga nisbatan yuzlab volt kuchlanish) kondensator plastinkalari orasida joylashtilsa novda musbat zaryadga, ildiz esa manfiy zaryadlangan plastinkalar tomonga bo‘riladi. Jarohat tropizmi. Bu o‘simlikning jarohatlangan tomonga qarab reaksiyasidir. Masalan, o‘simlikning o‘stki tomonining biror qismi mexanik, kimyoviy yoki harorat ta’sirida zararlasak o‘simlik organining shu jarohatlangan joyga nisbatan teskari tomonga qarab o‘sishi kuzatiladi(manfiy jarohat tropizmi). Umuman kimyoviy, issiqlik yoki boshqa bir quzg‘atuvchini meyoridan ortiq darajada qo‘llash jarohat tropizmiga olib keladi. Nastik harakatlar . Butun o‘simlikka baravar ta’sir qiladigan qo‘zgatuvchilar (harorat, yorug‘lik va boshqalar) vositasi bilan bo‘ladigan harakatlarga – nastik harakatlar deyiladi. O‘simliklarda u yoki bu quzg‘atuvchiga nisbatan nastik harakatlar foto-, termo-, gidro-, nikti-, xemo-, tigmo-, seysmo-, travmo- va elektronastiyalarga bo‘linishi mumkin. Umuman o‘simliklardagi nastik harakatlar ular organlarining himoyasiga (barg og‘izchalarining yopilishi) yoki narsalarni olishga (barg muylovchalarining harakati) qaratilishi mumkin. Kun bilan tunning almashinishi sabab bo‘ladigan harakat– niktinastik harakat eng ko‘p tarqalgan. Juda ko‘p gullar ertalab ochiladi, kechasi esa yopiladi. Boshqalari esa kechasi ochiladi (nomozshom gul), kunduzi yopiladi. Ko‘p o‘simliklarning barglari ham kun bilan kechaning almashib turishiga qarab o‘z holatlarini o‘zgartirib turadi. K.Linney bunday harakatlarga asoslanib “flora soatlarini” tuzishga harakat qilgan. Buning uchun u ertalab va kechqurun turli soatlarda ochiladigan va yopiladigan o‘simliklarni bir joyga to‘plab o‘stirgan. Seysmonastik harakatlarga uyatchan mimoza (Mimosa puaisa) juda yaxshi misol bo‘ladi. Agar mimozaning bargiga ozgina tegilsa, u darhol osilib qoladi. Bu harakatlanish mexanizmi bug‘inlarning ustki va pastki yarmida turgor holatining o‘zgarib turishi natijasida sodir bo‘ladi. Titrash vaqtida bug‘inlarning pastki yarmida protoplazmaning o‘tkazuvchanligi birdaniga oshadi va shungacha tarang bo‘lib turgan hujayra po‘sti protoplazmaning qarshiligiga uchramaganligi sababli qisqarib, hujayra shirasining bir qismi hujayra oraliqlariga chiqadi. Natijada turgor holati pasayadi, ammo bug‘inlarning ustki hujayralari turgor holatida qolganligidan, u bo‘g‘inni pastga qarab egadi va shu sababli barglar ham pastga egiladi. Biroz vaqt o‘tgandan keyin suyuqlik qaytadan shimiladi va bo‘g‘in to‘g‘rilanib qoladi. Fotonastik harakat. Bu o‘simliklarda yorug‘likning o‘zgarib turishi natijasida paydo bo‘luvchi harakatlanishdir. Ko‘pchilik kunduzgi o‘simliklarda yorug‘lik kamayishi bilan ularning gullari yopiladi, ayrimlarida esa kechasi ochiladi. Masalan, nilufar va qoqio‘t o‘simligining gullari faqatgina yorug‘likda ochiladi. Termonastik harakat . Ushbu harakat haroratning o‘zgarishi natijasida hosil bo‘ladi. Masalan, yopiq lola guli issiq xonaga (25 C) olib chiqilsa tezda ochiladi. Ko‘pchilik gullar haroratning 2°C o‘zgarishiga ham reaksiya qiladi. Tigmonastiyalar. Ushbu holat yuqoriga o‘rmalovchi o‘simliklarga xos harakatdir. Tigmonastiya xos o‘simliklarning uchki gajaklari (muylovlari) faqat biron bir narsaga tegsagina harakatlanadi. Masalan u yomg‘ir tomchilariga yoki shisha tayoqchalarga nisbatan umuman reaksiya ko‘rsatmaydi. Ammo jun ip yoki ishqalanish hosil qiluvchi narsalarga nisbatan hatto ta’sir juda kichik bo‘lsa ham tezda javob reaksiyasini beradi. Masalan no‘xot gajaklari 0,25 mg massali quzg‘atuvchiga nisbatan ham javob reaksiyasini berishi mumkin. Ushbu og‘irlikdagi quzg‘atuvchini sut emizuvchilar terisi sezmaydi ham. Seysmonastik harakat Bu o‘simlikning har xil tebranishlarga nisbatan javob qaytarishidir. Masalan, uyatchan mimozaning bargiga salgina ta’sir etilsa, u darhol shalpayib osilib qoladi, yani bo‘g‘inlarning ustki va pastki yarmida turgor holat o‘zgaradi. Shuningdek kliver, kislitsa, chivin ovlovchi venerina o‘simliklarida ham seysmonastik harakatlar mavjud. Bularning barchasi tashqi ta’sir tufayli hujayralardagi turgor holatining o‘zgarishidir. Vaqt o‘tgandan keyin yana turgor holat tiklanadi. Bu o‘simlikning o‘ziga xos himoya vazifasini bajaruvchi harakatlanishidir. Nutasiya harakatlari . Tabiatda boshqa o‘simliklarning tanasiga o‘ralib yoki chirmashib o‘suvchi o‘tchil o‘simliklar mavjud. Bunday harakatga nutasion harakat deyiladi. Bu gruppaga kiruvchi o‘simlikning o‘sish nuqtalaridagi doiraviy harakat, poyaning ichki va tashqi tomonlarining bir meyorda o‘smaganligi natijasida sodir bo‘ladi. Ayniqsa, doiraviy nutasiya chirmashib o‘suvchi o‘simliklarning (pechak o‘tlar, zarpechak, lianalar va boshqalar) poyalarida yaxshi kuzatiladi. Bu o‘simliklarning bir marta aylanish uzunligi 2 dan to 12 soatgacha davom etishi mumkin. Ko‘pchilik lianalar chapga, ya’ni o‘sish nuqtalari soat strelkasiga qarama-qarshi o‘sadi. Boshqa gruppalari esa ungga – soat strelkasining yo‘nalishi boyicha o‘ralib o‘sadi. Nutasion harakat qiluvchi o‘simliklarning ko‘pchiligi yorug‘lik energiyasidan samaradorlik bilan foydalanadilar. Chunki bu harakat natijasida ular boshqa eng baland o‘simliklarning tanasiga chirmashib, eng yuqori qismigacha ko‘tariladi. Adabiyotlar: 1. Ivanov P I. Zufarova M E. Umumiy psixologiya. – T.: 2018. 2. Mirashirova.N A. Umumiy psixologiya. – T.: 2016. 3. Davletshin M.G., T о ‘ychiyeva SM. Umumiy psixologiya. - T.: TDPU, 2002.- 202 б . 4. Karimova V.M. Psixologiya. - T.: Sharq, 2000. 5. G’oziyev E. Umumiy psixologiya. -T.: Faylasuflar. 2010. 6. Салаева М.С., Ахмедова М. Психологик диагностика ва амалиёт. Ўқув қўлланма 5140900 – Касб таълими йўналишлари бакалаврлари учун. -Т.: Мухаррир, 2010. -118 б. 7. Салаева М.С., Ахмедова М. Психологик диагностика ва амалиёт. Ўқув қўлланма. 5811100 – Корхоналар сервизи (корхоналар турлари бўйича) таълими йўналишлари талабалари учун. –Т.: Фан ва технология. 2010, - 248 8. Салаева М.С., Халилова Ш.Т. Ўlиринларда креатив фикрлашни ривожлантиришнинг психологик жиҳатлари / “Психологияни ўқитишда замонавий инновацион ёндашув: психологлар фаолиятини ташкил этишда илғор технологиялар” номли Реlублика илмий-амалий анжумани мақолалар тўплами. Низомий номидаги ТДПУ “Психология” ўқув-илмий маркази. 2019 йил 24 декабрь. – Б.13-16. 9. Салаева М.С. О личностном характере проблемы професионального сознания / «Узлуксиз таълим тизимида маънавий-касбий баркамол шахс тарбияси» Реlублика илмий-назарий конференция, ГулДУ. 2007 йил 16-17- ноябрь . – Б . 208-209. 10. Salayeva, M. S., & Abduhakimova, M. (2023). Psixodiagnostik tadqiqotlarni amalga oshirish jarayonidagi muammolar // Results of National Scientific Research International Journal, 2(1), 69–79. Retrieved from https://academicsresearch.com/index.php/rnsr/article/view/1470

O‘simlik gormonlari. O‘simliklarning harakatlari REJA: 1. O‘simlik gormonlari haqidagi ta’limotning rivojlanishi. 2. O‘sish jarayonlarini tezlatuvchi moddalar va ularning turlari . 3. Fiziologik faol sun’iy moddalar. 4. Hujayra ichki harakatlari. Yuqorig a o‘sish. 5. O‘simliklarning harakatlari.

O‘simlik gormonlari haqidagi ta’limotning rivojlanishi. O‘simlik gormonlari yoki fitogormonlar – o‘simlik tanasida juda oz miqdorda (10 -13 –10 -5 mol/l) hosil bo‘ladigan faol moddalar bo‘lib, fiziologik jarayonlarning boshqarilishida ishtirok etadi. Bu moddalar yordamida hujayralar, to‘qimalar va organlar o‘rtasidagi o‘zaro aloqa amalga oshadi, hamda o‘simliklarning o‘sish jarayoni tartibga solinadi. Fitogormonlar haqidagi ta’limot XX asrning 30-yillarida N.G.Xolodniy va V.V. Vent tomonidan yaratilgan. Ular o‘simliklarning o‘sishining gormonal nazariyasini taklif etdilar. Keyingi yillarda auksinlar, gibberellinlar, sitokininlar, abssizinlar, etilen va boshqalar mavjudligi aniqlandi. Fitogormonlarni 1983 yilda Boysen-Yensen va 1963 yilda E.Sinnot «O‘stiruvchi moddalar» deb atashni taklif etadi. Keyingi yillarda ular ko‘proq «O‘simlik gormonlari», «fitogormonlar» deb yuritila boshlandi. Bu birikmalar o‘simliklarning Yosh barglarida, poya va ildizlarning o‘suvchi qismlarida hosil bo‘ladi va keyin o‘sish jarayonlari faol joylarga ko‘chiriladi. Ular o‘z ta’sirlarini juda oz miqdorda ham amalga oshiradi. Ya’ni o‘simlik tanasidagi bir qancha reaksiyalarda ishtirok etadi va ularni boshqaradi. O‘sish jarayonlarini tezlatuvchi moddalar va ularning turlari . Auksinlar . O‘simliklar poyasi va ildizning uchki (apikal) qismida hosil bo‘ladigan bir gruppa moddalarga auksinlar deyiladi. Ular asosan indol tabiatli kimyoviy moddalar hisoblanadi. Bunday moddalarning mavjudligi to‘g‘risida birinchi marta 1880 yilda Ch.Darvin fikr yuritgan. U o‘simliklar harakatining (tropizmlar) mexanizmini o‘rganish maqsadida etiollangan maysalarga bir tomondan yorug‘lik ta’sir ettiradi. Maysalar poyasining uchki qismi yorug‘likka tomon egiladi. Poyaning uchki qismi (3-4 mm) yorug‘lik o‘tkazmaydigan qora qog‘oz bilan o‘rab qoyilganda esa maysalar egilmaydi va to‘g‘ri o‘sa boshlaydi. Maysalarning uchki qismini ochiq koldirib boshqa hamma qismini qora qog‘oz bilan uraganda ham ular yorug‘likka tomon egiladi. Shuning uchun CH.Davrin maysalarning uchki qismi yorug‘likni faol sezuvchi va sensorlik

funksiyasini bajaradi, Chunki o‘simliklarning o‘sish nuqtalarida qandaydir moddalar hosil bo‘ladi va ularga yorug‘lik ta’sir etadi degan xulosaga keladi. Auksin grekcha «auxano» - o‘sish ma’nosini bildiradi. Birikma ko‘pincha geteroauksin (C 10 H 9 O 2 ) deb ataladi. U o‘simliklar poyasi va ildizlarining uchki o‘suvchi qismlarida hosil bo‘ladi va boshqa organlarga ko‘chiriladi. NH indolil–3-sirka kislota: CH 2 – COOH O‘simliklar tarkibida auksinlar erkin va bog‘langan holda uchraydi. O‘sishga faqat erkin holdagi auksinlar ta’sir etadi. Bog‘langan auksinlarning fiziologik tabiati aniqlangan emas. Auksinlar o‘simliklardagi muhim fiziologik jarayonlarda ishtirok etadi. Ular hujayralarning bo‘linish va cho‘zilish jarayonlarini, nafas olish, oqsillar, uglevodlar hamda nuklein kislotalarning sintezini faollashtiradi. Umuman, auksinlar hujayralarning funksional faoliyatini kuchaytiradi. o‘simliklarning auksinlar to‘plagan organlari o‘zlariga (boshqa organlardan) oziqa moddalarni tortib olish, qarish jarayonlarini kechiktirish, membranalarning faolligiga ta’sir etish va umuman hujayralarning so‘rish qobiliyatini oshirish kabi xususiyatlarga ega. O‘sish nuqtalarida auksinlar poyalarning, ildizlarning va barglarning o‘sishini faollashtiradi. Shuning uchun ham hozirgi vaqtda geteroauksin qishloq xo‘jaligida har xil o‘simliklar qalamchalarining ildiz olishini tezlashtirishda qo‘llanilmokda. Gibberellinlar. Bu birikmalar ham yuqori biologik faollikka ega bo‘lib, o‘simliklarning o‘sishida muhim rol oynaydi. 1926 yilda yapon olimi Ye. Ko‘rosava sholining haddan tashqari tez o‘sib ketishiga, sholida parazit holda yashaydigan gebberella zamburug‘ining tanasidan ajraladigan moddalar sababchi ekanligini aniqladi. 1938 yilda esa T. Yabuta va Sumiqilar birinchi marta gibberella zamburig‘idan gibberellinni sof kristall holida ajratib oldilar va gibberellin (GA) deb nom berdilar.

Gibberellin kislotaning strukturaviy formulasini 1954 yilda ingliz olimi B.Kross aniqladi. Shu yildan boshlab avvalo AQSH va Angliyada keyinchalik boshqa mamlakatlarda gibberellinlardan qishloq xo‘jaligida foydalanila boshlandi. Hozirgi vaqtda gibberellinlarning 60 dan oshiq xili borligi aniqlangan. Bularning ichida eng ko‘p o‘rganilganlari: A 1 - C 19 H 24 O 6 A 2 - C 19 H 26 O 6 A 3 - C 19 H 22 O 6 A 4 - C 19 C 24 O 5 A 3 – gibberellin kislotasi boshqalariga nisbatan faol xususiyatga ega bo‘lganligi uchun ko‘proq ishlatiladi. Gibberellinlar asosan barglarda sintezlanadi. Yorug‘lik ularning sintez jarayonini kuchaytiradi. Hosil bo‘lgan gibberellinlar floema va ksilema oqimi bilan o‘simlik tanasining boshqa qismlariga tarqaladi. Ular asosan o‘simliklarning yer ustki qismidagi meristematik hujayralarda to‘planadi va hujayralarning bo‘linishi, cho‘zilish fazalarida faol ishtirok etadi. Gibberellinlar ayniqsa o‘simliklar poyasining (past buyli shakllarini ham) boyiga o‘sishini, gullash va meva tug‘ish jarayonlarini tezlashtiradi. Lekin ildizlarning o‘sishiga deyarli ta’sir etmaydi. Gibberellinlarning o‘simliklarning o‘sish va rivojlanishiga ta’siri ularning o‘simliklar organizmida sodir bo‘ladigan modda almashinuviga ta’siri bilan uzviy bog‘liqdir. Ular ta’siridan fotosintez jarayoni jadallashadi. Nuklein kislotalari, oqsillar va membranalar tarkibiga kiruvchi fosfolipidlarning sintezi faollashadi. Bu jarayonlarda ishtirok etadigan fermentlarning faolligi ham oshadi. Umuman gibberellin kuchli fiziologik faoliyatga ega bo‘lgan birikmalar hisoblanadi. Sitokininlar . Bu guruhga kiruvchi fitogormonlar asosan hujayralarning bo‘linishini faollashtiradi. Shuning uchun ham ular sitokininlar deb nom oldi. Ularni 1955 yilda birinchi marta K. Miller va F. Skug seld spermasidan ajratib oldilar. Bu birikmalar kristall holda ajratib olingandan keyin ular 6– furfurilaminopurin (ketin) ekanligi aniqlandi (C 10 H 9 N 5 O). Keyinchalik ketin tabiiy

sitokininlar guruhiga kirmasligi aniqlandi. 1964 yilda D. Letam makkajo‘xorining xom donidan tabiiy sitokinin-zeatinni ajratib oldi. H CH=OH N N C = C NH --- CH 2 CH 3 NN NH zeatin Tabiiy sitokininlar ildizda hosil bo‘lib o‘simlik ksilema shirasining oqimi bilan yuqoriga ko‘tariladi. Sitokininlar o‘simliklar hujayrasining bo‘linishini jadallashtirish bilan bir qatorda boshqa jarayonlarda ham faol ishtirok etadi. Ular o‘sishdan to‘xtagan va qari barglarda modda almashinuv jarayonini faollashtiradi: Ya’ni tez qarishdan saqlaydi, sarg‘ayib qolgan barglarni qaytadan yashil rangga kiritish xususiyatiga ega. (A.L.Kursanov, O.N. Kulayeva). Bularning ta’siridan barglarda oqsil, nuklein kislotalari va xlorofillning miqdori ortadi. O.N.Kulayevaning (1982) ko‘rsatishicha, sitokinin ta’siridan hamma shakldagi RNKlarning sintezi tezlashadi. Abssizinlar. Bu birikmalar birinchi marta 1961 yilda V.Lyu va X.Karns tomonidan g‘o‘zaning pishgan ko‘saklaridan kristall holda ajratib olingan. Unga abssizin (inglizcha – abssisson – ajralish, to‘kilish) deb nom berilgan. Chunki bu moddalar barglarning to‘kilishini tezlashtiradi. 1963 yilda Fransiyada o‘stiruvchi moddalar boyicha o‘tkazilgan Xalqaro konferensiyada abssizinlarning mavjudligi to‘la tasdiqlandi va shu yilning o‘zida abssizin kislotaning (ABK) molekulyar strukturasi aniqlandi. H 3 C CH 3 CH 3 OH COOH O CH 3

O'xshashlar

To‘qima gormonlari
O‘simlik hujayrasining fiziologiyasi
Gipofiz gormonlari va ularning ahamiyati
Gipofiz gormonlari va ularning ahamiyati
O‘SIMLIKLARNING YORUG‘LIKGA MUNOSABATI