Gominidlar evolyusiyasining ilk bosqichi. Avstrolopiteklar. Reja: 1.        Avstrolopiteklarning  vujudga  kelishi 2.         Avstrolopiteklar  yashagan  tabiiy  shart  sharoitlar 3.         Ilk  avtrolopiteklar  guruhi 4.         Markaziy  va  Sharqiy  Afrikadan  topilgan  paleantropologik  topilmalar   tavsifi 5.     Rivojlangan  avstrolopiteklar  guruhining  vujudga  kelishi 6.         Rivojlangan  avstrolopiteklarning  turmush  tarzi  va  mehnat  faoliyati 7.         Markaziy    va     Janubiy   Afrikadan  topilgan  paleantropologik  topilmalar   tavsifi 8.  Yirik  avstrolopiteklar  guruhining  vujudga  kelishi 9.  Yirik  avstrolopiteklarning  turmush  tarzi   10.  Sharqiy  va     Janubiy  Afrikadan  topilgan  paleantropologik  topilmalar  tavsifi 11.  Avstrolopitelar  to‘g‘risidagi  yangi  antropogenez  nazariyalar.

Bugungi kunda  inson  evolyusiyasining  ilk  bosqichi  qilib  avstrolopiteklarni ( Australopithecus )   ko‘rsatishimiz  mumkin.  Inson  evolyusiyasi  bosqichida avstrolopiteklar  o‘ziga  xos  guruh  bo‘lib  ularni  bir  xil  ravishda  ikki  oyoqli maymunlarga  va  maymun  boshli  odamlarga  qiyoslash  mumkin.  Primatlar  orasida avstrolopiteklarning  joylashtirishning  murakabligi  shundaki  ularning  tana tuzilishlarida  zamonaviy  maymunlarga  va  odamlarga  xos  mozaik  belgilar  bor.   Bu  belgilar  birlashmasiga  qanday  yondoshuv  zarur? Eng  qadimgi  avstrolopitek  qodiqlari  Chad  Respublikasining  Toros-Menalla degan  joyidan  topilgan  bo‘lib  uning  yashagan  davri  7-6  million  yillar  bilan davrlashtiriladi.  Avstrolopiteklar  guruhining  so‘nggi  vakili  esa  Janubiy  Afrikaning Svartkrans  degan  joyidan  topilgan  bo‘lib  uning  yashagan  davri  900  ming  yil  bilan davrlashtiriladi.  Bu  davr  yirik  avstrolopiteklarning  yashagan  davri  bilan chegaralinadi.  Demak  avstropiteklar  bundan  7 mln  dan  boshlab  900  ming  yilgacha istiqomat  qilgan.  Ushbu  davrlar  oralig‘ida  ularning  ko‘plab  turlari  yashaganligi bugungi  kunda  fanga  ma’lum  bo‘lib  ulgurdi.  Shunday  qilib  avstrolopiteklar guruhlarining  bunday  katta  vaqt  oralig‘ida  istoqomat  qilishi  zamonaviy  fanda inson  evolyusiyasi  jarayoni  xaqida  ko‘plab  ma’lumot  beradi.   Avstrolopiteklar  tarqalgan  hudud  ham  juda  katta  bo‘lib  ular  Janubiy  Saxro cho‘llaridan  boshlab  butun  Afrika  qit’sini  o‘z  ichiga  qamrab  oladi.  Bugungi  kunda fanga  ma’lum  bo‘lishicha  avstrolopiteklar  xech  qachon  Afrika  qit’asini  tark etishmagan.  Yana  shuni  ta’kidlab  o‘tish  lozimki  avstrolopitekka  o‘xshagan mavjudot  qoldiqlari  Afrika  qit’asidan  boshqa  Xitoy  va  Indoneziyada  ham  topilgan bo‘lib  lekin  ular  o‘z  isbotini  topmagan  hamda  baxsli  munozaralarga  boy  bo‘lib turibdi.  Afrika  qit’asi  ichida  avstrolopiteklarning  istiqomat  qilgan  hududlari  ikkta asosiy  rayonga  bo‘linadi.  Bular  Sharqiy  Afrika  (Tanzaniya,  Keniya,  Efiopiya)  va Janubiy  Afrikadir. Avstrolopiteklar  yashagan  davr  va  turlariga  qarab  ularni  uch  guruhga  buo‘lib o‘rganishimiz  mumkin.   Ilk avstrolpiteklar   – 7-4  mln  yillar  ilgari  yashagan  bo‘lib  juda  primitiv  tana tuzilishiga  ega  bo‘lgan.  Bugungi  kunda  ularning  bir  nechta  turlari  o‘rganilgan.  

Rivojlangan avstrolopiteklar  – 4 -2,5  mln  yillar  ilgari  yashagan  bo‘lib  unchalik katta  bo‘lmagan  tana  tuzilishiga  ega  bo‘lgan.  Asosan   Australopithecus urug‘i bir nechta turi bilan ajralib turadi.   Yirik avstrolopiteklar   – 2,5-1  mln  yillar  ilgari  yashagan  bo‘lib  judak  yirik  tana  va jag‘  suyaklari  va  juda  kichik  odingi  lablari  va  juda  katta  pastki  lablari  bilan  ajralib turadi.  Yirik  avstrolopitekla  o‘z  navbatida  uchta  turdan  iborat   Paranthropus guruhiga  ham  bo‘linadi .   Bu  guruhlar  ichida  ya’ni  Sharqiy  hamda  Janubiy  Afrika  Respulikalarida yashagan  avstrolopiteklar  o‘rtasida  taksonomik  bog‘liqlik  xam  xali  o‘z  isbotini topgani  yo‘q.  Lekin  avstrolopiteklarning  bir  vaqtning  o‘zida  va  bir  qancha hududlarda  istiqomat  qilishgani  bir  qancha  faraz  ilgari  surilgan   bo‘lsa  ham  xali fanga  noma’lumoigicha  qolmoqda.  Yana  bir  qiziqarli  jihati  shundaki avstrolopiteklarning  ayrim  turlar  eng  qadimgi  odamlar  (yoki  "ilk   Homo ")  vakillari bilan  bir  hududda  ya’ni  Sharqiy  Afrikada  yashaganliklari  xaqida  ikkilanishsiz e’tirof  etishimiz  mumkin.   Avstrolopiteklarning  bosh  chanog‘i  shimpanzenikiga  o‘xshash.  Ular  asosan yirik  jag‘  suyagli,  katta  bosh  suyaklari,  miya  xajmining  kichigligi  va  keng  yuz tuzilishi  bilan  xarakterlanadi.  Avstrolopiteklarning  tishlari  yirik  lekin  joylashuviga ko‘ra  odamnikiga  yaqin  bo‘lgan.  Shunisi  bilan  ular  maymunlardan  farq  qilganlar. Avstrolopiteklarning  tana  tuzilishidagi  xarakterli  belgilar  bu  ularning  oyoqlarining uzunligi,,  qo‘llarning  kaltaligi,  vertikal  umurtqa  suyagi  va  kengi  pastki  toz suyaklaridadir.  Bu  belgilari  bilan  avstrolopiteklar  odamlarning  tana  tuzilishlariga yaqinligini  va  farqli  tarafi  ularni  ayrim  suyaklarini  kichigligi  bilan  farqlanishidadir. Avstrolopiteklarning  bo‘ylari  bir  metrdan  bir  yarim  metrgacha  bo‘lgan.  Miya xajmlari  esa  350-550  sm 3   bulganligi  ularni  zamonaviy  gorilla  va  shimpanzega o‘xshashligini  ko‘rsatadi.  Agarda  zamonaviy  odamning  miya  xajmi  1200-1500  sm 3 bilan  solishtiradigan  bo‘lsak  ancha  katta  farq  kelib  chiqadi.  Avstrolopiteklarning miya  xajmining  tuzilishi  juda  primitiv  bo‘lib  shimpanzenikidan  juda  kam  farq qiladi.   

Avstrolopiteklarning turmush  tarzi  primatlarnikiga  o‘xshash  bo‘lmagan. Ular  tropik  o‘rmonlarda  va  savannalarda  yashab  asosan  o‘simliklar  bilan oziqlanishgan.  Lekin  shu  o‘rinda  shuni  ta’kidlab  o‘tish  lozimki  so‘ngi avstrolopiteklar  ba’zi  olimlarning  fikrlariga  ko‘ra  antilopalarga  ov  qilishgan  yoki katta  yirtqich  hayvonlarning  o‘ljalirini  tortib  olib  oziqlana  boshlaganlar.  Ilk avstrolopiteklar  asosan  o‘rmonlarda  keng  tarqalishgan  va  yashaganlar.  Janubiy Afrikaning  rivojlangan  avstrolopiteklari  esa  juda  keng  hududlarda  tarqalganlar. Ular  asosan  o‘rmonlardan  tortib  quruq  savannalarda  yashashgan.  Yirik avstrolopiteklar  esa  olimlarning  fikriga  ko‘ra  ko‘proq  suvga  yaqin  joylarda yashashgan.  Lekin  ba’zi  bir  olimlarning  fikriga  ko‘ra  esa  ular  asosan  quruq  va ochiq  landshaftli  hududlarda  yashashgan.   Sharqiy  Afrikadan  topilgan  avstrolopiteklarning  qoldiqlari  asosan  ko‘l bo‘ylari  yoki  suvga  yaqin  bo‘lgan  joylardan  aniqlangan.  Bu  topilmalar  ularning xammasi  suvga  yaqin  joylarda  yashaganliklaridan  dalolat  bermaydi.  Chunki  aynan suvga  yaqin  bo‘lgan  joylarda  ularning  suyak  qoldiqlari  yaxshi  saqlangan.  Balki avstrolopiteklarning  yashagan  hududlari  suvdan  uzoq  joylarda  joylashganligi  ham bo‘lishi  mumkin. Odatda  avstrolopiteklar  yashagan  davr  rekonstrutsiya  qilingan  Afrika landshaftlari  o‘zida  o‘rmonlar  bilan  birga  quruq  savannalarni  ham  qamrab  oladi. Bu  landshaftlarning  hilma-hilligi  balkim  keyinchalik  zamonaviy  odamlarning yerning  turli  yerlarini  o‘zlashtirilishiga  olib  kelgan  bo‘lishi  mumkin.  Bu  savollar va  taxminlarga  javobni  aynan  avstrolopiteklak  yashagan  davrdan  qidirish maqsadga  muofiq  bo‘ladi.   Avstrolopiteklar  bir  nechta  individdan  iborat  guruhlar  bilan  istiqomat qilishib  ozuqa  topish  maqsadida  Afrika  qita’si  bo‘ylab  ko‘chib  yurishgan.  Mehnat qurollari  yasashni  avstrolopiteklar  xali  bilishmagan  lekin  topilgan  topilmalarni ularning  mehnat  qurollaridan  foydalanganligi  ko‘rsatadi.  Ularning  qo‘llarining o‘xshashligi  ko‘roq  odanikiga  yaqin  lekin  shu  bilan  bir  qatorda  barmoqlari  ko‘proq egilgan  va  ingichka  edi.   Yuqorida  ta’kidlab  o‘tganimizdek  birinchi  mehnat qurollari  bundan  2,7  million  yil  ilgari  vujudga  kelgan.  Bu  voqea  avstrolopiteklar

vujudga kelgandan  so‘ng  4-4,5  million  yil  o‘tib  sodir  bo‘lgan.   Janubiy  Afrika avstrolopiteklari  bundan  2-1,5  million  yillar  ilgari  ko‘proq  suyakdan  mehnat  va  ov qurollari   sifatida   foydalanganligini   ko‘rishimiz   mumkin. Yuqorida  ta’kidlab  o‘tganimizdek  eng  qadimgi  avstrolopitek  qodiqlari  Chad Respublikasining   Toros-Menalla   degan   joyidan   topilgan   bo‘lib   unga Sahelanthropus tchadensis   nom  berilgan.  Shu  bilan  topilgan  butun  bosh chanog‘iga  "Tumai"  deb  laqab  qo‘yishgan.   Sahelanthropus tchadensis   ning yashagan  davri  bundan  7 million  yil   qilib  davrlashtirilgan. Keniyaning  Tugen  Xills  joyidan  topilgan  ko‘plab  paleantropolig  topilmalar 6  million  yil  bilan  belgilangan.  Ularni  asosan  bitta  turga  birlashtirishib    Orrorin