logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Hayvonlarning psixik faoliyatini ontogenezda rivojlanishi. Hayvonot olamida psixik funksiyalar evolyusiyasi. Qiyosiy psixologiya

Hayvonlarning psixik faoliyatini ontogenezda rivojlanishi. Hayvonot olamida psixik funksiyalar evolyusiyasi. Qiyosiy psixologiya

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

115.8505859375 KB
Ko'chirib olish
Hayvonlarning psixik faoliyatini ontogenezda rivojlanishi. Hayvonot olamida psixik funksiyalar evolyusiyasi. Qiyosiy psixologiya Reja: 1. Psixik faoliyatning perenatal davrda rivojlanishi . 2. Erta postnatal davrda psixik faoliyatning rivojlanishi . 3. Psixik faoliyatning yuvenal (o’yinli) davrda rivojlanishi 4. Sodda sensor psixika . 5. Perseptiv psixika 6. Psixika evolyusiyasi va antropogenez . 7. Qiyosiy psixologiya, maqsadi, vazfalari va predmeti 8. Odamsimon maymunlarning bolasini qobiliyatini tadqiq qilish 9. Hayvonlar va insonlarning psixikasini o’xshashligi va farqlari Psixik faoliyatning perenatal davrda rivojlanishi. Embrionning rivojlanishi ko’pgina holatlarda ontogenez rivojlanishini asosiy bosqichlari sifatida e’tirof qilinadi. Umurtqasizlarda ham umurtqalilarda ham perenatal (tug’ruqdan oldingi holatlar) davr mavjud. Bu holatlar harakatni ta’minlashi mumkin. Bu funksiya postnatal davrda paydo bo’ladiyu bunda embrionning moslashishdan oldingi holati haqida so’z yuritish mumkin. A.D.Slonimaning tadqiqotlari shuni ko’rsatadiki, homila ichidagi faoliyat ularni qiziologik jarayonlariga o’z ta’sirini ko’rsatadi. Bu esa yangi tug’ilgan hayvonlarni xatti-harakatlarini amalga oshirishga xizmat qilishi mumkin. Slonimaning tadqiqotlarini ko’rsatishicha yangi tug’ilgan qo’zichoqlar va uloqchalar charchamasdan ikki soat davomida yugirishlari mumkin ekan. Bu imkoniyat embriogenez yo’li bilan shakllantirilishi mumkin ekan. Postnatal rivojlanishni yaxshi bo’lishida albatta perenatal davrning o’rni kattadir. Hayvonchalar tug’ilishi bilan fiziologik mexanizmlar ishlay boshlaydi. Embrional preadaptasiyani fatal aniqlik sifatida talqil qilish shart emas. Katta hayvonning yashash sharoiti va atrof muhitdagi holati tug’iladigan yangi hayvonchani taqdirini benlgilashi mumkin. Umumiy qonuniyatlar determinizm tamoyillariga bog’liqdir. XVIIasrda V. Garvey «barcha tiriklik tuxumdan boshlanadi» degan iborani ishlatib, barcha organizmlar rivojlanishi-dagi umumiylikni qayd qilgan edi. Hayvonlarning individual (shaxsiy) rivojlanishini o’rganishni Volf va ayniqsa Ber boshlab berdi 1 . Ber qiyosiy metoddan foydalanib, bir tipning har xil sinflariga kiruvchi hayvonlarning embrion rivojlanishidan avval umumiy so’ngra xususiy va nihoyat maxsus organ, belgilar rivojlanishini, ya’ni embrion divergensiyasi ro’y be-rishini asoslab berdi. Evolyusion ta’limot asoschisi bo’lgan Darvin embrion ri-vojlanishidagi o’xshashlik hamda embrion divergensiyasi hayvon-larning o’zaro yaqinligi va muhit sharoitining ta’siri bilan ularda filogenetik divergensiya ro’y berganligini 1 Evolutionary Psychology David M. Buss, third edition , The University of Texas at Austin, 2008 4 ta’kidladi. Darvin «Turlarning kelib chiqishi» va boshqa asarlarida onto-genez bilan filogenez o’rtasida uzviy bog’liqlik borligini e’tirof etdi. Uning mulohazasiga ko’ra, ontogenez turli tuzi-lish va xossalarning shakllanishiga olib keladigan murakkab va qarama-qarshi jarayondir 2 . Ontogenezda qadimgi ajdodlar rivojlanish bosqichlarining takrorlanishi tufayli har xil organizmlarning embrion rivojlanishi umumiylikka ega bo’-ladi. Embrion o’z rivojlanishining turli bosqichlarida ta-biiy tanlanish ta’siriga beriladi. Natijada muayyan bosqich-larda yangi moslanish xossalari vujudga kelib, ular organizmning rivojlanishi tarixiy rivojlanish doirasidan chetga chiqishiga sabab bo’ladi. Shunga ko’ra, ontogenez indivi-dual rivojlanish, filogenez esa ajdod rivojlanishinyng od-diy takrorlanishi emas. Ontogenezdagi o’zgarishlar ayrim organlar, belgilarning rivojlanishini tezlashtirishi yoki se-kinlashtirishi, rivojlanish bosqichlaridan ba’zilarining tu-shib qolishiga, murtak va lichinkada moslanish ahamiyatiga ega yangi xossalar vujudga kelishiga, organizmning tuzilishi aj-dodlarinikiga nisbatan murakkablashuviga yoki soddalashuvnga olib keladi. Evolyusion embriologiyaning asoschilari bo’lgan Kovalev-skiy, Mechnikovlar lansetnik, assidiya, ignatanlilar va boshqa umurtqasiz hamda xordali hayvonlarning individual rivojla-nishini atroflicha o’rganib, ularning filogenetik bog’lanishinn aniqladilar. Ular hayvonot olamining har xil guruhlaryga mansub vakillarning kelib chiqishi bir ekanligini isbotlash bilan bir qatorda, ontogenezning o’ziga xos tomonlarini/ham oydinlashtirib berdilar. Gekkel Darvin mulohazalariga, Qovalevskiy, Mechnikov larning umurtqasiz va xordali hayvonlarshshg turli vaiilla- ri, shuningdek, Myullerning qisqichbaqasimonlar ustida utkazgan tadqiqotlariga asoslanib, 1866 yili biogenetik qonun kashf etdi. Bu qonunga ko’ra, ontogenez filogenezning 1sAsqa va tez takrorlanishi (rekapitulyasiyasi) dan iborat. Odatda, jin- siy yo’l bilan ko’payadigan barcha ko’p hujayrali organizmlar-ning rivojlanishi urug’langan yagona tuxum hujayradan bosh-lanadi. Shu dalilga asoslanib, Gekkel barcha yuksak orga-nizmlar 2 Evolutionary Psychology David M. Buss, third edition , The University of Texas at Austin, 2008 5 kelib chiqishi bilan bir hujayralilarga bog’liq, de-gan edi. Urug’langan tuxum hujayraning keyingi rivojlani-shida uchraydigan morula, blastula va gastrula bossichlarini Gekkel bir hujayrali koloniyali organizmlarshshg rekapitu lyasiyasidan iborat, deb ta’kidlagan. Shunga asoslanib, u ib-tidoiy ko’p hujayrali organizmlarning paydo bo’lishi haqida gastreya gipotezasini yaratdi. Gekkel har qanday organizmning embrional rivojlanishn-da avlod-ajdodi belgi-xossalarining takrorlanishini reka-pitulyasiya deb, ajdod belgilarining o’zini esa palingenezlar — palingenetik belgilar deb atadi. Quruqda yashovchi umurtqalilarning embrional rivojlanishida uchraydigan jab-ra yoylari, ikki kamerali yurakli palingenezlarga misol qi- lib keltirish mumkin 3 . Qadimgi belgilardan tashqari, organizmning embrional va lichinkalik davrida muhitga moslashtiruvchi belgilari borli-gini ko’rsatib, Gekkel ularni senogenetik belgilar, ya’ni se-nogenezlar deb atadi. Amniotlarning murtak pardasi (amnion, allantois, xorion), sut emizuvchilarning yo’ldoshi, qushlar tu-xumining sariqligi senogenezlarga misoldir. Gekkel senoge-nezlarga organlarning rivojlanish muddati va o’rnining o’zga-rishi bilan bog’liq bo’lgan o’zgarishlarni ham kiritdi. Odatda, ma’lum gruppa hayvonlarda progressiv uchragan organlar ri- voji doim oldin boshlanib, boshqa organlarga nisbatan uzoq muddat davom etadi. Masalan, umurtqalilarning yuksak vakil- lari (qushlar va sut emizuvchilar) da bosh miya va sezgi organ-lari tuban vakillari (amfibiya va boshqalar) dagiga nisbatan oldin rivojlanadi va uzoq muddat davom etadi. Aksincha, on-togenezda regressga uchragan organlarning individual rivoj-lanishi sekinlik bilan boradi. Umurtqalilarning yuksak vakillarida jsnsiy bezlar tuban vakillarig’a nisbatan keyin- roq rivojlanishi yuqoridagi qonun bilan izohlanadi. Embrional rivojlanishda organlarga asos solinish vaqti-ning bunday o’zgarishi geteroxroniya deyiladi. Ontogenezda or-ganlarning tanada joylashishi ham o’zgaradi. Masalan, yuksak umurtqali hayvonlarda dastlab bo’yin vujudga kelishi hisobi ga yurakning o’rni baliqlarnnkpga nisbatan ko’krak qafasining ichkarisiga ancha surilgan. Bunday o’zgarish geterotopiya deb ataladi. Gekkel va 3 Evolutionary Psychology David M. Buss, third edition , The University of Texas at Austin, 2008 р7 Myuller tomonidan ilgari surilgan biogenetik qonun keyinchalik turli hayvon guruhlarining filogenetik ta-rixini tiklashga oid tadqiqotlar avj olishiga sabab bo’ldi. Bu paleontologiyaga ham tatbiq qilindi. Oqibatda L. Vertenberger qirilib ketgan boshoyoqlimollyuskalar — ammonitlarda, Gayett qazilma mollyuskalarda, Ryutimeyer qazilma holdagi otlarda rekapitulyasiya hodisasini aniqlashga muvaffaq bo’ldilar 4 . Rekapitulyasiya botanika sohasida ham o’z ifodasini topdi. Natijada yuksak o’simliklarda tuban formalarga xos shoxla-nish tipi, paporotniklar birinchi barglarining dixotomik tu- zilishi kabilar kashf qilindi. Asosiy mazmuni Darvin, keyinchalik Myuller, Gekkel tomo nidan bayon etilgan biogenetik qonunga ko’ra, ontogenez bilan filogenez o’rtasidagi munosabatlar to’g’ri ifodalab berildi. Biogenetik qonun xilma-xil organizm guruhlari o’z onto genetik rivojlanishi bilan ozmi-ko’pmi o’xshash ekanligini ko’rsatdi. Bu bilan organik olamning monofiletik kelib chiqi-shi haqidagi g’oya yana bir martatasdiqlandi. Lekin Gekkel biogenetik qonung’a uncha to’liq ta’rif bermadi. Chunki u ontogenez bilan filogekez muammosini bir tomonlama yoritgan edi. Ubiogenetik qonunga ta’rif berishda «ontogenez filogenezning qisqa va tez takrorlanishidan iborat» degan iborani ishlatib, filogenez uchun asosan palingenetik belgi-xossalar ahamiyatlidi r, degan. Gekkel evolyusiya jarayonida filogenezga katta o’rin berib, unda ontogenezning rolini to’liq ko’rsatmadi. Unin.g mulohazasiga ko’ra, ontogenezda paydo bo’lgan har qanday yangilik filogenezni xiralashtirar ekan (masalan, geterotopiya va geteroxroniya). Darvin evolyusiya jarayoni individual rivojlanishning hamma bosqichlarini qamrab oladi, ontogenez ham evolyusiyani o’z boshidan kechiradi va uning yangilanishi filogenetik tarix-ga kiradi, deb e’tirof qildi. U filogenezga nisbatan ontoge-nez har xil usullar bilan o’zgaradi va ular evolyusion rivojlanishda muhim ahamiyatga ega bo’ladi, deb ko’rsatdi. Dar- vinning bu sohadagi mulohazalari Myuller tomonidan aniq-lashtirilgan bo’lsa-da, u Gekkel uchun tushunarsiz bo’lib 4 Evolutionary Psychology David M. Buss, third edition , The University of Texas at Austin, 2008 8 qoldi. Shunga ko’ra, qayd qilingan Darvin — Myuller .fikrlari Gekkelning biogenetik qonunida o’z ifodasini topmadi. Gekkel-ning biogenetik qonunn qabul qilingan taqdirda evolyusiya ja-rayonnning progressiv xarakteri, ya’ni ilgarigiga nisbatan murakkab tuzilishga ega va takomillashgan organizm turlari qanday yo’l bilan paydo bo’lishini tushuntirish qiyin bo’lar edi. Bu holat Gekkel o’z ta’limotida rekapitulyasiya hodisa-siga ortiqcha baho berganligi oqibatidir 5 . Ko’pgina olimlar tomonidan olib borilgan kuzatishlar haM- da ontogenezda rivojlangan ajdod belgilarini o’rganish shuni ko’rsatdiki, embrionda qadimgi ajdodlar voyaga yetgan forma-larining emas, balki ular embrionining belgilari takrorla-nar ekan. E. Menert umurtqali hayvoslarda ajdod belgilari-ning rekapitulyasiyasidagi o’zgarishlarni o’rganib, hyech vakt on-togonezda filogenez aniq va to’liq takrorlanmasligini, chunki takrorlanish organizmlarga emas, balki ayrim organlarga xosligini ta’kidladi. Chunonchi, sut emizuvchilar embrionining ma’lum rivojlanish bosqichida jabra yoylari va arteriyalar rivojlanadi. Lekin bu vaqtda ular baliq tuzilishini to’liq takrorlamaydi, chunki boshqa organlar o’z rivojida baliqlar- nikiga nisbatan ancha ilgarilab ketgai bo’ladi. Gekkel filogenezning o’zgarishi faqat ontogenezning oxir-gi davridagi o’zgarishlaridan iboratdir, degan edi. Qo’pgina tadqiqotlar Gekkelning bu fikri to’lis emasligini ko’rsatdi. Bu sohada akademik Seversovning filebriogenez nazariyasi diqqatga sazovordir. 2. A. H. Seversovning filembriogenez nazariyasi A. H. Seversov ontogenez bilan filogenez orasidagi muno-sabatlar nihoyatda murakkab ekanlygini ta’kidladi. U Gek-kel tomonidan ilgari surilgan palingenez va senogenezlarni farq qilish juda qiyin ekanligini, chunki filogenezda onto- genezning chetga chnqish hollari, embriologik moslanish hamma vaqt senogenez bo’lavermasligini, ontogenezda ro’y beradigan ko’pgina o’zgarishlar filogenetik ahamiyatga ega ekanligini es-latib, ularni filembriogenez deb nomladi. Filembriogenez nazariyasini Seversov birinchi marta 1910 yili asoslab ber-di. Qyeyinchalik esa uni yanada rivojlantirdi. Bu nazariya or-ganlarning filogenetik 5 Evolutionary Psychology David M. Buss, third edition , The University of Texas at Austin, 2008 р9 yangilanishiga olib keladigan o’zgarishi qanday yo’llar bilan va qaysi bosqichda amalga oshi-shini ko’rsatadi. Mazkur masalani hal etish uchun Seversov evolyusion paleontologiya, embriologiya va qiyosiy anatomiya fanlarida to’plangan ma’lumotlarga murojaat etdi. Uning ta’kidlashicha, ontogenez (embriogenez) da filogenetik ahami-yatga ega bo’lgan o’zgarishlar uch usulda amalga oshadi. Ular anaboliya, deviasiya, arxallaksis usullaridir. Anaboliya yunoncha anabole — qo’shimcha demakdir. Anaboliyada muayyan organning individual rivojlanishi xuddi ajdodlari-nikiga o’xshash amalga oshadi, lekin rivojlanishning oxirgi bosqichida o’zgarish, ya’ni ajdodida bo’lmagan yangi xususiyat paydo bo’ladi, bu o’zgarysh ajdodning rivojlanishiga nisbatan qo’shimcha ravishda vujudga keladi va organning rivojlanish muddati cho’ziladi. Seversov umurtqali hayvonlarning embrion rivojlanishini o’rganib, filembriogenezning anaboliya usuliga ko’plab misollar keltirdi. Masalan, ot ajdodlarida barmoq-larning o’zgarishini hozirgi zamondagi otlarning embrional rivojlanishi bilan taqqoslab, olti haftalik ot embrionining oyoqlarida uchtadan barmoq rivojlanishini, uchinchi barmoq bir oz katta, yon barmoqlar esa kichik, ularning har biri uchtadan falangga ega ekanligini, so’ngra suyaklari qo’shilib, grifil suyaklarga aylanishini qayd qildi. To’qimalar gistogenezida, chunonchi, epiteliy to’qimada ham shunga o’xshash qonuniyat namoyon bo’ladi. Odam embriogeneziningma’lum bir bosqichida epiteliy bir qavat, keyinchalik ikki qavat va nihoyat, uch qavat silindr-simon hujayralardan tashkil topadi. Uning ustki qavat hu-jayralarining yadrosi yo’qolib, shoxsimon modda singadi. Voya-ga yetgan lansetnik va suyakli baliqlarda esa bir qavatli epiteliyga aylansa-da, ularga shoxsimon modda singmaydi. Anaboliyaga dengiz cho’rtanbalig’i — sargan (Belone acus) ning individual rivojlanishi yaqqol misol bo’ladi. Bu baliq jag’ining tuzilishi bilan o’ziga yaqin bo’lgan boshqa baliqlar-dan farq qiladi. Odatda, uning yuqorigi va pastki jag’lari uzunasiga cho’zilgan bo’lib, uzun tumshuq hosil qiladi. Bu ba-liqning uzunligi 10 mm keladigan embrionida ikkala jag’ uzunlashmagan, faqat pastki jag’ bir oz oldinga bo’rtib chiqqan bo’ladi. Sarganga qon-qarindosh baliqlarning ko’pchiligida, chu-nonchi, aterinkada bunday holat voyaga yetgan baliqlarda saq- lanadi. Sarganda esa avval pastki jag’ uzunlashib, 20 mm ga yetadigan chavog’ida u yuqorigi jag’dan bir necha marta uzun bo’-ladi. Sargan chavog’ining uzunligi 9 sm ga yetgandan so’ng, yuqo-rigi jag’ ham uzaya boshlaydi. Bu holat Hemiramphus avlodiga mansub baliqlarning voyaga yetgan formalarida bir umr saqla-nib qolgan, Sargan balig’ida esa yuqorigi jag’ning uzayishi keyinchalik ham davom etadi. Binobarin, aterinka balig’iganisbatan sargan balig’ining individual rivojlanishida ikki-ta qo’shimcha faza — gemiramfus va aterinka fazasi bo’ladi (50- rasm). Xuddi shunga o’xshash, dengiz shaytoni deb ataluvchi baliq-larda ham ko’krak suzgich qanotlari individual rivojlanishda ikki marta o’z holatini o’zgartiradi. Rivojlanishning birinchi bosqichida ular ko’krak suzgich qanotining akulasimon baliq- larnikiga o’xshash gorizontal holati, keyin esa ko’pchilik suyak- li baliqlarga xos bo’lgan vertikal holati namoyon bo’ladi. Keyingi rivojlanishda ko’krak suzgich qanoti yana gorizontal holatga o’tadi, lekin uning uchi orqaga qayrilgan bo’ladi. Anaboliya usuli ontogenezda organlarning hosil bo’lish dav-ri ajdod organlarnikiga nisbatan uzayishiga olib keladi. Filembriogenezning anaboliya usuli o’simliklar olamida ham keng tarqalgan. Usimliklardagi anaboliyaga palmalar bar- pshing rivojlanishini misol qilib ko’rsatish mumkin. Kuzatishlardan ma’lum bo’lishicha, palma barglari kurtak holida yaxlit plastinkadan iborat bo’ladi. Ontogenetik rivojlanish-ning keyingi davrida barglar bo’laklarga bo’linib, patsimon yoki yelpig’ichsimon shaklga kiradi. Deviasiya. Ontogenezda organlar rivojlanishining o’rta bosqichlarida sodir bo’ladigan o’zgarishlar deviasiya deb ata-ladi (latincha deviatio — o’rta demakdir). Deviasiya natija-snda ontogenezning o’rta davridan boshlab organlarning em-brional rivojlanishi oldingi ajdodlarning mazkur organlari rivojlanishiga nisbatan birmuncha boshqacha yo’nalishda bo-radi. Akula va reptiliyalarda tangachalarning rivojlanishi deviasiyaga misoldir. Har ikkala gruppaga mansub hayvonlar-ning embrional rivojlanishida tangachalar ostki epidermis- ning qalinlashishi va uning ostida biriktiruvchi to’qima to’planishi hisobiga ro’y beradi. Akulasimon baliqlarda epidermis hujayralari va uning ichida to’plangan biriktiruvchi to’qima hujayralari tashqariga teshib chiqib, qirrali yoki uchi o’tkir «bo’rtma»lar — tangachalar hosil qiladi. Keyincha-lik bo’rtmalarning ustki qavati suyak (emal) moddasi bilan qoplanadi. Reptiliyalarda esa tangachalarning dastlabki ri-vojlanishi baliqlarning plakoid tangachalari rivojlanishiga o’xshab ketadi, ya’ni epidermis qavatining zichlashuvi va uning ostida biriktiruvchi to’qima to’planishi kuzatiladi. Biroq reptiliyalarda tangachalarning rivojlanishi keyinchalik ba-liqlar plakoid tangachalarining rivojlanishidan farq qila boshlaydi. Bu farq epidermis qism asta-sekin shox moddasini singdirib tangachaga aylanishidan iborat. Reptiliyalarning ba’-zn turlarida shox moddadan iborat tangachalar ostida suyak pi lakchalar joylashadi. Ular teri suyaklari tariqasida hosil bo’ladi Shunday qilib, deviasiya usulida ontogenezda filogenez faqat dastlabki bosqichlarda takrorlanadi. Filembriogenez-ning deviasiya usuli o’simliklarda ko’p uchraydi. Olimlardan A. L. Taxtadjyan ma’lumotlariga ko’ra, o’simliklardagi tugu- nak va piyozchalar yetuk novdadan hosil bo’lmay, balki shu novdaning zmbrional davri yoki kurtakdan hosil bo’ladi. Agar kurtakning o’q qismi o’ta rivojlanib ketsa, barglar yozilmasa tugunak, aksincha, kurtak, barglar rivojlanib himoya po’stiga aylansa va kurtakning o’q qismi rivojlanmasa, piyozcha hosil bo’ladi. Ontogenezda filogenezning qaytarilishi g’o’za o’sim- ligida ham yorqin namoyon bo’ladi. Evolyusiya jarayonida yopiq urug’li o’simliklarning barg plastinkasi dastlab butun bo’lgan. Keyinchalik ularning ayrimlarida 3—5, 7 bo’lakli barg plastinkali o’simlik formalari rivojlangan. Shu sababli g’o’za o’simligining asosiy poyasining pastki bo’g’imlarida hosil bo’lgan barg plastinkalars butun bo’lib, yuqori bo’g’imlarida 2, 3, 4, 5, ba’zan 7 bo’lakli bo’ladi. Bu dalillarga asoslanib, olimlar Gossypium avlodining nam joylarda tarqalgan daraxtsimon ajdod turlarida barg plastinkasi butun bo’lgan. Qyeyinchalik g’o’za nam kamroq joylarga tarqalishi tufaylidaraxt yoki buta holidagi formalarda evolyusiya jarayoni barg plastinkasi bo’lakli bo’lgan xillarini keltirib chiqargan, dey-dilar. G’o’zaning keyingi evolyusiya jarayoni ikki yo’nalishda borgan. Afrika va Osiyoda tarqalgan g’o’zalarning barg plastin-kasi kichraygan, lekin uning bo’laklarga bo’linishi saqlangan yoki kuchaygan. Cho’l zonalarda esa evolyusiya jarayoni unchalik katta bo’lmagan tik yoki yotib o’suvchi poyali g’o’zalarda barg plastin-kasi kichrayishiga sabab bo’lgan, lekin yaxlit (butun) bo’lgan. G’o’zaning ajdod formalarida barg plastinkasi butun bo’lgan-ligi Abzalov M. F., Fatxullayeva G. N. tomonidan olib boril-gan genetik tadqiqotlarda ham tasdiqlandi. Barg plastinka- sining butunligi Jn 1 Jn 1 , o, o, genlariga, bo’laklarga kuchli bo’linganligi in 1 in 1 O e O e , unchalik kuchli bo’lmagan bo’laklarga bo’linganligi in 1 in 1 o o genlarga bog’liq ekanligi aniqlandi. Arxallaksis yunoncha arche — boshlang’ich, allaxls — almashi-nish degan ma’noni bildiradi. Morfogenezning dastlabki bosqichida ro’y beradigan o’zgarish — arxallaksisda organ ta-momila o’zgarib yangilanadi hamda uning rivojlanishi ajdodlarinikiga nisbatan tamomila boshqacha yo’nalishda boradi. Shunga ko’ra, arxallaksisda faqat organning asosi vujudga kelgandagina rekapitulyasiya amalga oshadi. Uning keyingi rivojlanishi esa o’zgacha yo’nalishda bo’ladi. Ilonlardagi umurtqalar, ko’p baliqlarning suzgich pardalaridagi shu’lalar, tishli kitlardagi tishlar sonining miqdor jihatdan ortishi arxallaksisga misoldir. Sut emizuvchilar junining rivojlanishini ham arxallak-sisga misol qilib ko’rsatish mumkin. Jun rivojlanishining eng ilk davri tangacha rivojlanishining dastlabki davrlariga o’xshaydi. Bu epidermis hujayralarining to’plana borishi bi- lan ifodalanadi. Lekin keyinchalik bu to’plangan epidermis hujayralari rivojlanayotgan biriktiruvchi to’qima so’rg’ichlari tazyiqi ostida oldinga bo’rtib chiqish o’rniga, chin teriga bo-tib, ichkari kiradi. Binobarin, junning keyingi rivojlanishi o’ziga xos usulda boradi. Demak, sut emizuvchilar junining ontogenezida plakoid tangacha strukturasining filogenezi ba-tamom takrorlanmaydi. Arxallaksis hayvonlarga nisbatan o’simliklar olamida keng tarqalgan. Arxallaksis yo’li bilan ikki pallali mur-takdan bir pallali murtak rivojlangan, murakkab bargdagi barglar soni yoki androseydagi changchilar soni ortgan. Organlarning rivojlanish yo’nalishini o’zgartira oladi-gan filembriogenoz bilan bir qatorda, organizm rivojlani-shidagi belgi va organlarning tamoman yo’qolish hollari ham uchraydi. Seversov bularni salbiy anaboliyalar, arxallaksis- lar va deviasiyalar deb atagan. U salbiy filembriogenezning 2 xilini farq qilgan. Salbiy filembriogenezning birinchi xilida organ embrionining dastlabki bosqichi qisqaradn, na-tijada uning tuzilishi soddalashib, voyaga yetgan hayvonlarda o’z funksiyasini yo’qotadi va rudiment holda saqlanib qoladi. Ikkinchi xilida embrionning asosi normal vujudga keladi, biroq rivojlanishning keyingi bosqichlarida kichrayib, reduk-siyaga uchraydi va voyaga yetgan organizmlarda butunlay yo’qolib ketadi. Organlarning reduksiyalanish jarayoni filogenezdagi ix-tisoslashgan evolyusion rivojlanishdir. Uning yo’nalishini tabiiy tanlanish jarayoni belgiladi. Tabiiy tanlanish yo’na-lishining o’zgarishi oddiy va murakkab tuzilishdagi organlar keskin o’zgarishiga sabab bo’lgan mutasiyalar to’planishiga sa-bab bo’ladi. Organlar tuzilishining reduksiyalanish yo’nalishi bilan bog’liq makroevolyusiya jarayoni mikroevolyusiya jarayon-lari orqali amalga oshadi. Seversovning filembriogenez nazariyasi ontogenez bilan filogenez o’rtasidagi o’zaro qarama-qarshilik va bog’liqlikni qo’rsatib, uning dialektikasini namoyish etadi. Seversov ta’-limoti Shmalgauzen, Matveyev va boshqalar tomonidan rivoj-lantirildi. Ular ontogenez yangilanishnnnng yoki o’zgarishining asosiy yo’nalishlari, ularning ekologik-fiziologik asoslari, bu jarayonda funksiyaning roli, tur ichidagi o’zgarishlar hamda divergensiya sabablarini aniqlashga o’z e’tiborlarini qarat-dilar. Chunonchi, Shmalgauzen forma hosil qilish jarayonida korrelyasiya va koordinasiyaning ahamiyatini ko’rsatdi. A. A. Paramonov evolyusion rivojlanish uchun boshlang’ich material hisoblangan mutasion va kombinasion o’zgarishlar ontogenez-ning turli bosqichlarida ro’y berishini, lekin ulardan faqat tanlanish nazoratida bo’lib, forma hosil qilish jarayonida qatnashgan o’zgarishlar filembriogenetik ahamiyatga ega ekan- ligini ta’kidladi. Neoteniya. Evolyusiya jarayonida faqat organlarning emas, balki bir butun organizmning embrional rivojlanishida ham ajdodlar rivojlanishidan farq qiladigan o’zgarishlar sodir bo’ladi. Ko’p hollarda rivojlanishning boshlang’ich yoki o’rta bosqichlari keyingi bosqichlarini siqib chiqaradi. Natijada bunday o’zgarishlar ontogenezning ilgariroq tugallanishiga sabab bo’ladi. Ontogenetik rivojlanishda qisqaradigan yoki tushib qoladigan bosqichlar funksiyalarini undan oldingi bosqichlar bajaradi. «Uzilib qoladigan» mana shunday onto-genez neoteniya nomi bilan yuritiladi. Neoteniya ko’pincha orga-nizmlarning lichinka holida rivojlanishiga sabab bo’ladi. Masalan, yassi chuvalchanglar, qisqichbaqasimonlar, hasharotlar, amfibiyalardan — tritonlar, salamandralarda jinsiy voyaga yetish lichinka bosqichida, ya’ni metamorfozgacha amalga oshadi. Bunday o’zgarishlar uzoq davom etgan tarixiy rivojlanishda muhitning o’zgarishi va yuqoridagi hayvonlar raqib formala-rining paydo bo’lishi tufayli yuz bergan. Neoteniya o’simlik-larda ham uchraydi. Masalan, uni lemnalar oilasiga mansub o’simliklarda yaqqol ko’rish mumkin. Taxtadjyan qayd qilishi-cha, lemnalar — Lemnaceae voyaga yetgan formalardan emas,balki uning murtagidan kelib chiqqan, ya’ni evolyusiyasi keote-niya yo’li bilan borgan. Suvda o’suvchi bu o’simlikning tuzilishi shu qadar soddalashib ketganki, oqibatda ular gulli o’simlik-larga nisbatan ko’proq suvo’tlarga o’xshash bo’lib qolgan. Pistia suvda suzib yurib hayot kechiradigan mayda o’simlik bo’lib, tro-piklarda keng tarqalgan. Yetilganda u lemnaga mutlaq o’xsha-maydi. Chunki unda kichik poya, barg, ildiz kabi vegetativ organlar bo’ladi, xolos, Urug’ining tuzilishi, unishida, mur-taklik holatida, lemnalar bilan Pistia o’rtasida ko’p o’xshashlik namoyon bo’ladi. Qiyosiy morfologiya tadqiqotlari lemna vegetativ tanasining cho’ntakchalar deb ataluvchi qismidan yuqo-rida joylashgan distel qismida aslida barg ekanligini, cho’n- takchalarda rivojlanadigan kurtaklar Pistinum ning yosh nov-dalariga mos kelishini ko’rsatdi. Shu bilan birga ular ora-sida farq ham bor. Agar Pistia ning poyasi bir qancha novdalar va ko’pgina to’pbarg chiqarsa, lemnaning vegetativ tanasi ikkita yon kurtak va reduksiyalashgan bitta barg chiqaradi. Shu singari dalillar lemnalar Pistioideae larga o’xshash tipik vegetativ organlar bor o’simliklardan kelib chiqqanligidan dalolat beradi. Bu ma’lumotlar yana lemnalar voyaga yetgan Pistia for-malardan emas, balki ularning murtagidan paydo bo’lganligi-ni, ya’ni ularda neoteniya yo’li bilan evolyusiya jarayoni ro’y berganligini ko’rsatadi. Ontogenez embrionizasiyasi deyilganda, evolyusiya jarayo-nida rivojlanish bosqichlari bir qismining ona organizm yoki maxsus tuxum yoki urug’ qobig’i himoyasida o’tishga layoqatlanishi tushuniladi. Bundan ko’rinib turibdiki, zmbrion rivojlanish tiriklikning boshlang’ich xossasi bo’lmay, aksincha, evolyusiya natijasi hisoblanadi. Ontogenez embrionizasiyasi tobora murakkablashayotgan murtakning himoyalanishi va muhim ichki mu-hitda rivojlanishiga qaratilgan. Embrionizasiyaning himoya-lanish ahamiyatini hayvonlardagi embrion rivojlanishining har xil tiplari evolyusiyasi misolida ko’rish mumkin. Chunon-chi, mayda va oziq zapasi kam bo’lgan tuxum qo’yuvchi kovakichli-lar, bulutlar, polixetalar, qisqichbaqasimonlar, chuchuk suvda yashovchi suyakli baliqlar, amfibiyalarda tuxumdan rivojlan-gan lichinka harakatlanib mustaqil hayot kechiradi. Aksincha, oziqqa boy yirik tuxum qo’yuvchi organizmlar — boshoyoqli mol-lyuskalar, akulalar, ba’zi bir suvda va quruqda yashovchilar, sudralib yuruvchilar, qushlar va tuxum bilan ko’payuvchi sut emizuvchilarda tuxumdan lichinka emas, rivojlangan embrion hosil bo’ladi. Mazkur organizmlarda murtak uzoq vaqt tuxum ychida rivojlangan, uning ozig’i hisobiga yashagan va qobig’i bilan himoyalangan bo’ladi. Sudralib yuruvchilarda va qushlarda amfibiyalarga nisbatan ontogenez embrionizasiyasi kuchaygan bo’lib, u rivojla-nishning dastlabki bosqichlarining suv muhitisiz taraqqiy etishiga va tuxumda murtakning to’liq rivojlanishiga qaratilgan. Ontogenez embrionizasiyasining eng muhim natijalaridan biri murakkab holda bo’lgan murtakning tez va isrofgarchilik-siz rivojlanishini ta’minlashdan iborat. Murtak morfoge-netik korrelyasiyalarining sistemaliligi, murakkabligi tu- fayli embrion rivojlanishi postembrion rivojlanishga nisbatan turg’un va qadimiydir. Embrion rivojlanishining turg’unligi rivojlanish darajasidan o’zgarishiga sabab bo’la-digan har qanday kichik mutasiyalar paydo bo’lganda, bunday mutasiyalarga ega formalarning nobud bo’lishi hisobiga onto-genez embrionizasiyasini zararsizlantirishga qaratilgan bo’-ladi. Demak, embrionizasiya evolyusiyada ontogenezning bir butunligini kuchaytirishga safarbar etilgan. Embrionning ri-vojlanishidagi ba’zi bir xossalarning ontogenezning post-embrion davrida saqlanishi fatalizasiya deb ataladi. Chunon-chi, suvda ham quruqda yashovchilar, tog’ayli baliqlar, to’garak og’izlilar skeletida tog’ay to’qimasining saqlanishi, odam miya qutisi suyaklarining jag’ suyaklariga nisbatan katta bo’lishi fatalizasiyaga misoldir 6 . Erta postnatal davrda psixik faoliyatning rivojlanishi Organik olamning tarixiy rivojlanishi bilan tanishilsa, organizmlar oddiydan murakkabga, takomillashmagan forma-lardan takomillashgan formalarga tomon rivojlanganligi namoyon bo’ladi. Bu, ayniqsa, paleontologiya dalillarini tah-lil qilganda ko’zga yaqqol tashlanadi. Arxey erasida hayotning Hyech qanday izlari uchramasa, proterozoy erasiga kelib, umurt-qasiz hayvonlar va suvo’tlarning turli darajada rivojlangan formalari uchraydi. Paleozoy erasida umurtqalilar ri-vojlanib, o’simliklar va hayvonlar takomillashib, quruqda yashashga o’tganligi ma’lum bo’ldi. Keyingi eralarda organizm-larning takomillashishi yanada davom etdi. Odatda, organizmlarning oddiydan murakkabga tomon ri-vojlanishi progress termini bilan ifodalanadi. Biroq pro-gress tushunchasi uning tub mohiyatini ochib bermaydi. Umu-man, organizmlarning tuzilish darajasini ifodalovchi mezon-lar hali yaxshi ishlab chiqilmagan. Masalan, to’rt oyoqli sudra- 6 Evolutionary Psychology David M. Buss, third edition , The University of Texas at Austin, 2008 р10 lib yuruvchilardan ilonlarning kelib chiqishini progress yoki regress deb hisoblash mumkinmi? Shunga ko’ra, «progress» mu-ammosi Darvin uchun juda murakkab, organizmlarning tuzilish darajasi haqidagi mulohazalar esa nisbatan, chalkash bo’lib tuyulgan. Shuning uchun u o’z asarlarida juda «takomillashgan mavjudotlar» iborasini ishlatmaslikka harakat qilgan. Chun-ki ko’p hollarda organizmlar biror qismining progressiv o’z-garishi boshqa qismining regressiv o’zgarishi bilan uzviy bog’-liq bo’ladi. Bu esa progress mezonlari haqidagi masalaning murakkabligiga sabab bo’ladi. Progress haqidagi tushunchaga dastlab Darvin ilmiy tomondan yondashgan olimdir. U progressiv rivojlanishning asosiy omillaridan biri tabiiy tan-lanish bo’lib, u ma’lum muhit sharoitida organizmlarning takomillashuviga sabab bo’ladi, deydi. Darvin fikricha, orga- nizmlarning raqobat qilish qobiliyati turli organlarining differensiyalanish va ixtisoslashish darajasi progress mezon-laridan biri hisoblanadi. Lekin bu mezonlar progress tushun-chasi uchun yetarli emas. Chunki ular progressiv evolyusiyadagi qarama-qarshiliklarni ifodalay olmaydi. Biror organ tuzilishining murakkablashuvi darajasi evo-lyusion progressni aniqlash uchun ishonchsiz mezon hisoblanadi. Chunonchi, ba’zi bir boshoyoqli mollyuskalar ko’zining tuzilishi sut emizuvchilar ko’zining tuzilishiga nisbatan anchagina mu-rakkab. Shunga ko’ra, boshoyoqli mollyuskalar sut emizuvchilar-ga qaraganda takomillashgan deb aytib bo’lmaydi. Bu esa orga-nizm guruhlarining tuzilishi «yuqori» darajada ekanligini aniqlash uchun, uning to’plagan axborot zapas hajmi, ontoge-nezning avtonomizasiyasi, individlarining yashab qolishi, umu-miy aktivligining ortishi diqqat markazida turmog’i kerak-ligidan dalolat beradi. Organik olamda progressiv rivojlanishning har xil shakl-lari mavjud. Ularga cheklanmagan, biologik, morfologik-fi-ziologik progresslar kiradi. Prokariotlardan tortib bir qancha evolyusion jarayonlar tufayli sut emizuvchilar va ni-hoyat odamzotning kelib chiqqanligi cheklanmagan progressga misol bo’ladi. Albatta bu tarixiy rivojlanish bir qancha organik formalarning paydo bo’lishi, almashinuvi orqali amalga oshgan. Materiya harakat formasining bunday yuqori bosqichga o’tishi tirik tabiat rivojlanishining birgina shoxobchasi-da amalga oshgan. Organik olam tarixiy rivojlanishiningboshqa shoxobchalari esa rivojlanishning u yoki bu darajasida to’xtab qolgan. Ma’lumki, eralardan eralarga, davrlardan davrlarga o’t-gan sari organik olamning xilma-xilligi orta borgan. Bu esa organizm guruhlari yashayotgan biotik muhitning murakkabla-shuviga sabab bo’lgan. Bunday o’zgargan sharoitda yashashga mos-lashgan organizmlar paydo bo’lar ekan, ular avvalo kam sonda, ko’zga tashlanmaydigan holatda bo’lib, keyinchalik son jihat-dan ko’payib, hukmron holatga o’tgan. Xuddi shunday holatni silur davrida jag’sizlar, devonda baliqlar, karbonda suvda va quruqda yashovchilar, permda sudralib yuruvchilar, mezozoy va kaynozoyda sut emizuvchilar sinfiga mansub bo’lgan hay-vonlarda ko’rish mumkin. Yangi paydo bo’lgan organizm guruh-lari biosferada hukmron holatni egallashi uchun ular shu yerdagi mavjud turlar bilan raqobatda bo’lishi va ularga nis-batan bir qancha afzalliklarga ega bo’lishi kerak edi. U yoki bu hayvon, o’simlik guruhlari cheklanmagan progress asosida rivojlanishi uchun asosiy to’siq tor doiradagi ixtisoslashish-dir. Tarixiy rivojlanishda organizmlarda tor doiradagi ixtisoslashishning tarkib topmasligi uchun yashash muhiti tez-tez o’zgarib turishi kerak edi. Bunday sharoitda yashagan orga-nizmlarda tor doirada ixtisoslashish amalga oshmagan va ular x.ar gal o’zgargan yashash sharoitiga tuzilishining murakkabla-shuvi bilan javob qaytargan, oqibatda ular evolyusiyasida cheklanmagan progress muntazam ravishda amalga osha borgan. Cheklanmagan progress organizmlar tuzilishining takomilla-shuvi bilan bir qatorda populyasiya tarkibining o’zgarishiga ham sabab bo’lgan. Chunonchi.birhujayraliorganizmlar populya-siyasida individlar orasidagi munosabat juda sust, har bir organizm mustaqil ravishda muhitning o’zgarishiga javob beradi. Poda yoki gala bo’lib yashovchi, tuzilishi murakkab bo’l-gan hayvonlar populyasiyasida esa har bir individning muhit o’zgarishiga javob reaksiyasi har xildir. Ularning ba’zilari muhitga bevosita emas, balki bilvosita bog’liq bo’ladi. Chunon-chi, yosh organizmlar oziq topishda, dushmandan himoyalanishda bevosita ishtirok etmasligi shular jumlasidandir. Populya-siyada ro’y bergan bunday o’zgarish individni muhitning tobeli-gidan, tasodifiy noqulay sharoitdan himoya qilishga qaratil-gan. F. Engels «Tabiat dialektikasi» degan asarida har qan-day moslanish bir vaqtning o’zida ham progress, ham regress bo’lishi mumkin, deb qayd qilgan. Bu bilan progress va regress doim o’zaro bog’liqligini ta’kidlaydi. Shu bilan bir vaqtda Engels progress tushunchasi moslanish tushunchasi bilan uzviy bog’liqligini ham ko’rsatib o’tgan. Organik olamdagi progress muammosi birinchi marta Se-versov tomonidan mukammal o’rganilgan. U evolyusion nazariya uchun eng qiyin bo’lgan: « Nima uchun hozirgi vaqtda tuzilishi juda murakkab bo’lgan hayvonlar va o’simliklar (sut emizuvchilar, qushlar, gulli o’simliklar) bilan bir qatorda, juda qadim zamonda paydo bo’lgan tuzilishi oddiy organizmlar '(bakteriyalar, sodda organizmlar) mavjud? Nima sababdan ay-rim organizmlar tarixiy rivojlanishda takomillashib ket-gan-u, boshqalari esa sodda tuzilishini saqlab qolgan?» degan muammolarni hal etishni o’z oldiga maqsad qilib qo’ydi. Yuqoridagi masalalarni hal qilishda, avvalo, evolyusiya jarayonida ro’y beradigan biologik progress va morfologik-fiziologik progress tushunchalari farqlanishi zarurligini ta’kidladi. Biologik progress deganda, Seversov turning avj olib rivojlanishini, keng tarqalishini, ravnaq topishini tushungan, ya’ni: 1) turga mansub individlar soni ortadi; 2) natijada tur keng tarqalib, yangi areallarni ishg’ol qila-di; uning areali kengayadi; 3) yangi sistematik guruhlar paydo bo’ladi va intensiv divergensiya ro’y beradi. Hozirgi vaqtdagi gulli o’simliklar, suyakli baliqlar, hushlar va sut emizuvchi-lar biologik progressga misol bo’ladi. Cheklanmagan progressda organik olam guruhlarida indi-vidlar miqdori hamma vaqt orta bermaydi. Qo’p hollarda «tu-ban» organizmlar miqdor jihatdan yuqori tuzilishga ega organizmlarga nisbatan ko’p sonda bo’ladi. Yuqori tuzilishga ega organizmlar takomillashgani uchun miqdor jihatdan ko’p bo’lish hisobiga emas, balki individlari yashovchanligining ortishi hisobiga gullab-yashnagan. Biroq bunday yo’l katta gu-ruhlar taqqoslanganda ko’zga tashlanadi. Ayrim turlarning yashash uchun kurashdagi muvaffaqiyati ko’p hollarda populyasiya-da individlar, tur doirasida populyasiyalar miqdorining or-tishi, arealining kengayishi bilan bog’liq. Gruppali (cheklangan) progress. Har qanday hayvon, o’sim-lik guruhi tuzilish plani bo’yicha boshqa guruhlardan farqqi-ladi. Evolyusiya jarayonida mazkur guruhda tuzilishning tako-millashuvi gruppali (cheklangan) progress mazmunini tashkil etadi. Masalan, arxegoniyli o’simliklarda gruppali progress ontogenezda gametofitdan sporofitga o’tishga, o’tkazuvchi nay-larning rivojlanishiga, epidermis «og’izchalari»ning rivoj-lanishiga sabab bo’lgan. Evolyusion progressning yuqorida qayd etilgan shakllari alohida-alohida sof holda emas, birgalikda bir-biriga mu-rakkab ta’sir qilgan holda namoyon bo’lgan. Evolyusiya jarayonining cheklanmagan shakli bir tekis bo’l-may, balki ko’p hollarda o’zgarish bilan davom etgan. Uning ijobiy davom etishi, bir tomondan, organizmlardagi har xil organlar sistemasining o’zgarishi, ikkinchi tomondan, doimiy murakkablashayotgan va xilma-xil muhitda gruppalarning yashab qolishi bilan bog’liq bo’lgan. Bu esa o’z navbatida gruppalar hayot tarzining chuqur o’zgarishiga, ezolyusiya imkoniyatlarining kengayishiga sabab bo’lgan. Biologik regressda tarixiy rivoj-lanish natijasida u yoki bu sistematik guruhga mansub organizmlar soni kamayadi, areali torayadi va ular sekin-asta qirila boshlaydi. Paporotniklarning ayrim guruhlarini, hayvonlardan bir qancha suvda hamda quruqda yashovchilarni, sudralib yuruvchilarni biologik regress holatida bo’lganlarga misol qilib ko’rsatish mumkin. Morfologik-fiziologik progress bnologik progressdan shu bilan farq qiladiki, bunda organizmlarning tuzilishi va funksiyasi progressiv o’zgara boradi. Natijada tuzilishi tu-ban formalardan tuzilishi murakkab formalar paydo bo’ladi. Seversov fikricha, albatta, morfologik-fiziologik progress biologik progressga olib keladi. Biologik progress to’rtta: 1) aromorfozlar, ya’ni morfologik-fiziologik progress; 2) idioadaptasiya; 3) senogenez; 4) umumiy degenerasiya yo’nalishida amalga oshadi. Psixik faoliyatning yuvenal (o’yinli) davrda rivojlanishi Yuvenal davr haqida faqat yuqori darajada rivojlangan hayvonlarning bolalari haqida so’z yuritiladi. Bu hayvonlarning jinsiy yetilish holati o’yinli faol davriga to’g’ri keladi. Shuning uchun ham bu yerda faqat yuqori darajada rivojlangan hayvonlarga mos keladi. Boshqa hayvonlarda individual rivojlanish elementar psixika shakli sifatida talqin qilinadi. Hayvonlarda o’yin faoliyatlar ko’pgina tadqiqotchilarni e’tiborini tortadi, shu bilan birga bu kam o’rganilgan sohalardan biridir. Bu yo’nalish bo’yicha turlicha konsepsiyalarni kuzatishimiz mumkin. Bunda asosan ikki yo’nalish talqin qilinadi: birinchisi, G.Spenser tomonidan taklif qilingan bo’lsa, ikkinchisi K.Gross tomonidan ko’rsatilgan. Birinchi vaziyatda o’yindagi faollik energeiyaning mavjudligi deb aytib o’tilsa, bunda emosional holatlarga alohida e’tibor qaratish talab qilinadi. Ikkinchi holatda faqat funksional tahlil qilinadi. Grosning fikricha o’yin faoliyati bu katta xatti-harakatning amaliyoti sifatida talqin qilingan. Hayvonlarning yetakchi faoliyati bu uyindir. Hayvonlarning uyin faoliyatlari masalasi asrlar davomida juda kup olimlarning dikkatini uziga jalb kilib kelmokda. Hayvonlar uzlarining uyin faoliyatlarida ildam kadamlar bilan bilan olga karab borayotgan sermazmun xayotimizning xamma tomonlarini aks ettirishga intiladilar. Hayvonlar atrofidagi narsalar dunyosini bilish jarayonida shu narsalar bilan bevosita amaliy munosobatga bulishiga intiladi. Bu urinda shu narsa xarakterliki hayvon bilishga tashnaligidan atrofdagi uzining xaddi sigadigan narsalari bilangina emas, balki kattalar uchun mansub bulgan uzining kuchi xam yetmayligan, xaddi sigmaydigan narsalar bilan xam amaliy munosobatda bulishga intiladi. Masalan: bola avtomashinani, tramvayni uzi xaydagisi, rostakam otga minib yurgisi,uchuvchi bulib samolyotda uchgisi va rostakam milisioner bulgisi keladi. Birok tabiiyki bola uzidagi bunday extiyojlarning birontasini xam xakikiy yul bilan kondira olmaydi. Bu urinda savol tugiladi. Bolalarning tobora ortib borayotgan turli extiyejlari bilan ularning tor imkoniyatlari urtasidagi karama - karshilik kanday yul bilan xal kilinadi? Bu karama karshilik fakatgina birgina faoliyat orkali yaoni bolaning uyin faoliyati orkaligina xal kilinishi mumkin. Buni shu bilan izoxlab berish mumkinki, birinchidan, bolalarning uyin faoliyati kandaydir moddiy maxsulot ishlab chikarishga karatilgan faoliyat emas. Shuning uchun bolalarni uyinga undovchi sabab(motiv) kelib chikadigan natija bilan emas balki shu uyin jarayonidagi turli xarakatlarning mazmuni bilan boglikdir. Ikkinchidan esa, bolalar uyin jarayonida uz ixtiyorlaridagi narsalarni, uzlarini kiziktirgan, ammo kattalargagina mansub bulgan narsalarga aylantirib xoxlaganlaricha erkin faoliyatda buladilar. Bolalarning uyin faoliyatlari ularning jismoniy va psixik jixatdan garmonik ravishda rivojlantirish uchun birdan bir vositadir. Uyin bolalar xayetida shunday kup kirrali faoliyatki, unda kattalarga mansub bulgan mexnat xam, turli narsalar xakida tafakkur kilish, xom xayol, dam olish va xushchakchaklik manbalari xam mujjasamlangandir, yaoni mana shu jarayonlarning barchasi uyin faoliyatida anik buladi. Shuni xam taokidlab utish kerakki uyin fakat tashki muxitdagi narsa xodisalarni bilish vositasigina emas, balki kudratli tarbiya vositasi xamdir. Ijodiy va syujetli uyinlarda bolalarning barcha psixik jarayonlari bilan birgalikda ularning individual xislatlari xam shakllanadi. Demak, bogchadagi taolim tarbiya ishlarining muvaffakiyati k щ p jixatdan bolalarning uyin faoliyatlarini maksadga muvofik tashkil kila borishga boglikdir. Shunday kilib, uyin bolalar xayoli tomonidan yaratilgan narsa emas, aksincha bolalar xayolining uzi uyin jarayonida yuzaga kelib rivojlanadigan narsadir. Shuni xam aytib utish kerakki, fan-texnika mislsiz rivojlangan bizning xozirgi zamonamizdagi yaratilanayotgan, xayratda koldiradigan narsalar bolalarga guyo bir muojizadek kurinadi. Natijada ular xam uzlarining turli uyinlari jarayonida uxshatma kilib (ya’ni analogik tarzda) xar xil xayoliy narsalarni uylab chikaradilar(uchar ot, mashina odam, gapiradigan daraxt kabi). Bundan tashkari, bolarning turli xayoliy narsalarni uylab chikarishlari yana shuni bildiradiki, ular uzlarining xar turli uyin faoliyatlarida fakat atroflaridagi bor narsalarni emas, balki ayni chogda extiyojlari talab kilayotgan narsalarni xam aks ettiradilar. Bolalarning uyin faoliyatlarida xar xil xayoliy va afsonaviy obrazlarni yaratishlaridan shunday xulosa chikarish mumkin: odamning (shu jumladan bolalarning xam) tashki muxitdagi narsa va xodisalarni aks ettirish jarayonlari passiv jarayon emas, balki faol xamda ijodiy yaratuvchan, uzgartiruvchan jarayondir. Bolalar uyin faoliyatlarining yana bir ajoyib xususiyati shundan iboratki, uyin jarayonida bolaning kiladigan xatti-xarakatlari va bajaradigan rollari kupincha umumiylik xarakteriga ega buladi. Buni shunday tushunish kerakki, bola uzining turli-tuman uyinlarida fakat uziga tanish bulgan yolgiz bir shofyorning, vrachning, milisionerning, tarbiyachining, uchuvchining xatti-xarakatlarigina emas, balki umuman shofyorlarning, vrachlarning, tarbiyachilarning xamda uchuvchilarning xatti-xarakatlarini aks ettiradi. Albatta , turmush tajribalari va faoliyatlari doirasi juda cheklangan kichik yoshdagi bolalar(ba’zan kichik gruppa bolalari xam) uzlarining uyinlarida konkret odamlarni va ularning xarakatlarini aks ettiradilar. (Masalan, oyisini, adasini,akasini, tarbiyachisini va shu kabi). Urta, katta bogcha yoshidagi bolalarning uyinlarida esa bunday obrazlar umumiylik xarakteriga ega bula boshlaydi. Bogcha yoshidagi bolalarning uyinlari atrofdagi narsa va xodisalarni bilish kuroli bulish bilan birga yuksak ijtimoiy axamiyatga xam ega. Boshkacharok kilib aytganda, uyin kudratli tarbiya kurolidir. Bolalarning uyinlari orkali ularda ijtimoiy foydali, ya’ni yuksak insoniy xislatlarni tarbiyalash mumkin. Bundan tashkari, agarda biz bolalarning uyini faoliyatlarini tashkaridan kuzatsak, uyin jarayonida ularning barcha shaxsiy xislatlari(kimning nimaga kuprok kizikishi, kobiliyati, irodasi temperamenti) yakkol namoyon bulishini kuramiz. Shuning uchun bolalarning uyin faoliyatlari ularni individual ravishda urganish uchun juda kulay vositadir.Kichik maktabgacha yoshdagi bolalar odatda uzlari yolgiz uynaydilar.Predmetli va konstruktorli uyinlar orkali bu yoshdagi bolalr uzlarining idrok,xotira , tassavur ,tafakkur xamda xarakat layokatlarini rivojlantiradilar.Syujetli rolli uyinlarda bolalar asosan uzlari xar kuni kurayotgan va kuzatayotgan kattalarning xatti –xarakatlarini aks ettiradilar.4-5 yoshli bolalrning uyini asta – sekinlik bilan kollektiv xarakterni ola boshlaydi. Bolalarning individual xususiyatlarini xususan ularning kollektiv uyinlari orkali kuzatish kulaydir. Bu uyinlarda bolalar kattalarning fakat predmetlarga munosabatini emas, balki kuprok uzaro munosabatlarini aks ettiradilar. Shuningdek, kollektiv uyinda bolalar bir gruppa odamlarning murakkab xayotiy faoliyatlarini aks ettiradilar. Masalan, «poyezd» uyini olaylik. Bunda mashinist, parovozga kumir yokuvchi, provodniklar, kontrollyor, kassir, stansiya xodimlari va yulovchilar buladi. Bolalarning mana shu kabi kollektiv uyinlari artistlarning faoliyatiga uxshaydi. Chunki kollektiv uyindagi xar bir bola uz rolini yaxshi ado etishga intilish bilan birga uyinning umumiy mazmunidan xam chetga chikib ketmaslikka tirishadi. Bu esa , xar bir boladan uzining butun kobiliyatini ishga solishni talab etadi. Maolum rollarga bulingan kollektiv uyin bolalardan kat’iy koidalarga buysunishi va ayrim vazifalarni uxshatib bajarishni talab etadi. Shuning uchun bolalarning bunday kollektiv uyinlari psixologik jixatdan katta axamiyatga ega. Chunki bunday uyinlar bolalarda irodaviylik, muammolilik uyin koidalariga, tartib- intizomga buysunish va shu kabi ijobiy xislatlarni tarbiyalaydi va rivojlantiradi Katta bogcha yoshida syujetli-rolli uyinlar rivojlanadi,lekin enda bu uyinlar uz mazusining boyligi va xilma-xilligi bilan farklanadi.Bu uyinlar jarayonida bolalrda liderlik yuzaga kela boshlaydi,shuningdek tashkilotchilik kunikma va malakalari rivojlana boshlaydi. Bu maktabgacha yoshdagi bolalar shugullanadigan ijodiy faoliyatlar orasida tasviriy san’atning xam axamiyati juda katta. Bolaning tasavvur etish xarakteriga kura uning atrof xayotni kanday idrok etishi, xotira, tasavvur va tafakkur xususiyatlariga baxo berish mumkin. Katta bogcha yoshidagi bolalar chizgan rasmlar ularning ichki kechinmalari ruxiy xolatlari, orzu, umid va extiyojlarini xam aks ettiradi yoshdagi bolalar rasm chizishga xam nixoyatda kizikadilar Rasm chizish bolalar uchun uyin faoliyatining uziga xos bir shakli bulib xisoblanadi. Bola avvalo kurayotgan narsalarini, keyinchalik esa uzi biladigan,xotirasidagi va uzi uylab topgan narsalarni chizadi. Katta maktabgacha yoshdagi bolalar uchun musobaka juda katta axamiyatga ega bulib,aynan shunday uyinlarda muvafakkiyatga erishish shakllanadi va mustaxkamlanadi.Bu yoshdagi bolalar uchun eng yokimlm vakt- yutish va muvaffakiyat bulgan musobaka uyinlarining xam axamiyati juda katta. Katta maktabgacha yeshdagi bolalar uchun musobakalar juda katta axamiyatga ega bulib, aynan shunday uyinlarda muvaffakiyatga erishish motivlari shakllanadi va mustaxkamlanadi. Bu yoshdagi bolalar uchun eng yokimli vakt- yutish va muvaffakiyat bulgan musobaka uyinlarining xam axamiyati juda katta. Katta bogcha yoshida konstruktorlik uyinlari asta-sekinlik bilan mexnat faoliyatiga aylanib boradi. Uyinda bola elementar mexnat kunikma va malakalarini egallay boshlaydi, predmetlarning xossalarini anglay boshlaydi, amaliy tafakkur rivojlana boradi. Sodda sensor psixika Sobiq sovet psixologlarining ishida psixologiya ichki dunyo haqidagi fan sifatida emas balki, tashqi ko’rinishlar haqidagi fan deb hisoblangan. Psixologiyani ruhiy hayotning o’ziga xosligi haqida emas, balki hayot faoliyatining uzoq muddat rivojlanishi natijasi sifatida, unda organizmning atrof muhit bilan faol o’zaro aloqaga kirishadi, unda u o’z o’rnini topishga intiladi. Bunday aks ettirish jarayonida, atrof muhitning ta’siri ostida miyada psixik jarayonlar vujudga keladi. Bu holat esa psixikaning ichki dunyo haqidagi fan tushunchasini yo’qotgan va buning natijasida evolyusion rivojlanish vujudga keladi. Psixik jarayonlar shu tariqa o’rganish obyekti bo’lib qolgan. Sobiq sovet psixologlarining fikriga ko’ra psixika hayot faoliyatida vujudga kelmay, balki organizmning hayot faoliyatini ma’lum shart sharoitlarda vujudga keltiradi. Masalan: notirik tabiatda alohida buyumlarning o’zaro aloqasi mavjud. Biroq bunday aloqalar ularning yashashi uchun sharoit hisoblanmaydi qoya suvdan mustaqil ravishda bo’lishi mumkin, suv qirg’oqdan mustaqil ravishda mavjud bo’lishi mumkin. Masalan: kerosinda mavjud bo’lgan kakliy ochiq havoga qo’yilganda uchib ketishi mumkin. Yerning rivojlanishi jarayonida juda murakkab qo’shilishlar vujudga kelgan. Bu katta molekulalar konservatlar deb atalgan. Ularning asosiy xususiyatlari ularning qismlarga tez ajrala oladilar, chunki modda almashinuvi ko’proq bo’lar ekan. Bu molekulalar yangi moddalarni qabul qilib, o’zlashtirishi tashqi olam maxsulotlarini sochishi kerak. Shu tariqa o’sha katta molekulalar atrof muhitda moddalar almashinuvi uchun kerak. Moddalar almashinuvi pavssiv jarayon hisoblanmaydi. U oqsil molekulalarning hayotiy faoliyat jarayonini amalga oshiradi. Shu tariqa tirik hayot vujudga keladi. Bu hayotda mayda organizmlar vujudga keladi. Bu to’qimalarning mavjudligining o’ziga xos xususiyati shundan iboratki, ular moddlarga qo’zg’ovchilarni har doim topa oladilar. Shu darajada ham tirik moddalarda ehtiyojlar paydo bo’la boshlagan. Hamma tashqi olam ko’rinishidan hayotni qo’llash uchun biotik ta’sir va mavjud bo’lmagan abiotik ta’sir mavjud edi. Agar biz hayot evolyusiyasini diqqat bilan kuzatsak, ularni ma’lum bir bosqichlarga ajratishimiz mumkin. Birinchi bosqich bu o’simliklar olami. Bu forma evolyusiyaning hamma bosqichlarida uchraydi. Sodda bir to’qimali suv o’tlaridan tortib, to zamonaviy o’simliklarga qadar. Ko’pgina tadqiqotchilarning fikriga ko’ra o’simliklar olamining o’ziga xosligi shundan iboratki, ular ma’lum bir joyga bog’langanlar, harakat qilmaydilar. O’simliklar olami ma’lum bir moddalar almashinuvida to’xtaydi. O’simliklarning xayot faoliyati 1 biotik omillarga bog’liq holda amalga oshiriladi. O’simliklar ma’lum bir sharoitlarga nisbatan sezuvchan bo’lib qoladilar. Demak o’simliklar ham o’z ehtiyojlariga egadirlar. O’simliklar ularga ta’sir qilagan omillarga nisbatan ta’sirlarga javob berish xususiyatlariga egadirlar. O’simliklar ma’lum bir xududga bog’langandirlar, undan ortiqcha harakat qilmaydilar. O’simliklar yorug’likka, haroratga, kimyoviy ta’sirlarga nisbatan ta’sir berish xususiyatlariga egadirlar. Bunday harakatlar tropizmlar deb ataladi. Tropizmlar fototropizm (yorug’likka javob), termotropizm (haroratga), geotropizm (yer markaziga intilishi), xemotropizm (kimyoviy ta’sirlarga) larga bo’linadilar. O’tkazilgan tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, tropizmlar ijobiy (taassurot kelgan yo’nalishga qarab intilish) yoki salbiy (zararli taassurotlarga intilish) xarakterga ega bo’lishi mumkin. O’simliklar dunyosidan farq qiluvchi bosqich bu hayvonot olami hisoblanadi. Hayvonot olamining o’simliklar dunyosidan farqlanuvchi xususiyatlari bu hayvonlarda harakatning mavjudligidir. Bu ba’zida yetarli xisoblanmaydi, chunki ba’zi bir o’simliklar haoakatlanish xususiyatlariga eagdirlar. Masalan kungaboqar yoki pashsha yutuvchi o’simlik, kungaboqar quyoshga qarab harakatlansa, pashsha yutuvchi pashshalarga qarab harakatlanadi. Lekin bundaay harakatlar hayvonlarning xatti harakatlaridan farqlanadi. Hayvonlarning xarakati faol xarakterga ega. O’simliklar dunyosidan hayvonot dunyosiga o’tishdagi yangilik bu hayvonlarda yangi qo’zg’atuvchining ko’rinishi vujudga kelishidir. Hattoki eng sodda tuzilgan hayvonlar ham biotik qo’zg’atuvchilarni paydo bo’lishini namoyon qilishlari mumkin. Bu A.N.Leontyev talqiniga ko’ra sezuvchanlik deb nomlangan. Hayvonlarda sezuvchanlikning paydo bo’lishi yangi xususiyatlardan biri hisoblanadi va bu esa yangi organizmlarni vujudga keltiradi, bu holat esa psixikaning vujudga kelishining asosiy omili hisoblanadi. A merik alik t adqiqot chi J ennigs eng sodda jonzot larda t adqiqot ishlarini olib borgan 7 . Ma’lumk i amy obaning t anasiga t egilsa, uning holat i o’zgaradi. Tegilgan joy da y olg’on oy oqlar pay do bo’ladi. Bular psev dopodiy alar deb at aladi, amy oba shu oy oqlari bilan oby ek t ni ushlab oladi, agar bu oby ek t ozuqa bo’lsa amy oba uni o’zlasht iradi, agar ozuqadan t ashqari narsa bo’lsa amy oba uni t ashlab y uboradi. Bunga y aqin jav obni dist ant qo’zg’at uv chilar orqali t a’sir qilinganda k uzat ishimiz mumk in. Ba’zi bir holat da amy oba ma’lum bir masofada t urgan oby ek t ga y aqinlasha boshlay di v a uni ushlab oladi, boshqa hollarda esa ular t esk ari xat t i-harak at larni amalga oshira boshlay dilar. Ko’pgina t adqiqot chilarning fi k riga k o’ra buni quy idagicha izohlash mumk in, zaif qo’zg’at uv chilar amy obalarda faol reak siy ani 7 Evolutionary Psychology David M. Buss, third edition , The University of Texas at Austin, 2008 р11 v ujudga k elt iradi v a ak sinchak uchli qo’zg’at uv chilar t esk ari eff ek t ni v ujudga k elt irad, bu esa amy obani qo’zg’at uv chidan uzoqlashishiga olib k eladi. A my obaning t anasi bir xil bo’lmagan qav at lar prot oplazmasidan iborat . Tashqi prot oplazmagel holat ida bo’ladi, ichk i prot orlazma zol (suy uqlik ) holat ida bo’ladi. Prot oplazmaning t ashqi qav v at i t ashqi t a’sirga qo’zg’aluv chan bo’ladi, shundan so’ng u zol holat iga o’t adi. Bu y olg’onoy oqlarning shak llanishiga sabab bo’ladi, shundan so’ng amy oba harak at lanadi. Foterning tadqiqotlari shuni ko’rsatadiki, amyobaga 20 marta zaif mexanik ta’sirdan 2 tasiga javob qaytaradi, zaif yorug’likka esa umuman javob bermagan, biroq yorug’lik va mexanik stimullarning 20 tasidan, 16 tasiga javob qaytargan. Mayer va Shreyr taxminlariga ko’ra zaif qo’zg’ovchilarga nisbatan ijobiy, kuchli qo’zg’ovchilarga nisbatan salbiy ta’sirotlar vujudga keladi. 8 Bless va Leontyevlarning tadqiqotlari shuni ko’rsatadiki, dafniya yorug’likka nisbatan to’g’ri harakatlanmasdan, balki yoysimon harakatlanar ekan. Polyak olimi Dembrovskiyning tadqiqotlarida ham sodda hayvonlarni kerakli harakatlarni amalga oshirishga o’rgatish mumkinligi ko’ringan. U bir xujayrali hayvonlarni dumaloq idishga solib qo’yib, ularni qanday harakatlanishini kuzatgan, ularning haoakatlari boshida xaotik xarakterga ega bo’lgan, ma’lum muddat o’tgandan so’ng esa, bu tartiblangan harakatga aylangan. Tadqiqotchilar juda qiziq ma’lumotlarga ega bo’lishgan, bir xujayrali hayvonlarning qo’zg’atuvchilarini tarqalishi sekundiga 1-2 mikrondan oshmasa, eng sodda asab tizimiga ega bo’lgan hayvonlarda tezlikni tarqaligi katta hisoblanadi, u sekundiga 50 smni tashkio qiladi, qurbaqaning asab tizimini tarqalish tezligi 25 metrga, insonniki esa sekundiga 125 metrni tashkil qilar ekan. Bu holatlar shuni ko’rsatadiki, ma’lum bir asab tizimiga ega bo’lgan hayvonlarda asab tizimining tezligi oshar ekan. Bu holatlarning hammasi asab tizimining paydo bo’lishi zamin 8 Evolutionary Psychology David M. Buss, third edition , The University of Texas at Austin, 2008 р12 bo’lib hizmat qilgan. Eng birinchi asab tizimi to’rsimon asab tizimi hisoblanadi. Bu asab tizimining tolalari to’rga o’xshash bo’lganligi sababli u to’rsimon asab tizimi deb yuritilgan. Bu nerv tolalari juda kuchli sezuvchanlikka ega bo’ladi. Bu to’rsimon asab tizimi yuqori umurtqalilarda «retikulyar formasiya» deb nomlangan asb holatlarini eslatadi. Biroq retikulyar formasiya yuqori darajada rivojlangan hayvonlarda asab tizimining past bosqichi hisoblansa, ko’p xujayrali past darajadagi hayvonlarda asab tizimining yagona shakli sifatida talqin etiladish. Bu asab tizimi ko’pgina avzalliklarga ega, lekin u harakatni boshqara olmaydi. Psixika evolyusiyasi va antropogenez. Jamoa bo’lib yashash, jinsiy yetilishgacha bo’lgan rivojla-nish muddatining uzayishi, bosh miyaning faoliyati, nutq, qurol-lar yasash qobiliyati, tananing tuzilishi va funksiyalari maj-muasi odamni tavsiflovchi xossalar hisoblanadi. Bularning vujudga kelishi va shakllanishida organik olamning tarixiy rivojlanishida muhim rol o’ynagan evolyusiya omillari — mutasiya jarayoni, alohidalanish, hayot to’lqinlari, tabiiy tan-lanish katta ahamiyatga ega bo’lgan. Mutasiya jarayoni va genlar kombinasiyasi odamda xilma-xil anatomik- morfologik, fiziologik-bioximiyaviy, genetik o’zgarishlarni keltirib chiqargan. Sosial muhit esa har bir individning o’ziga xos genotipi saqlanishiga ko’maklashgan. Har xil irqlar, etnik guruhlar paydo bo’lishida alohidala-nish muhim rol o’ynagan. Odam evolyusiyasida hayot to’lqinlarining ham ahamiyati kat-ta bo’lgan. U yoki bu regiondagi odamlar ajdodlari orasida vaqt-vaqti bilan bo’lgan ocharchilik, yuqumli kasalliklar tar-qalishi, chunonchi, vabo, o’lat, sil paydo bo’lishi va tarqalishi zaif organizmlarning ko’plab qirilishiga va shu yo’l bilan tirik qolgan odamlar genofondining tasodifiy, yo’nalishsiz o’zgarishiga sabab bo’lgan. Primatlar, shu jumladan, qadimgi odam to’dalari oziqlanish maydonini egallash, yovvoyi hayvon-larni ovlash, o’simliklarning yeyiladigan qismlarini topish, yig’ish, saqlash bo’yicha o’zaro raqobatda bo’lganlar. To’dalar orasidagi bunday raqobatlarda g’olib kelish ko’p jihatdan to’da a’zolari yoki boshliqning qobiliyatiga, uddaburonligi-ga, ov qilish, yovvoyi o’simliklarning yeyiladigan qismlarini topish, g’amlash, xavf-xatarning oldini olish singari ko’nik-malarga, to’da a’zolarining soniga bog’liq bo’lgan. Agar to’da a’zolarining har xil joyda tarqalganligi, alohidalashganli-gini e’tiborga olsak, u holda ular genetik jihatdan farq qilishiga e’tiroz qolmaydi. To’dalar orasidagi hayot-mamot raqobatida yuqori qobiliyatga ega, uddaburon, qurollar yasashva oziq topish, uni saqlashga mohir to’da a’zolarining g’olib kelishi tabiiy bir hol edi. Uzoq ming yillar davom etgan bunday gruppali tanlanish primatlarning barcha turlarida ro’y bergan bo’lsa-da, lekin ikki oyoqlab yurishga, qo’lni ishla-tishga layoqatli gominidlarda to’rt oyoqlab yuruvchi, daraxtlar-da hayot kechiruvchi vakillarga qaraganda ko’proq ijobiy nati-jalar bergan. Gominidlarning tarixiy rivojlanishida yana turlararo tanlanish ham amalga oshgan. Chunonchi, avstralopiteklar bilan qadimgi odamlar — eruktuslar bir vaqtda yashagan va bunda turlararo tanlanish avstralopiteklarga qaraganda qobiliyat va aqliy jihatdan anchagina rivoj topganeruktusodamlarning g’olib chiqishiga sabab bo’lgan. Gominidlardagi turlararo tan-lanish, hayvonlardagi turlararo tanlanishdan farq qilib, gruppali tanlanish bilan uzviy bog’liq bo’lgan. Chunki raqobat bir tomondan eruktus, ikkinchi tomondan avstralopitek guruh-lari orasida yuz bergan. Tanlanish bir turning ikkinchi tur ustidan g’olib kelganligiga sababchi ekanligini e’tiborga olib, gruppali tanlanish turlararo tanlanish qiyofasiga kir-gan, deb aytish mumkin. Shunday qilib, to’dalar orasida polimorfizm vujudga ke-lishida mutasiya jarayoni, alohidalanish, hayot to’lqinlari, tabiiy tanlanish, shuningdek, qadimgi odamlarning o’zaro uch-rashuvidagi stress holat alohida ahamiyatga ega bo’lgan. Xusu-san stress holat tufayli odam organizmidagi neyroendokrin boshqarilish o’zgargan. Homosapiens turi maydonga kelishi bilan biologik omil-larning, xususan, alohidalanish, hayot to’lqinlari, tabiiy tan-lanishning ahamiyati tobora susaygan. Odamlar tobora takomillashgan ish qurollari ishlab chi-qishi oziq tayyorlash, uy-joy qurish, atrof-mu^qitni xavf-xa-tardan saqlashga imkon berdi. Oqibatda inson evolyusiyasida tabiiy tanlanishning ahamiyati ham keskin kamayib, sosial omillarning roli ortgan. Lekin odamning tarixiy rivojla-nishida biologik va sosial omillar o’zaro bog’liq holda ta’-sir ko’rsatgan. Har bir odamlar to’dasi qurol yasash, yovvoyi hayvonlarni ovlash, o’simliklarni yig’ish, hayvon va o’simlik- larni parvarish qilish va shu singari bilimlar, ko’nikma-malakalarni yosh avlodga o’rgata borgan. YOSH avlod ularni o’z-dashtirish bilan bir qatorda o’sha bilimlar, ko’nikma-malaka-larni o’zi ixtiro qilgan yangiliklar bilan boyita borgan. Birgalikda hayot kechirish, olovdan foydalanish, go’shtli ovqat iste’mol qilish tafakkur, nutqning rivojlanishga, bosh miya hajmining ortishiga sabab bo’ladi. Biroq odam bosh miyasining yanada kattalashishiga ayollarda jinsiy organidagi tuxum yo’-lining ensiz bo’lishi to’sqinlik qilgan. Bu qarama-qarshilikni bartaraf etish uchun tanlanish ayollarda chanoq suyagi hajmi-ning kengayishiga, aksincha, miya rivojlanishining sekinlashi-shiga olib kelgan. Odatda, yangi tug’ilgan chaqaloqning miyasihali to’liq shakllanmagan bo’lib, uning rivojlanishi asosan go’daklik va bolalik davrida tugallanadi. Sut emizuvchi hay-vonlarda (tuxum qo’yib ko’payuvchilardan tashqari) yangi tug’il-gan organizm mustaqil hayot kechirishga tayyor bo’lgani holda, yangi tug’ilgan odam bolasi mustaqil hayot kechira olmaydi. Shu sababli ayollar bolalarni uzoq muddat parvarish qilishga va oqibatda erkakka birmuncha qaram bo’lishga majbur. Shunga ko’ra jamoa ayollarga va ularning bolalariga g’amxo’rlik qila boshlagan. Bu esa o’z navbatida jamoa a’zolari o’rtasidagi o’zaro munosabatni — hamkorlikni kuchaytirgan. Hozirgi vaqtda tur sifatida Homo sapiens ning evolyu-siyasi tugallangan, deb aytish mumkin. Shunga ko’ra, uning kelgusi evolyusiyasidan katta o’zgarishlar kutib bo’lmaydi. Lekin zvolyusiya shakllangan tur doirasida davom etadi. Chunonchi, keyingi vaqtda har xil etnik guruhlar, irqlar orasida kuza-tilayotgan nikohlar odamzod genofondini boyitib bormoqda. Shu bilan birga atrof-muhitning ifloslanishi, qishloq xo’ja-ligida mineral o’g’itlar, turli pestisidlar, gerbisidlar, de- foliantlarni ko’plab qo’llash tufayli kishilarda polimor-fizm, irsiy kasalliklar ko’payib bormoqda. Binobarin, odam zvolyusiyasida alohidalanish, hayot to’lqinlari, tabiiy tanla-nishning ahamiyati kamayganiga qaramay, mutasion va kombi-nasion o’zgaruvchanlik o’z ta’sirini ko’rsatmoqda. Odamning bundan keyingi evolyusiyasi kollektiv aql-idrokining rivoj-lanishi (axborotni to’plash, saqlash, uzatish)ga, atrof-muhitdan yanada samaraliroq foydalanishga yo’nalgan. Xulosa qilib aytganda, Homo sapiens rivojlanishida bir qancha bosqichlarni o’tgan. Ulardan birinchisi o’zini-o’zi ang-lash, ya’ni ongning rivojlanishidir. Bu hodisa taxminan 40— 50 ming yil oldin ro’y bergan o’zini-o’zi anglash tufayli aj- dodlarimiz odamlar bilan hayvonlar orasidagi farqqa bor-ganlar va inson tabiat kuchlarini jilovlashi mumkinligiga ishona boshlaganlar. Aqlli odamlar tarixiy rivojlanishidagi ikkinchi bosqich yovvoyi hayvonlarni qo’lga o’rgatish — xonakilashtirish, yovvoyi o’simliklarni ekib madaniylashtirish bilan bog’liq. Bu hodi-sa taxminan 15—10 ming yil oldin boshlangan. Natnjada odam shu paytgacha tashqi muhit bilan bog’lg’iq bo’lsa, endilikda u hayot sharoitining ba’zi tomonlarini nazorat qilish imkoniga ega bo’ldi. Inson tarixiy rivojlanishining uchinchi bosqichi ilmiy- texnika inqilobi bilan bog’liq bo’lib, u bundan :1 ming yil oldin boshlangan va keyingi 3—4 yuz yil mobaynida avj ol-gan. Ilmiy texnika taraqqiyoti tufayli insonning tabiat us-tidan hukmronligi ortdi. U sayyoramizning yirik territoriya- larini o’z xohishiga ko’ra o’zgartira olish imkoniga ega bo’ldi va nihoyat hayot uchun noqulay bo’lgan Arktika, Antraktidani ham o’zlashtirishga, koinotning quyi qismini zabt etishga erishdi. Darslikning XI bobida evolyusiyaning boshlang’ich mate-riali, birligi, hodisasi, omillari bilan tanishildi. Inson o’zini-o’zi anglab, biologik mavjudotdan ijtnmoiy mavjudot-ga aylangandan so’ng, biologik omillarning inson taraqqiyoti- ga ko’rsatgan ta’siri asta-sekin kamayib, ijtimoiy omillar-ning ahamiyati orta borgan. Lekin shunga qaramay, insonda boshqa tirik mavjudotlar singari oziqlanish, nafas olish, urchish, nasl qoldirish, o’sish, rivojlanish davom etar ekan, u biologik qonunlarga bo’ysuna beradi. Lekin ular inson ta-raqqiyotida asosiy omil rolini bajarmasa ham tabiiy tanla-nish kishilar hayotida hyech qanday ahamiyatga ega emas, degan xulosaga kelish yaramaydi. Tabiiy tanlanishning stabillashtiruvchi formasi odam-ning hozirgi tuzilishi, qiyofasini saqlab qolishga qaratilgan. Keskin mutasiyaga uchragan zigotalarning homilaligida nobud bo’lishi, tug’ilgan chaqaloqlarning o’rtacha vaznlilari yashovchan ekanligi bunga yorqin misoldir. Keyingi vaqtda atrof-muhit-ning ifloslanishi tufayli spontan mutasiyalar hosil bo’lishn birmuncha ko’paydi. U yoki bu irsiy kasalliklar bilan tug’il-gan bolalar kishilik jamiyati uchun nihoyatda xavfli ekanli-gini qayd etish zarur. Yangidan hosil bo’lgan mutasiyalar u yoki bu regionda yasha-yotgan odamlar genofondining o’zgarishiga, uning yangi belgilar bilan boyishiga sabab bo’ladi. Mutasiya bosimi yo’nalishsiz ekanlngini, shunga qaramay bu hodisa har bir shaxsning o’ziga xos genotipini saqlashga imkon yaratishini aytib o’tish kerak. Bunday hodisalar mutasiya jarayonining insonlar genofondiga ta’siri o’z qimmatini yo’qotmaganligidan dalolat beradi. Alohidalanish yaqin vaqtgacha insonlar tarixiy rivojla-nishida ma’lum rol o’ynagan bo’lsa-da, hozirgi vaqtda xalq-lar, mamlakatlar orasidagi aloqa vositalarining rivoj to-pishi tufayli o’z ahamiyatini tobora kamaytirib bormoqda. Alohidalanish to’siqlarining bartaraf etilishi tufayli in-son genofondi tobora boyib bormoqda. Yaqin vaqtgacha yuqumli kasalliklar bo’lgan vabo, sil, moxov va boshqalardan odamlar ko’plab qirilgan bo’lsa, endilikda ularga qarshi davo choralariyashlab chiqilganligi va amaliyotga tatbiq qilinganligi tufayli ulardan o’lish juda kamayib ketdi. Bu hodisa hayot to’lqin lari ham evolyusiya omili sifatida insonning tarixiy rivoj-lanishida kam ahamiyatli ekanligini ko’rsatadi. Bayon etilganlardan ma’lum bo’ladiki, evolyusiyaning bosh-lang’ich omillaridan faqat mutasiya jarayonining odam geno fondiga ko’rsatgan ta’siri o’zgarmagan, xolos. Shuni nazarda tutgan holda odam tanasining tuzilishida, tashqi qiyofasida kelgusida biror-bir keskin o’zgarish kutilmaydi. Odamda ro’y beradigan o’zgarishlar jamoa ravishda axborot to’plash, uni saqlash, kelgusi naslga berish, tabiatni yanada ko’proq egal-lashga qaratilgan bo’ladi. Insonning kelajagi ayrim shaxslarning aql-idroki bilan emas, balki jamoatning aql-idroki bilan belgilanadi. Dastlabki aqlli odamlar turi toza suv, sof havoli muhit-da tarkib topgan. Keyingi yillarda zaharli ximikatlardan, mineral o’g’itlardan keng foydalanish, yangi sanoat markazla-ri, shaharlar, transport vositalari ko’payishi tufayli atrof- muhitning ifloslanishi tobora ortib, zararli mutasiyalarni keltirib chiqarmoqda. Keyingi vaqtda allergiya kasalligining xilma-xil formalari ko’payib ketganligi bunga yaqqol misol-dir. Har bir odam ko’chib yuruvchi biosenozdi. Uzoq davom etgan evolyusiya natijasida odam tanasida ko’pgina mikroorganizmlar birgalikda yashaydi. Ichaklarda yashaydigan achituvchi bakteriyalar, zamburug’lar, terida uchraydigan ko’pgina mikroorganizmlar shular jumlasidandir. Hayot tarzining o’zgarishi ana shu mikroorganizmlar hayotiga ham ta’sir etmay qolmaydi. Odam tanasidagi biosenozning o’zgarishi, albatta, unga o’z ta’sirini ko’rsatadi. Hayvonlar va insonlarning psixikasini o’xshashligi va farqlari Y uqori darajada riv ojlangan hay v onlarda bosh miy a po’st loqlari riv ojlanadi, ular t urli xil resept orlardan k elay ot gan signallarga jav ob berish xususiy at lariga egadirlar, y uqori darajada riv ojlangan sut emizuv chilar xat t i harak at ini murak k ab shak llarni bajara oladilar. Bu insonlar v a hay v onlar o’rt asidagi farqlar y o’qoladi degan holat larni berishi mumk in, hay v onlardagi int ellek t ual xat t i-harak at lar ularda aql bor degen t axminlarni berishi mumk in. Bu t ushunchalar xat o hisoblanib, inson v a hay v onlar o’rt asida bir qat or t afov ut lar mav jud. 1. Hayvonlarning xatti-harakatlarida instinktiv biologik xulq atvor yetakchilik qiladi, ularda biologik motivlar mavjud. Ular biologik ehtiyojlarni qondirishga qaratilgan xatti-harakat hisoblanadi. Hayvonlar biologik ehtiyojlardan tashqariga chiqa olmaydilar. Ulardagi har qanday faolyait albatta instinktlar asosida amalga oshiriladi. Insonlarning xatti-harakatlarini 10 tadan 9 tasi maqsadga qaratilmagan faoyalitga yo’naltiriladi. Demak birinchi farq hayvonlarning xatti- harakatlar instinktiv xatti harakatlar chegarasidan chiqmaydi. 2. Ikkinchi farq. Insonlar ham hayvonlar ham mehnat qiladilar. Biroq hayvonlar foydalangan mehnat qurollarini saqlab qo’ymaydilar. Insonlar esa mehnat qurollarini saqlab qo’yib, uni takomillashtiradilar. Hayvonlarda abstrakt ko’rgazmali vaziyatlar mavjud emas, ichki vaziyatlardan kelib chiqqan xolda mehnat qurollaridan foydalanishlari mumkin, biroq mehnat qurollarini tashlab ketaveradilar. Hayvonlar bir mehnat qurollaridan ikkinchisini yasay olmaydilar. Uch yoshli bolaga boshqa mehnat qurollaridan qanday foydalanishni ko’rsatsalar, bola darhol bu harakatni qaytarishi mumkin, hayvonlarda esa bu holat kuzatilmaydi. Hayvonlar uchun buyumlar ma’oum bir vaziyatlarda ahamiyat kasb etishi mumkin. 3. Hayvonlarning xatti-harakatlari aniq vaziyatlarga asoslangan bo’ladi, ular insonlarga o’xshab vaziyatlarni mavhumlashtirmaydilar. Bunga quyidagi misolni keltirish mumkin. Golland psixologik Boytendayk tomonidan o’rganilgan holat. Hayvonlarning oldiga bankalar qatori qo’yilgan, bitta bankada ozuqa bo’lgan. Hayvon ozuqani qaysi bankaga qo’yilganini ko’rgan. U ozuqani olib istemol qilgan. Ikkinchi tajribada ozuqa ikkinchi bankaga qo’yilgan. Hayvonlar oldin birinchi bankani, so’ngra ikkinchisini ochib ko’rishgan, ular butun tajriba davomida oldin birinchi bankani so’ngra keyingi bankani ochib ozuqani ola boshlagan. Insonda esa keyingi bankaga qaratilgan faolyait mavjud bo’lgan. Ikki yarim yashar inson bolasi ham shu tajribani aniq bajara olgan. Demak hayvonlarning xatti-harakatlari faqat idrok etilgan holatlarga nisbatan bo’lar ekan. 4. Agar hayvonlarning xatti-harakatlarida faqat ikkita omil mavjud bo’lsa, insonlar xatti-harakatlariga yana bir holat qo’shiladi, bu hayvonlarda mavjud emas, hayvonlar nasliy xatti-harakat va shaxsiy tajribalariga suyansalar, insonlarda yana boshqa omillar ham mavjud. Insonlar jamoaviy tajribalarga ham suyanishlari mumkin, ular boshqa insonning tajribalariga ham tayanadilar. Bu ijtimoiy tajriba hayvonlarda kuzatilmaydi. 5. Hayvonlar tashqi shart-sharoitlarga moslashadilar, insonlar esa tashqi sharoitlarni hzlariga moslashtiradilar. 6. Hayvonlarda faqat ma’lum bir shart sharoitlardagina hamkorlikdagi faoliyat amalga oshiriladi, isnonlardagi faoliyatlarning hammasi hamkorlikdagi faoliyat bilan bog’langan. Insonning psixologik faoliy at i hay v onlarning psixologik faoly ait laridan t ubdan farq qiladi. Insonning xat t i-harak at i biologik mot iv v a biologik eht iy ojlar asosida k echmay di. Ularda ma’nav iy eht iy ojlar ham mav jud. Hay v onlardan farqli rav ishda inson o’z oldiga maqsad qo’y a oladi. Inson qanchalik och bo’lmasin hom maxsulot larni ist e’mol qilmay di. O’qish, mehnat faoliyatini inson ongli ravishda amalga oshiradi. Demak inson bir faoliyatni bajarishdan oldin o’ziga maqsad qo’yadi va shu maqsad sari intiladi. Demak birinchi psixologik farqlardan biri inson o’z ehtiyojlaridan tashqari oldiga maqsad qo’ya oladi. Ikkinchi psixologik farq inson va hayvonlarning atrof muhitga bo’lgan munosabatlaridir. Masalan sayrga chiqqan vaqtda inson o’z faolyaitini boshqaradi va shunga qarab harakat qiladi. Inson hatto qattiq chanqagan vaqtda ham ariqdagi iflos suvni iste’mol qilmaydi. Inson qonuniyatlarni tahlil qiladi. Uchinchi psixologik farq u boshqa insonlar tajribasiga tayanishi mumkin. Inson o’z faolyaitini rejalashtirish xususiyatiga egadir. Insonning xatti-harakatlari quyidagi nazariyalarga tayangan holda kechadi. Birinchi nazariya ong insonning ichki xususiyatlarini ochib berishga qaratilgan jarayondir. Shu bilan u hayvonlardan farqlanadi. Dekartning fikriga ko’ra hayvonlar mexanizmga o’xshaydilar, ular tabiat qonunlariga tayangan holda yashaydilar, inson esa ma’naviy mavjudot, u aql qonuniyati asosida yashaydi. Ikkinchi nazariya. Ongning vujudga kelishi bu dialogik nazariya hisoblanadi. Bu nazariyada ongni hayvonlarning evolyusiyasidan chiqarishga qarilgan faolyai sifatida ko’rsatish yaqqol aks etgan. Inson hayvonlardan ijtimoiy jamoada yashayotganligi bilan farqlanadi. Insonning faolyaitida mehnatdan va mehnat qurollaridan foydalanish vujudga kelishi bilan inson faoliyatida ijobiy o’zgarishlar sodir bo’la boshlagan. Oldin mehnat urollari oddiy tosh, cho’p hisoblangan bo’lsa, ma’lum vaqt o’tib ular takomillashgan va rivojlantirilgan. Insonning mehnati hyech qachon yakka holda amalga oshmagan ular jamiyatda birgalikda faolyait qilishlari bilan hayvonlarning xatti–harakatlaridan farqlanadilar. Asosi y adabiyotlar 1. Evolutionary Psychology David M. Buss, third edition , The University of Texas at Austin, 2008. 2. Psychology David G. Myers Hope College Holland, Michigan 3. V ы gotskiy L. S. Sobr. soch. v 6 t. M., 1982-1984. 4. Galperin P. Ya. Vvedeniye v psixologiyu. M., 1976. Galperin P. Ya. K ucheniyu ob interiorizasii // Vopr. psixologii. 1966. № 6. 5. Gippenreyter Yu.B. Vvedeniye v ob щ uyu psixologiyu. M., 1996. Qo’shimcha : 6. Ananyev B. G. O problemax sovremennogochelovekoznaniya M., 1977 7. Aristotel. Soch. v 4 t. T. 1. M., 1975 8. Bodrov V.A. Psixologiya professionalnoy deyatelnosti. Teoreticheskiye i prikladn ы ye problem ы . M.: Izd-vo «Institut psixologii RAN», 2006. 9. Fonarev A. R. Psixologiya stanovleniya lichnosti professionala: Uchebnoye posobiye. M.: Izd-vo Moskovskogo psixologo-sosialnogo instituta, 2005.

Hayvonlarning psixik faoliyatini ontogenezda rivojlanishi. Hayvonot olamida psixik funksiyalar evolyusiyasi. Qiyosiy psixologiya Reja: 1. Psixik faoliyatning perenatal davrda rivojlanishi . 2. Erta postnatal davrda psixik faoliyatning rivojlanishi . 3. Psixik faoliyatning yuvenal (o’yinli) davrda rivojlanishi 4. Sodda sensor psixika . 5. Perseptiv psixika 6. Psixika evolyusiyasi va antropogenez . 7. Qiyosiy psixologiya, maqsadi, vazfalari va predmeti 8. Odamsimon maymunlarning bolasini qobiliyatini tadqiq qilish 9. Hayvonlar va insonlarning psixikasini o’xshashligi va farqlari

Psixik faoliyatning perenatal davrda rivojlanishi. Embrionning rivojlanishi ko’pgina holatlarda ontogenez rivojlanishini asosiy bosqichlari sifatida e’tirof qilinadi. Umurtqasizlarda ham umurtqalilarda ham perenatal (tug’ruqdan oldingi holatlar) davr mavjud. Bu holatlar harakatni ta’minlashi mumkin. Bu funksiya postnatal davrda paydo bo’ladiyu bunda embrionning moslashishdan oldingi holati haqida so’z yuritish mumkin. A.D.Slonimaning tadqiqotlari shuni ko’rsatadiki, homila ichidagi faoliyat ularni qiziologik jarayonlariga o’z ta’sirini ko’rsatadi. Bu esa yangi tug’ilgan hayvonlarni xatti-harakatlarini amalga oshirishga xizmat qilishi mumkin. Slonimaning tadqiqotlarini ko’rsatishicha yangi tug’ilgan qo’zichoqlar va uloqchalar charchamasdan ikki soat davomida yugirishlari mumkin ekan. Bu imkoniyat embriogenez yo’li bilan shakllantirilishi mumkin ekan. Postnatal rivojlanishni yaxshi bo’lishida albatta perenatal davrning o’rni kattadir. Hayvonchalar tug’ilishi bilan fiziologik mexanizmlar ishlay boshlaydi. Embrional preadaptasiyani fatal aniqlik sifatida talqil qilish shart emas. Katta hayvonning yashash sharoiti va atrof muhitdagi holati tug’iladigan yangi hayvonchani taqdirini benlgilashi mumkin. Umumiy qonuniyatlar determinizm tamoyillariga bog’liqdir. XVIIasrda V. Garvey «barcha tiriklik tuxumdan boshlanadi» degan iborani ishlatib, barcha organizmlar rivojlanishi-dagi umumiylikni qayd qilgan edi. Hayvonlarning individual (shaxsiy) rivojlanishini o’rganishni Volf va ayniqsa Ber boshlab berdi 1 . Ber qiyosiy metoddan foydalanib, bir tipning har xil sinflariga kiruvchi hayvonlarning embrion rivojlanishidan avval umumiy so’ngra xususiy va nihoyat maxsus organ, belgilar rivojlanishini, ya’ni embrion divergensiyasi ro’y be-rishini asoslab berdi. Evolyusion ta’limot asoschisi bo’lgan Darvin embrion ri-vojlanishidagi o’xshashlik hamda embrion divergensiyasi hayvon-larning o’zaro yaqinligi va muhit sharoitining ta’siri bilan ularda filogenetik divergensiya ro’y berganligini 1 Evolutionary Psychology David M. Buss, third edition , The University of Texas at Austin, 2008 4

ta’kidladi. Darvin «Turlarning kelib chiqishi» va boshqa asarlarida onto-genez bilan filogenez o’rtasida uzviy bog’liqlik borligini e’tirof etdi. Uning mulohazasiga ko’ra, ontogenez turli tuzi-lish va xossalarning shakllanishiga olib keladigan murakkab va qarama-qarshi jarayondir 2 . Ontogenezda qadimgi ajdodlar rivojlanish bosqichlarining takrorlanishi tufayli har xil organizmlarning embrion rivojlanishi umumiylikka ega bo’-ladi. Embrion o’z rivojlanishining turli bosqichlarida ta-biiy tanlanish ta’siriga beriladi. Natijada muayyan bosqich-larda yangi moslanish xossalari vujudga kelib, ular organizmning rivojlanishi tarixiy rivojlanish doirasidan chetga chiqishiga sabab bo’ladi. Shunga ko’ra, ontogenez indivi-dual rivojlanish, filogenez esa ajdod rivojlanishinyng od-diy takrorlanishi emas. Ontogenezdagi o’zgarishlar ayrim organlar, belgilarning rivojlanishini tezlashtirishi yoki se-kinlashtirishi, rivojlanish bosqichlaridan ba’zilarining tu-shib qolishiga, murtak va lichinkada moslanish ahamiyatiga ega yangi xossalar vujudga kelishiga, organizmning tuzilishi aj-dodlarinikiga nisbatan murakkablashuviga yoki soddalashuvnga olib keladi. Evolyusion embriologiyaning asoschilari bo’lgan Kovalev-skiy, Mechnikovlar lansetnik, assidiya, ignatanlilar va boshqa umurtqasiz hamda xordali hayvonlarning individual rivojla-nishini atroflicha o’rganib, ularning filogenetik bog’lanishinn aniqladilar. Ular hayvonot olamining har xil guruhlaryga mansub vakillarning kelib chiqishi bir ekanligini isbotlash bilan bir qatorda, ontogenezning o’ziga xos tomonlarini/ham oydinlashtirib berdilar. Gekkel Darvin mulohazalariga, Qovalevskiy, Mechnikov larning umurtqasiz va xordali hayvonlarshshg turli vaiilla- ri, shuningdek, Myullerning qisqichbaqasimonlar ustida utkazgan tadqiqotlariga asoslanib, 1866 yili biogenetik qonun kashf etdi. Bu qonunga ko’ra, ontogenez filogenezning 1sAsqa va tez takrorlanishi (rekapitulyasiyasi) dan iborat. Odatda, jin- siy yo’l bilan ko’payadigan barcha ko’p hujayrali organizmlar-ning rivojlanishi urug’langan yagona tuxum hujayradan bosh-lanadi. Shu dalilga asoslanib, Gekkel barcha yuksak orga-nizmlar 2 Evolutionary Psychology David M. Buss, third edition , The University of Texas at Austin, 2008 5

kelib chiqishi bilan bir hujayralilarga bog’liq, de-gan edi. Urug’langan tuxum hujayraning keyingi rivojlani-shida uchraydigan morula, blastula va gastrula bossichlarini Gekkel bir hujayrali koloniyali organizmlarshshg rekapitu lyasiyasidan iborat, deb ta’kidlagan. Shunga asoslanib, u ib-tidoiy ko’p hujayrali organizmlarning paydo bo’lishi haqida gastreya gipotezasini yaratdi. Gekkel har qanday organizmning embrional rivojlanishn-da avlod-ajdodi belgi-xossalarining takrorlanishini reka-pitulyasiya deb, ajdod belgilarining o’zini esa palingenezlar — palingenetik belgilar deb atadi. Quruqda yashovchi umurtqalilarning embrional rivojlanishida uchraydigan jab-ra yoylari, ikki kamerali yurakli palingenezlarga misol qi- lib keltirish mumkin 3 . Qadimgi belgilardan tashqari, organizmning embrional va lichinkalik davrida muhitga moslashtiruvchi belgilari borli-gini ko’rsatib, Gekkel ularni senogenetik belgilar, ya’ni se-nogenezlar deb atadi. Amniotlarning murtak pardasi (amnion, allantois, xorion), sut emizuvchilarning yo’ldoshi, qushlar tu-xumining sariqligi senogenezlarga misoldir. Gekkel senoge-nezlarga organlarning rivojlanish muddati va o’rnining o’zga-rishi bilan bog’liq bo’lgan o’zgarishlarni ham kiritdi. Odatda, ma’lum gruppa hayvonlarda progressiv uchragan organlar ri- voji doim oldin boshlanib, boshqa organlarga nisbatan uzoq muddat davom etadi. Masalan, umurtqalilarning yuksak vakil- lari (qushlar va sut emizuvchilar) da bosh miya va sezgi organ-lari tuban vakillari (amfibiya va boshqalar) dagiga nisbatan oldin rivojlanadi va uzoq muddat davom etadi. Aksincha, on-togenezda regressga uchragan organlarning individual rivoj-lanishi sekinlik bilan boradi. Umurtqalilarning yuksak vakillarida jsnsiy bezlar tuban vakillarig’a nisbatan keyin- roq rivojlanishi yuqoridagi qonun bilan izohlanadi. Embrional rivojlanishda organlarga asos solinish vaqti-ning bunday o’zgarishi geteroxroniya deyiladi. Ontogenezda or-ganlarning tanada joylashishi ham o’zgaradi. Masalan, yuksak umurtqali hayvonlarda dastlab bo’yin vujudga kelishi hisobi ga yurakning o’rni baliqlarnnkpga nisbatan ko’krak qafasining ichkarisiga ancha surilgan. Bunday o’zgarish geterotopiya deb ataladi. Gekkel va 3 Evolutionary Psychology David M. Buss, third edition , The University of Texas at Austin, 2008 р7

Myuller tomonidan ilgari surilgan biogenetik qonun keyinchalik turli hayvon guruhlarining filogenetik ta-rixini tiklashga oid tadqiqotlar avj olishiga sabab bo’ldi. Bu paleontologiyaga ham tatbiq qilindi. Oqibatda L. Vertenberger qirilib ketgan boshoyoqlimollyuskalar — ammonitlarda, Gayett qazilma mollyuskalarda, Ryutimeyer qazilma holdagi otlarda rekapitulyasiya hodisasini aniqlashga muvaffaq bo’ldilar 4 . Rekapitulyasiya botanika sohasida ham o’z ifodasini topdi. Natijada yuksak o’simliklarda tuban formalarga xos shoxla-nish tipi, paporotniklar birinchi barglarining dixotomik tu- zilishi kabilar kashf qilindi. Asosiy mazmuni Darvin, keyinchalik Myuller, Gekkel tomo nidan bayon etilgan biogenetik qonunga ko’ra, ontogenez bilan filogenez o’rtasidagi munosabatlar to’g’ri ifodalab berildi. Biogenetik qonun xilma-xil organizm guruhlari o’z onto genetik rivojlanishi bilan ozmi-ko’pmi o’xshash ekanligini ko’rsatdi. Bu bilan organik olamning monofiletik kelib chiqi-shi haqidagi g’oya yana bir martatasdiqlandi. Lekin Gekkel biogenetik qonung’a uncha to’liq ta’rif bermadi. Chunki u ontogenez bilan filogekez muammosini bir tomonlama yoritgan edi. Ubiogenetik qonunga ta’rif berishda «ontogenez filogenezning qisqa va tez takrorlanishidan iborat» degan iborani ishlatib, filogenez uchun asosan palingenetik belgi-xossalar ahamiyatlidi r, degan. Gekkel evolyusiya jarayonida filogenezga katta o’rin berib, unda ontogenezning rolini to’liq ko’rsatmadi. Unin.g mulohazasiga ko’ra, ontogenezda paydo bo’lgan har qanday yangilik filogenezni xiralashtirar ekan (masalan, geterotopiya va geteroxroniya). Darvin evolyusiya jarayoni individual rivojlanishning hamma bosqichlarini qamrab oladi, ontogenez ham evolyusiyani o’z boshidan kechiradi va uning yangilanishi filogenetik tarix-ga kiradi, deb e’tirof qildi. U filogenezga nisbatan ontoge-nez har xil usullar bilan o’zgaradi va ular evolyusion rivojlanishda muhim ahamiyatga ega bo’ladi, deb ko’rsatdi. Dar- vinning bu sohadagi mulohazalari Myuller tomonidan aniq-lashtirilgan bo’lsa-da, u Gekkel uchun tushunarsiz bo’lib 4 Evolutionary Psychology David M. Buss, third edition , The University of Texas at Austin, 2008 8

O'xshashlar

Inson psixikasini ontogenezda rivojlanishi
Zoopsixologiya va qiyosiy psixologiyaga kirish. Hayvonlar psixik faoliyatining umumiy tavsifi
Psixik jarayonlarni shakllanishida tilning ahamiyati
O‘SMIRLIK DAVRIDA PSIXIK RIVOJLANISH XUSUSIYATLARI
PSIXOLGIYA FANINING DOLZARB VAZIFALARI, PREDMETI ВА METODLARI