logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. O‘SMIRLIK DAVRIDA PSIXIK RIVOJLANISH XUSUSIYATLARI

O‘SMIRLIK DAVRIDA PSIXIK RIVOJLANISH XUSUSIYATLARI

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

55.484375 KB
Ko'chirib olish
O‘SMIRLIK DAVRIDA PSIXIK RIVOJLANISH XUSUSIYATLARI Reja: 1. O’smirlar to’g’risida umumiy tushuncha 2. O’smirlarning biologik o’sishi 3. O‘smirlik davrida intellektual va emotsional rivojlanish xususiyatlari. 4. Akselerasiya nazariyalari 5. O’smirlik yoshida shaxsning shakllanishi 6. O’smirlik yoshida shaxsning shakllanishi 7. O’smirlar tafakkurining o’sishi O’smirlar to’g’risida umumiy tushuncha Hozirgi davrda o’smirlarni voyaga yetkazishning o’ziga xos xususiyatlari, qonuniyatlari, imkoniyatlari, xatti- harakat motivlarining ifodalanishi va vujudga kelishining murakkab mexanizmlari mavjud. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, o’smirlarni kamol toptirishda ularning xususiyatlarini to’la hisobga olgan holda ta’limiy-tarbiyaviy tadbirlarni qo’llash shaxslararo munosabatda anglashilmovchilikni vujudga keltirmaydi, sinf jamoasi o’rtasida iliq psixologik muhitni yaratadi. Turg’unlik yillaridagi so’z bilan ishning nomuvofiqligi", axloq tarbiyasidagi qo’pol xatolar o’smirlarning ruhiy dunyosiga salbiy ta’sir ko’rsatdi. Insonning ruhiy dunyosini tubdan qayta qurish, shaxsni shakllantirishni insonparvarlashtirish harakati boshlangan hozirgi kunda o’smirlar taqdiri masalasi ham g’oyat jiddiy tus oldi. O’smirlik davri taqlidchanligi, muqim nuqtai nazarning shakllanmaganligi, hissiyotliligi, mardligi, tantiligi bilan farqlanadi. Shuning uchun tashqi ta’sirlarga beriluvchan o’smir o’g’il-qizlarga alohida e’tibor berish zarur. O’smirlar muammosiga e’tiborni kuchaytirish zarurligining asosiy sabablari: 1) fan va texnika rivojlanishi natijasida madaniyat, san’at va adabiyot, ijtimoiy- iqtisodiy shart-sharoitlarning o’zgarayotgani; 2) ommaviy axborot tizimining kengayishi tufayli o’smirlar ongliligi darajasining ko’tarilgani; 3) o’g’il va qizlarning dunyo voqyealaridan, tabiat va jamiyat qonunlaridan, tarixdan yetarli darajada xabardorligi; 4) ularning jismoniy va aqliy kamoloti jadallashgani; 5) o’smirlar bilan ishlashda g’oyaviy-siyosiy, vatanparvarlik va baynalmilal tarbiyaga alohida yondashish zarurligi; 6) oshkoralik, ijtimoiy adolat, demokratiya muammolarining ijtimoiy hayotga chuqur kirib borayotgani; 7) o’quvchilar uchun mustaqil bilim olish, ijodiy fikr yuritish, o’zini o’zi boshqarish, anglash, baholash va nazorat qilishga keng imkoniyat yaratilgani. O’smirlik yoshida bolalikdan kattalik holatiga ko’chish jarayoni sodir bo’ladi. O’smirda psixik jarayonlar keskin o’zgarishi bilan aqliy faoliyatida ham burilishlar seziladi. Shuning uchun shaxslararo munosabatda o’quvchi bilan o’qituvchining muloqotida, kattalar bilan o’smirlarning muomalasida qat’iy o’zgarishlar vujudga keladi. Bu o’zgarishlar jarayonida qiyinchiliklar tug’iladi. Bular avvalo ta’lim jarayonida ro’y beradi: yangi axborot, ma’lumotlarni bayon qilish shakli, uslubi va usullari o’smirni qoniqtirmay qo’yadi. O’qituvchining yangi mavzuni batafsil tushuntirishi, darslar ma’ruza shaklida olib borilishi o’quvchilarni zeriktiradi, ularda o’qishga loqaydlik tug’iladi. Ilgari o’quv materialini ma’nosiga tushunmay yodlab olishga odatlangan o’smir endi zarur o’rinlarni mantiqiy xotira va tafakkurga suyangan holda o’zlashtirishga harakat qiladi, o’zlashtirilgan bilimlarni talab qilinganda o’quvchi bilan o’qituvchi o’rtasida anglashilmovchilik paydo bo’ladi, tahsil oluvchi unga qarshilik ko’rsata boshlaydi. Odobli, dilkash o’smir kutilmaganda qaysar, intizomsiz, qo’pol, serzarda bo’lib qoladi. Kattalarning yo’l- yo’riqlariga, talablariga muloyimlik bilan javob qaytarib yurgan o’smir ularga tanqidiy munosabatda bo’ladi. Uning fikricha, kattalarning talablari, ko’rsatmalari mantiqan ixcham, dalillarga asoslangan, yetarli obyektiv va subyektiv omillarga ega bo’lishi kerak. O’smirda shaxsiy nuqtai nazarning vujudga kelishi sababli u kattalarning, o’qituvchining qayg’urishi, koyishiga qaramay, o’zining fikrini o’tqazishga harakat qiladi. Uning o’z qadr-qimmati haqidagi tasavvuri, narsa va hodisalarga munosabati oqilonalikdan uzoqlasha boshlaydi, u ay rim ma’lumotlarni tushuntirib berishni yoqtirmaydigan bo’lib qoladi. Serzardalik kundalik xatti- harakatning ajralmas qismiga aylanadi. O’smir xulqidagi bunday o’zgarishlar tajribasiz o’qituvchi yoki ota-onani qattiq tashvishga soladi, asabiylashtiradi va ularning o’quvchiga munosabatini o’zgartiradi. Natijada kelishmovchiliklar, anglashilmovchiliklar, nizolar kelib chiqadi. Ayrim pedagoglar o’smirlik davri inqirozi to’g’risida kuyinib gapiradilar, ba’zi illatlarni tanqid qiladilar va ularning ijtimoiy-psixologik ildizini topishga intiladilar. Aslida esa o’smirlarga yondashishda metodologik kamchilikka yo’l qo’yadilar. Mazkur illatlarning oldini olish chora va tadbirlari tizimini ishlab chiqa olmaydilar. Bu masalaga to’g’ri yondashish ayrim ilmiy tadqiqotlarda asoslab berilgan va o’smirlik davri inqirozi haqida mulohaza yuritishdan ko’ra, kattalar bilan o’smirlar muomalasining inqirozi haqida gapirish to’g’riroq bo’ladi, deb xulosa chiqarilgan. Xo’sh, o’smirning psixik o’sishini harakatga keltiruvchi kuch nima? O’smirning psixik o’sishini harakatga keltiruvchi kuch – uning faoliyatini vujudga keltirganligi ehtiyojlar bilan ularni qondirish imkoniyatlari o’rtasidagi qarama-qarshiliklar tizimining namoyon bo’lishidir. Mana shu dialektik qarama-qarshiliklar ortib borayotgan jismoniy, aqliy hamda axloqiy imkoniyatlar bilan barqarorlashgan stereotipga aylangan tashqi olamni aks ettirishning shakllari o’rtasida sodir bo’ladi. Vujudga kelgan ziddiyatlar va qarama-qarshiliklarni, psixologik kamolotni ta’minlash, faoliyat turlarini murakkablashtirish orqali o’smir shaxsida yangi psixologik fazilatlarni tarkib toptirish bilan asta-sekin yo’qotish mumkin. Bu davr insonning kamoloti yuqoriroq bosqichiga ko’tarilishi bilan yakunlanadi. Kamol topish o’smirdan umumlashtirish, hukm va xulosa chiqarish, mavhumlashtirish, obyektlar o’rtasidagi ichki munosabatlarni o’rnatish, muhim qonun, qonuniyat, xossa, xususiyat, mexanizm va tushunchalarni anglash, ixtiyoriy diqqat, barqaror qiziqish, ongli motiv va mantiqiy eslab qolishni talab qiladi. Bularning barchasi fanlarga doir bilimlar tizimini vujudga keltiradi, amaliy ko’nikmalarni shakllantiradi, o’zini o’zi nazorat qilish, baholash, anglash singapi xususiyatlarni tarkib toptiradi. Maktab va bilim yurtida oilada mustaqil fao liyatga keng imkoniyatlar bo’lsa, o’quvchi muayyan vazifa va topshiriqlarni, bajara boshlaydi. Natijada o’smirning ijtimoiy mavqyei ortib, faoliyati takomillashib, psixikasi har tomonlama rivojlanib boradi. Hozirgi o’smirlar o’tmishdoshlariga nisbatan jismoniy, aqliy va siyosiy jihatdan birmuncha ustunlikka ega. Ularda jinsiy yetilish, ijtimoiylashuv jarayoni, psixik o’sish oldinroq namoyon bo’lmoqda. Shu sababli bizda o’g’il va qizlarni 10 – 11 dan 14 – 15 yoshigacha o’smirlik yoshida deb hisoblanadi. Venalik psixolog Z.Freyd va uning shogirdlari o’smirlik davrini baholashda insonga azaldan berilgan qandaydir ilk mayl nishonasi sifatida vujudga keladigan o’z mavqyeini belgilashga ongsiz intilishni eng muhim asos deb hisoblaydilar. Bu intilish go’yoki xudbinlik, boshqa kishilarni mensimaslik, paydo bo’lishga, atrof- muhit bilan kelisha olmaslikka, hatto nizolarga olib kelar, ongsizlik ehtiyojlari va mayllari shaxsning faolligini belgilar emish. Sobiq sovet psixologlari Z.Freyd nazariyasining mutlaqo asossizligini ta’kidlab, o’smirda imkoniyat bilan talabchanlik o’rtasidagi kelishmovchilik, o’zini ko’rsatishga moyillik va o’z ichki dunyosiga qiziqishning namoyon bo’lishi bilan tavsiflanishini asoslab berdilar. Ayrim psixologlar biogenetik o’sishning biologik omillariga, ya’ni jinsiy yetilishga alohida ahamiyat beradilar. Ularning fikricha, o’smirning psixik jihatdan inqirozga yetaklovchi, hayajonga soluvchi subyektiv ichki kechinmalari o’g’il va qizlarni tanholik psixologiyasiga tortar emish. O’smir uchun xarakterli norozilik, qo’pollik, qaysarlik, shafqatsizlik, tajanglik, ginaxonlik, tajovuzkorlik kabi illatlar jinsiy yetilishning mahsuli yangi tuyg’ular, mayllar, kechinmalar o’smir xatti- harakatida hukmron bo’lib, uning xulq-atvorini boshqaradi deb tushuntirilmoqda. O’smirlikning psixologik qiyofasi, holati, imkoniyati yagona sof biologik omilga bog’liq emasligi hammaga ayondir. Amerikalik psixolog R.Kulen o’smirlik davri haqidagi biogenegik nazariyani qattiq tanqid qilib, o’smirlik davri ijtimoiy-axloqiy kategoriyadir, degan g’oyani ilgari suradi. Ammo noto’g’ri nuqtai nazardan o’smirlikni biologik va psixologik kategoriyadan tashqari deb hisoblaydi. R.Kulenning fikricha, o’smirlik davrida uchta asosiy ijtimoiy-axloqiy tamoyil mavjud bo’lib, ular emansipasiya (kattalar ta’siridan qutulish) va mustaqillikka erishish, hayot yo’li va kasb-hunar tanlashga jiddiy munosabatda bo’lish, zarur ijtimoiy-axloqiy normalarni o’zlashtirishdan iboratdir. Uning fikricha, bola yuqoridagi muammolarga e’tibor bermas ekan, o’smirlik davri qancha bo’lishidan qat’i nazar, u bolaligicha qolaveradi. R.Kulen o’z nazariyasida biologik omillarni ham, o’smirlik davridagi o’sishning psixologik xususiyatlarini ham hisobga olmaydi, aksincha, ularni batamom inkor qiladi. Psixologlarning fikricha, o’smirlarga real ijtimoiy turmush shart-sharoitlari va shaxs faoliyatining mahsuli deb qarash mumkin emas, chunki o’sishning bio logik va psixologik qonuniyatlarini inkor qilishga haqqimiz yo’q. Shuningdek, o’smirlik davrining muayyan hyech o’zgarmas xususiyati va xarakteristikasi mavjud emas. O’smirlar o’rtasidagi o’ziga xos tipologik farqlarni ijtimoiy omillarning ta’siri bilan, ta’lim va tarbiya sharoitlarining xususiyatlari bilan izohlash mumkin. Shu bilan birga, o’smirning jismoniy o’sishi xususiyatlari, jinsiy yetilishining iqlim va milliy-etnografik omillari ham bor. O’smirlarning biologik o’sishi O’smirlik insonning balog’atga yetish davri bo’lib, o’ziga xos xususiyati bilan kamolotning boshqa pog’onalaridan keskin farqlanadi. O’smirda ro’y beradigan biologik o’zgarishlar natijasida uning psixik dunyosida tub burilish nuqtasi vujudga keladi. Balog’at davriga 11 (12) –15 yoshli qizlar va o’g’il bolalar kiradilar. Kamolotning mazkur pallasida jismoniy o’sish va jinsiy yetilish amalga oshadi. Bolaning bo’yi 11–12 yoshida 6 –7 sm, hatto 10 sm gacha o’sishi mumkin. Biroq bu bosqichda qizlar o’g’il bolalarga qaraganda tezroq o’sadilar. O’smir 13– 14 yoshga to’lganda har ikkala jins o’rtasida bo’yning o’sishi qariyb baravarlashadi. O’n besh yoshga qadam qo’yganda esa o’g’il bolalar qizlarni ortda qoldirib ketadilar. Shundan keyin to umrning oxirigacha o’sishda o’g’il bolalar ustunlik qiladilar. O’smirlik davrida bo’y bilan tana nomutanosib ravishda o’sadi, natijada bolalar oriq, nimjon va uzun bo’yli bo’lib ko’rinadilar. O’smirlarda yurakning hajmi va tiriklik sig’imi har yili 25 foiz kattalashib boradi. Bo’yning jadal o’sishi va tana og’irligining ortishi bilan qon hamda kislorodga ehtiyoj ham ortadi, bu ehtiyoj yurak hajmining kengayishi va funksional faoliyati ko’rsatkichlarining boyishi evaziga ta’minlanadi. Mazkur davrda tananing umumiy hajmidan 7–8 foizini qon tashkil qiladi, qon bosimi birmuncha oshadi, simob ustunining 110–115 mm darajasida bo’ladi. Yurak qisqarishining chastotasi bir qadar sekinlashadi, masalan, 11 yoshda dakiqada 85– 90 marta urgan bo’lsa, 14–15 yoshlarda 70 martagacha pasayadi. Yurak kengayishi bilan birga qon tomirlari ham yo’g’onlashadi. Qon aylanishi tizimining qayta qurilishi, vegetativ, nerv sistemasidagi beqarorlik qon aylanishini buzadi va o’smirda ba’zan qon bosimining ortishi ro’y beradi. Qon aylanishining o’zgarishi qiz larda og’irroq kechadi, chunki ularda yurak vaznining ortishi oldinroq boshlanib, oldinroq yakunlanadi. O’smirlik davrida nafas olish organlari jadal rivojlanadi. O’pkaning tiriklik sig’imi quyidagicha bo’ladi: o’g’il bolalarda – 11 yoshda 1900 – 2000 ml; 15 yoshda 2600 – 2700 mm. qizlarda – 11 yoshda 1800 – 1900 ml; 15 yoshda 2500 – 2600 ml. Shuning uchun nafas olish har daqiqada 2 marta kamayadi. O’g’il bolalar qorin bilan, qizlar esa ko’krak bilan nafas ola boshlaydidar. Ko’krak qafasi, nafas olish muskullari tez o’sa boradi va jinsiy yetilishni kuchaytiradi. 11–12 yoshdagi o’smirning ichki sekresiya bezlari qayta quriladi. Gipofizning old qismi ishlab chiqaradigan gormonlar gavdaning o’sishini ta’minlaydi. Gipofizning o’rta qismi kuchayishi sababli pigmentlar almashinishi o’zgaradi, natijada soch qorayishi, yuzlarning oqarishi namoyon bo’ladi. Gipofiz bilan bir qatorda qalqonsimon bezning funksiyasi ham ko’chayadi. Qalqonsimon bez ishlab chiqaradigan tiroksin gormoni organizmda modda almashinuvi va energiya sarfini keskin orttiradi. Markaziy nerv sistemasida qo’zg’aluvch anlik o’zgaradi natijada yaqqol his-tuyg’ular tug’ila boshlaydi. Qalqonsimon bez faoliyatining kuchayishi ko’zg’aluvchanlik, asabiylashish va toliqishni keltirib chiqaradi. Bosh miya qobig’ida tormozlanish jarayonining susayishi shiddatli emosional kechinmalarni vujudga keltiradi, hulq-atvorda parokandalik, g’ayritabiiylik paydo bo’ladi. Qalqonsimon bez funksiyasining o’zgarishi va modda almashinuvining buzishi sababli o’smirda semirish ro’y beradi. Mazkur yosh davrida jinsiy bezlar faoliyati kuchayadi. Balog’atga yetishning birlamchi va ikkilamchi alomatlari o’sa boshlaydi: o’g’il bolalarda ovoz o’zgaradi, yo’g’onlashadi, mo’ylov va soqol paydo bo’ladi, qizlarda esa ko’krak bezlari rivojlanadi va hokazo. Natijada boshqa jinsga qiziqish ortadi, orzu, xohish, nozik tuyg’u, sog’inch, iztirob kabi kechinmalar paydo bo’ladi. O’smirlar jinsiy yetilish sirlarining 17 foizini ota – onadan, 9 foizini o’qituvchilardan, 4 foizini maktab vrachidan va qolgan yashirin jihatlari, holatlari to’g’risidagi ma’lumotlarni ko’cha-ko’ydan, o’rtoqlari va dugonalaridan eshitib bilib oladilar. Kutilmagan holatlar va ma’lumotlar ularning xatti-harakatini chigallashtiradi, yakkalik olamiga berilish boshlanadi, fe’l-atvorda ayrim illatlar paydo bo’ladi . Goho o’smirlar orasida axloqan tubanlashuv hollari ro’y berishi mumkin. Ularni bunday qiliqlardan nopok guruh va to’dalardan xalos etish maqsadga muvofiqdir. Ijtimoiy hayotda yaramas odatlarni keltirib chiqaruvchi anchagina manbalar bor: birinchidan, kino zallari va televideniyeda o’smirlarga to’g’ri kelmaydigan filmlarga ruxsat qilinishi; ikkinchidan, jamoat joylarida va ko’cha-ko’yda kattalarning nojoiz qiliqlar ko’rsatishlari; uchinchidan ta’limda biologik o’sish to’g’risida yetarli bilimlar berilmasligi; to’rtinchidan, vrachlarning bu sohada keng ko’lamda ish olib bormasligi; beshinchidan, ota-onalarda fiziologik va psixologik bilimlar yetishmasligi; oltinchidan, o’smir bolalar va qizlarga mo’ljallangan materiallarning kamligi va hokazolar. Akselerasiya nazariyalari O’smirlik inson shaxsining kamol topishida alohida o’rin egallaydi. U inson kamolotining muhim bosqichi hisoblanadi. O’smirlik davrida g’oyat katta axamiyatga ega bo’lgan psixologik o’zgarishlar ro’y bepadi, bolaning muayyan ijtimoiy turmush sharoitida keyingi kamol topishi uchun zarur ta’lim-tarbiya ta’sirida barqaror, mustahkam iz qoldiruvchi, ijobiy xislatlar namoyon bo’ladi. Tadrijiy ravishda izchil vujudga kelayotgan psixik o’zgarishlar, shakllanayotgan fazilatlar va shaxsning o’sishi, avvalo, mazkur yoshdagi o’g’il-qizlar faoliyatlarining (yetakchi va yordamchi faoliyat turlari: o’qish, mehnat va o’yin kabilar nazarda tutiladi) xususiyatiga bevosita bog’liqdir. O’smirning boshqa yosh davrlaridan farqlanadigan o’ziga xos xususiyatlari mavjud bo’lib, ular his-tuyg’u va irodaviy sifatlarda o’z ifodasini topadi. O’smir kichik maktab yoshidagi o’quvchidan farqli ravishda hayotni ilk bor shaxs sifatida faol ilmiy bilishda ishtirok eta boshlaydi, birinchi galda faqat narsa va hodisalarning ayrim alomatlarini emas, balki ularning umumiy va obyektiv qonuniyatlarini anglab yetish, tushunish imkoniyatiga ega bo’lib boradi. Shaxsning har tomonlama, uyg’un rivojlanishiga mehnat faoliyati salmoqli ta’sir ko’rsatadi. O’smirlarning sinf va maktab yer uchastkasidagi mehnat fao liyati o’z mohiyati bilan zarur axborot va ma’lumotlar berib, murakkablashib, ularning kuchiga kuch, g’ayratiga g’ayrat qo’shib, mehnat samarasidan, mahsulidan lazzatlanish his-tuyg’ularini shakllantira boshlaydi. O’smirlik davrida ham o’yin faoliyati ma’lum vaqtgacha shaxsning kamolotida o’z ahamiyatini saqlab qoladi. Jamoa bo’lib amalga oshiriladigan o’yinlar va ularning keng ko’lamda o’tkazilishi o’tish davrida vujudga keladigan qiyinchiliklarni yengillashtirishga xizmat qiladi. O’yin faoliyati o’smirda yuksak axloqiy his-tuyg’ularni vujudga keltiradi, matonatlilik, jasurlik kabi fazilatlar shakllanishi uchun qulay sharoit yaratadi. Mazkur faoliyat o’smirning aqliy jihatdan o’sishiga, fikr yuritishiga, o’z his-tuyg’usini boshqarishiga, jismoniy kamol topishiga turtki vazifasini o’taydi. O’yinning har xili bilan mashg’ul bo’lish o’smirni fahmlashga, eslab qolishga, biror ishni amalga oshirishdan oldin uni rejalashtirishga va diqqatni bir nechta obyektga taqsimlashga odatlantiradi. Tiyraklik, tezkorlik, farosatlilik kabi muhim xususiyatlar, xislatlar ham o’yin va sport mashg’ulotlarida tarkib topadi. O’smir kamolotga erishgan sayin uning psixik dunyosida yangi fazilatlar va sifatlar paydo bo’la boshlaydi, psixikasida keskin qayta qurish sodir bo’ladi. O’zgarishlar uning oldiga yangi talablar qo’yadi, bu esa o’z navbatida ko’proq huquq va erk berilishini, eng avvalo mustaqil qarorga kelish va o’z xulq-atvorini maqbul deb hisoblab amalga oshirishni taqozo qiladi. Psixik takomillashish, kamolotga intilish, nisbiy barqarorlik o’smirlik davrining eng muhim xususiyatlari hisoblanadi. Hozirgacha balog’atga erishish va jinsiy yetilishning jadallashishi to’g’risida bir butun ilmiy nazariya mavjud emas. Shuning uchun o’sishdagi jadallashuv, ya’ni akselerasiya bo’yicha ham muayyan nazariya yaratilmagan. Ana shu boisdan har xil ilmiy asosdagi, bir-biridan farqli e’tirozli qator nazariyalar paydo bo’lgan. Quyida akselerasiya muammosiga oid qarashlar bilan tanishib chiqamiz. Geliogen nazariyasi. Ushbu nazariya 1936 yilda chet el olimlari tomonidan yaratilgan bo’lib, uning asosiy mohiyati akselerasiya hodisasi quyosh nurining bevosita ta’siri bilan vujudga keladi, degan g’oyadan iboratdir. Bu g’oya tarafdorlarining fikricha, bolalar ko’p vaqt oftobda bo’lishi natijasida ularning o’sishida tezlashish, ya’ni akselerasiya ro’y beradi, chunki quyosh nuri organizmni zarur elementlar, moddalar, oziqalar bilan ta’minlaydi. Ammo hozirgi davrda aksele rasiya hodisasi janubiy (quyosh nurlari serob) mamlakatlarda shimoliy jo’g’rofiy kenglikka joylashgan mamlakatlarda ham bir tekis ro’y bermoqda. Ikkinchi tomondan, shahar muhitidagi qizlar va o’g’il bolalar qishloq bolalariga qaraganda tezroq voyaga yetishi ko’rilmoqda, vaholanki, qishloq odamlari quyosh nurida ko’proq toblanadilar. Demak, hozirgi davrda geliogen nazariyasi ziddiyatlarga sabab bo’lmoqda. Umuman oftobda toblanishni akselerasiya jarayonining muhim jihatlaridan biri deyish noto’g’ridir. Geteroziya nazariyasi. O’n to’qqizinchi asr oxiri yigir manchi asr boshlaridan buyon ijtimoiy hayotda , turmushda keskin o’zgarishlar sodir bo’lgani insonlar o’rtasidagi ijtimoiy, diniy, milliy, irqiy tafovutlarning kamayishiga olib keldi. Turli millat vakillarining aralash nikohga kira boshlagani bunga yorqin misoldir. Diniy e’tiqodlar, irqiy farqlar, etnik va milliy xususiyatlar, xarakter, an’analar, urf- odatlar, marosimlar, rasm-rusum va hokazolar aralash nikohga hyech qanday to’siq bo’la olmadi. Hayot tarzi har xil mamlakatlarning xalqlariga xos xususiyatlar ham aralash nikohni to’xtata olmadi. Aralash nikohga kirish tobora kengaymoqda. Mazkur nazariyaga muvofiq psixik dunyodagi qayta qurishlar nasliy belgilar keskin o’zgarishiga sabab bo’ldi, natijada farzandlarning o’sishida kuchayish, jadallashish, akselerasiya hodisasi vujudga keldi. Biroq mazkur muammoni ilmiy jihatdan atroflicha asoslab berish uchun yuqorida ta’kidlangan omillar yetarli emas. Shunga qaramay, geteroziya nazariyasi biologik o’sishda jadallashish jarayonini vujudga keltirishda alohida ahamiyat kasb etadi. Urbanizasiya nazariyasi. Jamiyat rivojlanishida shaharlarning roli ortishi bu nazariyaga asos qilib olingan. O’n to’qqizinchi asrning o’rtalaridan boshlab, qishloq aholisining shaharga ko’chishi (voqyelik tariqasida) avj oldi, ya’ni aholi orasida migrasiya yoki ur banizasiya hodisasi yuzaga keldi. Shaharning turmush tarzi, o’ziga xos xususiyatlari, axborot tarmoqlarining kengligi, madaniyat darajasi, fan-texnika, transport, maishiy xizmat kabi omillar bolalarning aqliy, axloqiy, jinsiy jihatdan ertaroq voyaga yetishi uchun zarur shart-sharoitlar yaratdi. Qishloq aholisi bilan shahar xalqining yashash muhiti va turmush sharoitining yaqinlashishi akselerasiya jarayoniga ijobiy ta’sir etdi, lekin bu omilning o’zi akselerasiyaning sababi bo’la olmaydi. Nutritiv nazariya. Bu g’oyaning tub mohiyati shuki, o’sishdagi jadallashish (akselerasiya) odamlarning ovqatlanishi yaxshilanishi, iste’mol qilinayotgan ozuqalarda darmondorilar miqdorining ko’payishi sababli vujudga keladi. Ushbu g’oya namoyandalarining fikricha, V-6, V-12 darmondorilari va foliyev kislotasini odamlar ko’proq iste’mol qilishi mazkur holat namoyon bo’lishining asosiy omili emish. Tabiiyki, inson o’sishining jadallashuvida darmondorilar ma’lum darajada ijobiy ta’sir etishi mumkin, lekin mazkur omillarning o’zi akselerasiya uchun muhim va yagona negiz bo’la olmaydi. Shuniig uchun tibbiyot xodimlari gigiyenachilar, biologlar, fiziologlar, psixologlarning ayrimlari bu g’oyani qo’llab-quvvatlaydilar. Shuning uchun tahlil qilinayotgan, sharhlanayotgan ilmiy nazariya akselerasiya uchun ma’lum turtki vazifasini o’taydi. Nurlanish nazariyasi. Bu nazariya namoyandalarining fikricha, yer yuzida rentgen qurilmalarining ko’payishi, atom, vodorod va neytron bombalarining portlashi natijasida insonda radioaktiv moddalar, radiasiya nurlanishi darajasining sezilarli darajada ortishiga olib keladi. Yer kurrasiga tarqalgan zaryadlar bilan inson organizmining nurlanishi o’sishni kuchaytiradi, ya’ni akselerasiya jarayoni yuzaga keladi. Shuning uchun bu nazariyaning himoyachilari turli xususiyatga ega bo’lgan nurlarning aniq dozasi organizmga ta’sir etishi, tarqalishi yemirilishga sabab bo’lmasa, insonning jismoniy o’sishi jadallashishi uchun imkoniyat yaratar emish. Ma’lumki, me’yoridan ortiq rentgen nuridan foydalanish ham organizm uchun zararlidir. Ana shu mulohazaga asoslanib organizm ayrim qismlarining rivojlanishi nurlar bilan bog’liqdir, degan xulosa chiqarish mumkin. Hatto, ayrim ilmiy manbalarda payvandlash apparatining yog’dusi ham, chaqmoq nuri ham organizmga ijobiy ta’sir qilishi aytiladi. Biroq tom ma’nodagi akselerasiya uchun mana shu omillarning o’zi yetarli emas, albatta. Ijtimoiy sharoitning yaxshilanishi nazariyasi. Yashash sharoitlarining yaxshilanib borishi, keng ko’lamda sanitariya va gigiyena tadbirlarining amalga oshirilishi, ovqatlanish sifatining ortishi, ota-onadan farzandga nasliy belgilarning (genlarning) bir tekis o’tishi kabi omillar akselerasiya jarayonini tezlashtiradi, degan fikr qator mamlakatlardagi tadqiqotchilar orasida keng tarqalgan. Ularning talqinicha, turmush sharoitining yaxshilanishi, qulayliklar yaratilishi turli imkoniyatlarning ishga solinishi uchun tabiiy zamin tayyorlashi mumkin. Lekin mazkur nazariya amaliy ma’lumotlarni to’liq, atroflicha ifodalashni taqozo etadi. Shuning uchun ushbu nazariyada masalaga har tomonlama yondashish yaqqol ko’zga tashlanadi. Agar ijtimoiy sharoit chuqur va ilmiy jihatdan yoritib berilsa, uning ta’sir kuchi yanada ortishi mumkin. Ijtimoiy akselerasiya nazariyasi. Bu ilmiy nazariyaning asoschilaridan biri, yirik fiziolog olim A.A.Markosyandir. Uning ta’riflashicha, hozirgi kishilardagi bilimlar hajmini yigirmanchi asr yarmidagi kishilarning bilimlari hajmiga taqqoslash orqali bolalardagi o’sish jarayonini aniqlash ijtimoiy ak selerasiya deyiladi. Bolalardagi akselerasiyaning sababi: birinchidan, ota-onalarning umumiy saviyasi. yuksalgani, umumiy o’rta ta’limning amalga oshgani; ikkinchidan, ijtimoiy turmushda axborot vositalari tarmog’ining kengaygani, ya’ni radio, televizor, teatr, kino, konsert zallari, madaniyat markazlari, o’quvchilar saroylari va uylari, yosh texniklar va tabiatshunoslar stansiyalarining, ulardagi ishtirokchilarning ko’paygani; uchinchidan, kitob, jurnal, mahalliy matbuot ko’lami va sifatining o’zgarishi, informatika ko’lami kengayishi, internet tarmog’i jadal o’sishi va hokazolardir. Bizningcha, mana shu omillar qatoriga shaxslararo munosabatlarning to’g’ri yo’lga qo’yilishi, odamlarning oqilona, odilona muloqotga o’rgangani, jamoa va guruhlarda ijobiy psixologik muhit yaratilgani, asabiylashish, parokandalik kamayganini ham qo’shish maqsadga muvofiqdir. Yuqorida ko’rilgan akselerasiya nazariyalarini alohida olib qaralsa, mazkur jarayonni tushuntirish imkoniyati torayadi. Shuning uchun ularning ijobiy jihatlarini tanlab, muayyan tizimni barpo etish va shu yaxlit tizimdan foydalanib, akselerasiyaning mohiyati va uni keltirib chiqaruvchi omillarni tushuntirish mumkin. O’smirlik yoshida shaxsning shakllanishi O’smirlik yoshi dunyoqarash, e’tiqod, nuqtai nazar, pozisiya, o’zligini anglash, baholash va hokazolar shakllanadigan davr hisoblanadi. Kichik maktab yoshidagi bola kattalarning ko’rsatmalari yoki o’zining tasodifiy, ixtiyorsiz orzu-istaklari bilan harakat kilsa, o’smir o’z faoliyatini muayyan prinsip, e’tiqod va shaxsiy nuqtai nazari asosida tashkil qila boshlaydi. O’smir shaxsining tarkib topishida axloq o’ziga xos, ong alohida ahamiyat kasb etadi. Bunda o’quvchilarning axloqiy tushunchalarni o’zlashtirishi va ular ni turmushga tatbiq etishi muhim rol o’ynaydi. Umuminsoniy xislatlarni shakllantirish jarayoni, o’quvchidagi ishonch, aqida, nuqtai nazarning qarama- qarshiliklariga duch keladi. O’smir shaxsini tarkib toptirishda uning atrof-muhitga, ijtimoiy hodisalarga, kishilarga munosabatini hisobga olish lozim. Chunki o’smirda muayyan narsalarga munosabat shakllangan bo’ladi. Ijtimoiy turmushni kuzatish, undagi inson uchun zarur ko’nikmalarni egallash kattalar xulq - atvorini tahlil qilish imkoniyatini yaratadi. Natijada favqulodda holatlarga − katta yoshdagi odamlarning tutgan yo’li va uslubini baholash ko’nikmasi tarkib topa boshlaydi. O’smir xulq-atvorini baholashda (rag’batlantirish yoki jazolashda) kattalar ning qat’iyatliligi, prinsipialligi sinchkov o’quvchi tomonidan tahlil qilinadi va qo’llangan tadbirning to’g’ri yoki noto’g’ri ekanligi yana bir marta tekshiriladi. Shuning uchun rag’batlantirish va jazolash usulari oqilona, o’z vaqtida qo’llanishi kerak. Psixologik adabiyotlarda mehnat bilan jazolash o’smir psixologiyasida keskin o’zgarish yasashi ifodalangan. Ma’lumki, hamma o’quvchilarga mehnatning qahramonlik, yaratuvchilik ekanligi uqtirib kelinadi. Favqulodda mehnatdan jazo sifatida foydalanish ularga mutlaqo yomon ta’sir etadi. Psixologlar o’tkazgan tadqiqotlardan ko’rinadiki, o’smirlarning ko’pchiligi qat’iyatlilik, kamtarlik, mag’rurlik, samimiylik, mehribonlik, dilkashlik, adolatlilik kabi ma’naviy, axloqiy tushunchalarni to’g’ri anglaydilar. Ularning turmush tajribasida fan asoslarini egallashi natijasida barqaror e’tiqod va ilmiy dunyoqarash, tarkib topadi, shular zamirida axloqiy ideallar yuzaga kela boshlaydi. O’smirlarning ideallari, negizida orzu, maqsad va ularni ro’yobga chiqarish rejalari namoyon bo’la bosh laydi. Muayyan kasbga mayl va qiziqish tug’iladi. Orzu-istaklar rang-barangligi bilan bir-biridan keskin ajralib turadi. O’smirlar mulohazasini tadqiq qilish ularda ahloqiy tushunchalar baravar tarkib topmasligini ko’rsatdi. A.I.Maliovanov o’smirlarni to’rtta guruhga ajratadi: 1) xatti-harakatda o’zlari anglagan, ijo biy qoidalarga tayanib ish tutadigan, so’zi bilan ishi mos o’smirlar; 2) axloqiy tushunchalari qiliqlariga mos keladigan o’smirlar; 3) xatti-harakatlari axloqiy normalar haqidagi bilimlari bilan ajralib turadigan shu bilimlarga mos harakat qilmaydigan o’smirlar; 4) o’zlari biladigan axloqiy talablar bilan, kundalik xulq-atvorning aloqasini tushunmaydigai o’smirlar. Ilmiy tadqiqotlar va hayot tajribalari ayrim axloqiy tushunchalarni noto’g’ri tushunib, shaxsning ba’zi fazilatlarini noto’g’ri baholab, mustaqillikka intiladigan, o’z irodasini namoyish qilishga harakat qiladigan o’smirlar o’zlarida salbiy sifatlarni o’stirishga urinishini ko’rsatdi. Hatto ular o’zlarida shakllangan ijobiy xislatlarni yo’qotishga ham harakat qiladilar. O’qituvchi va ota-onalarning asosiy vazifasi ularning noto’g’ri qarashlariga zarba berish va o’smirlarning adashishlariga yo’l qo’ymaslikdir. O’smir o’g’il-qizlar shaxsining kamol topishida o’zini anglash muhim ahamiyatga ega. Chunki o’zini anglash jarayonida o’ziga baho berish mayli va istagi o’zini boshqa shaxslar bilan taqqoslash, o’ziga bino qo’yish ehtiyoji paydo bo’ladi. Bular esa o’smirning psixik dunyosiga, aqliy faoliyatiga, tevarak-atrofga munosabatining shakllanishiga ta’sir qiladi. O’smirlarda o’zini anglashning rivojlanishi shaxsiy xulq-atvorini tushunishdan boshlanib, axloqiy fazilatini, xarakterini, aqliy imkoniyat va qobiliyatini bilish bilan yakunlanadi. O’smirda o’zini anglash rivojlanishi uchun sinf jamoasi va oila a’zolarining faoliyati muhim ahamiyatga ega. Uning xatti-harakati, o’z kuchiga, mayliga, yoshiga loyiq ijtimoiy munosabatlari, muayyan muhitda o’z o’rnini topishga intilishi o’zini anglashining takomillashuviga puxta zamin yaratadi. O’smirlarda o’zini anglash yangi bosqichga ko’tarilgach , ular o’ziga xos axloqiy namunani tanlaydilar. O’quvchi o’ziga namuna bo’lgan shaxsning xulq-atvori bi lan o’zining xatti-harakatini solishtiradi va o’zining ijobiy yoki salbiy jihatlarini anglab yetadi. Natijada unda o’zini o’zi tarbiyalashga bog’liq yana bir muhim xislat vujudga keladi. O’smir o’zini o’zi tarbiyalashda kitob qahramonlaridan, kinofilm ishtirokchilaridan o’rnak olib, goho ularga taqlid qilib, butun iroda kuchi va xarakter xislatlarini ishga solib, har xil xususiyatlarni egallashga intiladi va bu yo’lda uchraydigan to’siq hamda qiyinchiliklarni yengadi. O’smirlik yoshida psixologik jihatdan eng muhim xi slat – voyaga yetish yoki kattalik hissining paydo bo’lishi alohida ahamiyatga ega. Kattalik hissi ijtimoiy- axloqiy sohada, aqliy faoliyatda, qiziqishda, munosabatda, ko’ngil ochish jarayonida, xulq-atvorning tashqi shakllarida o’z ifodasini topadi. O’smir o’z kuchi va quvvati, chidamliligi ortayotganini, bilim saviyasi kengayayotganini anglay boshlaydi. Bularning barchasi unda kattalik hissini rivojlantiradi. Unda g’ashga tegadigan rahbarlikdan, o’rinsiz homiylikdan, ortiqcha nazoratdan, zeriktiradigan g’amxo’rlikdan xoli bo’lish istagi vujudga keladi. Mazkur jarayon o’z navbatida kattalar bilan munosabat va muloqotda noxush kechinmalarni paydo qiladi. Sinf jamoasi va oila a’zolari o’rtasidagi munosabatlarni o’zgartirishgina kattalar bilan o’smirlar orasidagi “anglashilmovchilik g’ovi”ni yo’qotadi. O’smirlar bilan munosabatda ularning mustaqilligi, faolligi, tashabbuskorligi, o’zini boshqarishini hisobga olib, ortiqcha homiylik, g’amxo’rlik qilmaslik ijobiy samaralar beradi. O’smirlik davri xususiyatlarini tadqiq qilgan D.B.Elkonin va T.V.Dragunovning ta’kidlashicha, o’g’il va qizlarning bu yoshda o’rtoqlari bilan munosabatlarga intilishi, tengdoshlari jamoasining hayotiga qiziqishi yorqin namoyon bo’ladi. O’smirlarning o’rtoqlik va do’stlik tuyg’ulari o’zaro munosabatlarini o’rgangan I.V.Straxov, ularning o’zaro munosabatlarini uchta shaklga: ulfatchilik, o’rtoqlik va do’stlikka bo’ladi. Har bir yuksak tuyg’uni psixologik jihatdan ta’riflab, ularning rivojlanishini bayon qiladi, yuksak, insoniy tuyg’ularning shakllanish sur’ati, barqarorligi o’g’il bolalar bilan qiz larda birmuncha farqlanishini ta’kidlaydi. V.A.Kruteskiy va N.S.Lukinning fikricha, ha qiqiy o’rtoqlik va chinakam do’stlik – mardonavor o’rtoqlik va talabchan do’stlikdir. Bunday o’rtoqlik va do’stlik amaliy yordamni va o’rtog’ining xatolarini to’g’ri, samimiy va ochiq tanqid qilishni taqozo etadi. O’smirning sinf jamoasi hayotida faol qatnashish uchun intilishi g’oyat katta ahamiyatga ega. Sinf jamoasi a’zolarining o’zaro yordam, birdamlik, hamdardlik, bo’ysunish odati, shaxsiy hamda ijtimoiy qiziqishlarini rivojlantiradi. 5. 5. O’smirning aqliy kamoloti O’smirlarning jismoniy o’sishi va jinsiy yetilishi ularning psixikasida keskin o’zgarishlarni vujudga keltiradi. O’quv fanlarining ko’payishi, axborotlar tarmog’ining kengayishi ularning fikr yuritishini jadallashtiradi. Kichik maktab yoshidagi bolalarda endigina rivojlanish bosqichiga ko’tarilgan intellekt o’smirlik davrida yanada takomillashadi. Ta’lim ja rayonida ularda materiallarni tahlil va sintez qilish, muammoning mohiyatiga tushunish jadal sur’atlar bilan o’sadi. Tafakkurning rivojlanishi intellektni qo’shimcha ma’lumotlar bilan boyitadi. Ma’lumki arifmetikadan algebraga o’tish umumlashtirishnint yuqori bosqichiga ko’tarilganini bildiradi. Binobarin, mazkur holatda mavhumlashgan sonlar qaytadan mavhumlashtiriladi, oldin umumlashtirilgan narsa va hodisalar qaytadan umumlashtiriladi va natijada “mavhumni mavhumlashtirish”, “umumlashmani umumlashtirish” degan ilmiy tushunchalar vujudga keladi. O’smir o’quvchilar o’rganayotgan fan asoslari, avvalo ularning mavhum tafakkurini o’stirishga qaratiladi. Uning aqliy faoliyati xususiyatlaridan biri – mavhum tafakkurning rivojlanishidir. Maktab ta’limi va mustaqil bilim olish faoliya ti ta’siri ostida, o’smirda analitik- sintetik faoliyat jadal sur’at bilan rivojlana boshlaydi. Shuning uchun unda sabab va natijani izohlash uquvi mustahkamlanib boradi. O’quvchi materiallarning muhim belgilarini ajratishga, keng ma’noli umumlashtirishni amalga oshirishga harakat qiladi. Ta’lim jarayonida anchagina mavhum tushunchalar, masalan, matematikada – nuqta, chiziq, tenglik..., fizikada – kuch, solishtirma og’irlik, tezlik, amper, volt..., geografiyada – ekvator, qutb, kenglik, uzunlik, zona, plato..., tarixda – qul, davr, shaxsiy mulk, boylik, ekspluatasiya va hokazolar vujudga keladi. O’smirlik davrida o’quvchilarda analitik-sintetik faoliyat yetarlicha rivojlanmagani, fikr yuritish usullari to’liq emasligi uchrab turadi. Shuning uchun geometrik masalani yechish usulini yoki isbotlash yo’lini ko’rsatib berilmasa, qiyinchiliklar tug’iladi, o’quvchilar masalani eng oddiy usulda “tavakkal”iga yecha boshlaydilar. O’smirlar fikr yuritish faoliyatining xususiyatlaridan biri – yaqqol-obrazli, ko’rsatmali tafakkur tarkibining muhim rol o’ynashidir. Ularda mavhum tafakkur o’sishi bilan yaqqol-obrazli tafakkurning tarkibiy qismi mutlaqo yo’qolib ketmaydi, balki saqlanib qoladi va rivojlanadi hamda tafakkurning umumiy strukturasida muhim rol o’ynaydi. O’smirning eng muhim xususiyatlaridan yana biri mustaqil fikrlash, aqlning tanqidiyligi tez rivojlanishidir. By esa kichik maktab yoshidagi o’quvchidan farqli o’laroq, o’smirning aqliy faoliyatida yangi davr boshlanganini bildiradi. Maktab ta’limining bevosita ta’siri bilan o’smirda o’zini anglash jarayoni rivojlana boshlaydi. U o’zining fikriga, mustaqil qarashiga, biror masala yuzasidan o’z mulohazasiga ega bo’lishi uchun harakat qi ladi. Shuning uchun o’qituvchi yoki ota-onaning aytganlariga, kitob va darsliklarga tanqidiy nuqtai nazardan qaraydi. Ko’pincha o’qituvchining mulohazasidan, darslikdan xato va kamchiliklarni topishga intilib, o’z gapida turib , ayrim fikrlarga qat’iy e’tiroz bildirishga, tortishishga va bahslashishga moyil bo’ ladi. Aqlning tanqidiyligi ayrim hollarda o’qituvchi bilan o’quvchi o’rtasida “anglashilmovchilik g’ovi”ni vujudga keltiradi. Aqlning “tanqidiyligi” o’smirning asosiy xususiyatlaridan biri bo’lib, u o’zgalar fikrini turli bahonalar, sabablar bilan yo’qqa chiqarishga qaratilgan bo’ladi. Tafakkurning mustaqilligi inson uchun juda katta ahamiyatga ega. O’qituvchi dars jarayonida va darsdan tashqari vaqtlarda, har qanday og’ir shart-sharoitlarda ham turli usullar bilan bu xislatni qo’llab-quvvatlashi, uning rivojlanishi uchun imkoniyat yaratishi kerak. Shuni ham esdan chiqarmaslik lozimki, dastlabki davrda o’smirning nuqtai nazarini, mulohazalaridagi xatolarini, muvaffaqiyatsizliklarni yomonlash, uni izza qilish, izzat-nafsiga tegish, masxaralash mutlaqo mumkin emas. Aks holda o’smir aqlining ajoyib sifati barbod bo’ladi va uning o’zi jamiyat hamda tabiat qonunlariga, holatlariga befarq qaraydigan shaxsga aylanib qoladi. O’qituvchi o’quvchinilg aql-zakovatini to’g’ri, rivojlantirish uchun har bir imkoniyatni to’la, ishga solishi: 1) o’smirlarga to’g’ri ta’riflashni, tahlil qi lishni, taqqoslashni, materiallarni mavhumlashtirish va umumlashtirishni o’rgatishi; 2) ularga o’z fikrini to’g’ri, ravon va aniq ifodalash yo’lini tushuntirib berishi lozim. Mustaqil ravishda hukm va xulosa chiqarish, mulohaza yuritish kabi aqlning tur li shakllaridan foydalanish o’smirlarda aqliy, faoliyat ko’nikma va malakalarini o’stiradi, natijada jadal rivojlanish pallasi amalga oshadi. Yuqoridagi vazifalarni bajarish uchun avvalo o’smirlar oldiga turli obyektlarni mustaqil holda taqqoslash, ulardagi o’xshash va tafovutli jihatlarni topishni yuklash kerak. Buning uchun ularning diqqatini quyidagi savollarga javob berishga qaratish maqsadga muvofiqdir: “Bu holatda qanday umumiylik mavjud?”, “Ushbu narsalar qaysi belgi va jihatlari bilan bir-biridan farqlanadi?” “Mazkur narsalar va hodisalar o’rtasida qanday o’xshashlik belgisi bor?” va hokazolar. Botanika darslarida o’quvchilarga mox (yo’sin) bilan suv o’tini, zamburug’ning poyasi bilan ildizini taqqoslashni tavsiya etib, poyaning ildizdan, sporaning urug’dan nimasi bilan farqlanishini aniqlashni topshirish foydalidir. O’smir aql-zakovatini kamol toptirish uchun ular ga doimo mantiqiy tafakkur usullarini o’rgatib borish zarur. Bunda mantiqiy xatolarni tuzatib borishni aslo yoddan chiqarmaslik kepak. O’smirda to’g’ri mantiqiy fikrlashni rivojlantirishda ona tili va adabiyot o’qituvchisining roli juda muhimdir. U hamma vaqt o’quvchilarga to’g’ri jumla tuzishni, ravon mulohaza yuritishni, fikrlashni, yozishni o’rgatib boradi. Tarbiyasi qiyin o’smirlar O’qituvchilar jamoasi har qancha urinishidan qat’i nazar, ta’lim jarayonida tarbiyasi qiyin o’smirlar ham uchrab turadi. Hozirgi davrda, bunday o’quvchilar bilan yakkama-yakka ishlash usuli yaratilgan, fe’l-atvordagi nuqsonlarning xatti- harakati nosog’lomligining oldini olish va tuzatish yo’llari ilmiy asosda ishlab chiqilgan. Tadqiqotlarning ko’rsatishicha, tar biyasi qiyin; injiq, xulqi salbiy bolalarning kelib chiqishining ijtimoiy sabablaridan tashqari, peda gogik va psixologik sabablari ham mavjud. O’quvchilarda nojo’ya xatti-harakatlar paydo bo’lishining sabablari va turtkilari har xildir. Qonunni buzishi yoki qoidaga xilof ish qilishni darajasiga qarab tarbiyasi qiyin o’smirlar jinoiy qonunbuzar va oddiy qoidabuzar (tartibbuzar) guruhlarga ajratiladi. Shaxsning biologik o’sishidagi nuqsonlar, sezgi organlarining kamchiliklari, o’qishga salbiy ta’sir etuvchi oliy nerv faoliyati va temperamentdagi qusurlar tarbiyasi qiyinlarni keltirib chiqaradi. Shaxsning psixik o’sishidagi kamchiliklar, chunonchi, aql-idrokning zaif rivojlangani, irodaning bo’shligi, hissiyotning kuchsizligi, zarur ehtiyoj va qiziqishlar mavjud emasligi, o’smirning intilishi bilan mavjud imkoniyati o’rtasidagi nomutanosiblik va hokazolar xatti-harakatni izdan chiqaradi. Shaxsning fazilatlari tarkib topishidagi nuqsonlar: axloqiy hislarning yetishmasligi, o’qituvchi, sinf jamoalari, oila a’zolari bilan noto’g’ri muloqot, ishyoqmaslik, bo’sh vaqtni to’g’ri taqsimlamaslik va boshqalar ham salbiy qiliqlarni vujudga keltiradi. Shaxsning bilim, o’quv faoliyatidagi kamchiliklari: aqliy faoliyat usullaridan keng foydalana bilmaslik, eng muhim bilim, ko’nikma va malakalarni egallashdagi uzilishlar; maktab faoliyatidagi: o’qitishdagi nuqsonlar, tarbiyaviy chora va tadbirlardagi xatolar ham shular jumlasiga kiradi. Maktabdan tashqari muhitning ta’siridagi nuqsonlar, chunonchi, oilada pedagogik- psixologik bilimlarning yetishmasligi, oilaviy nizolar, ajralish, ota-onaning ichkilikka va shahvoniy hayotga berilishi, balog’atga yetmagan tengqurlarining ta’siri, madaniy-ma’rifiy ishlab chiqarish jamoalari hamda jamoatchilik qurshovidagi kamchiliklar ham tarbiyasi qiyin o’smirlar ko’payishiga sabab bo’ladi. Tarbiyasi qiyinlarni o’rganishda kinolavhalar, yuridik varaqa, ishontirish, rag’batlantirish, bo’ysundirishdan, qo’rqitish, “sun’iy qiyin holatni yaratish” singari usullardan foydalaniladi. Shulardan ayrimlarining mohiyatiga qisqacha to’xtalamiz. Odatda novella, voqyea, hikoya, sarguzasht, ocherk kabi adabiy asarlardan foydalanish o’smirlar xatti-harakatining sabablarini o’rganishda yaxshi samara beradi. O’qituvchi, sinf rahbari yoki ichki ishlar xodimlari tomonidan tarbiyasi qiyin o’smirlarga tegishli asardan parcha o’qib beriladi, so’ng ularda qanday qo’zg’alish yoki ta’sirlanish paydo bo’layotganligi kuzatiladi. Tajriba qoidasiga binoan, o’qilgan parchada o’smirlarning sarguzashti, ajoyibot va g’aroyibotlar o’z aksini topishi shart. Agar usul o’zining ijobiy natijasini ko’rsata olmasa boshqa vositalarni qo’llash maqsadga muvofiqdir. Navbatdagi bosqichda ulardan o’qilgan asar per sonaji yoki bosh qahramonining o’rnida bo’lganida qanday ish tutishi so’raladi. Shu yo’l bilan har bir o’smirni, qanday hodisalar qiziqtirishi va unda qanday salbiy xatti-harakat yoki illat mavjudligi aniqlanadi. O’qituvchi o’quvchilar bilan muloqotda har bir o’smirdan asarning bosh obrazi yoki personajiga munosabatini so’rashi lozim. Chunki shaxsiy mulohazalar zaminida o’smirning ruhiy dunyosidagi turli kechinmalar aks etadi. Shu tufayli ularning nojo’ya xatti-harakatlari nimalar bilan bog’liq ekanligi o’qituvchiga ayon bo’ladi. Tajriba o’tkazishda matnni o’qilganda psixo logik pauzaga, ravon ohangga, o’qish sur’ati va ritmiga alohida e’tibor berish lozim. Ana shu qoidalarga rioya qilinsagina matnning ta’siri ortadi, o’smirdagi muayyan kechinmalarning tashqi ifodasi tez ko’riladi. O’smirlar xususiyatiga mos matnlarni tanlash, ularning hajmiga va mazmuniga e’tibor berish alohida ahamiyat kasb etadi. Tanlangan matnlar tarbiyasi qiyin o’smirlarning o’ziga xos va yosh xususiyatlariga, ichki imkoniyatlariga mutlaqo mos bo’lishi shart. Qonunbuzarlikning sababini aniqlash usullaridan yana biri − syujetli fotosuratlar yoki rasmlar bilan tajriba o’tkazishdir. Buning ma’nosi va maqsadi o’smirlarning salbiy xatti-harakatlarini keltirib chiqaradigan qanday motivlar mavjudligini, shuningdek, ular qaysi ta’sirlarga osonroq berilishini aniqlashdir. Tarbiyasi qiyin o’smirlardagi xususiyatlarni o’rganishning yana bir yo’li alohida-alohida suhbat o’tkazish orqali ularning ruhiy kechinmalari bilan tanishishdir. Suhbat kezida yaxshi va yomon xulq-atvor, xatti-harakatlar yuzasidan keng ma’lumotlar to’planadi. Mazkur jarayonda amalga oshiriladigan har xil xatti-harakatlarni baholash, ularni sharhlab berish lozim. Xatti-harakatni baholashda o’smirga qo’yil gan ayb yo tan olinadi yoki u mutlaqo inkor etiladi. Biroq o’tkazilgan suhbatlar o’smirning psixik dunyosiga shunday nozik ta’sir qilishi kerakki, natijada unda vij don azobi, o’ng’aysizlik tuyg’usi vujudga kelsin. O’smir shaxsiyatiga tegadigan muomala qilish man etiladi. Hamma vaqt suhbat davomida iliq psixologik iqlim, do’stona munosabat, qulay mikromuhit bo’lmog’i shart. Faqat shundagina mavjud imkoniyatlardan unumli va s amarali foydalanish mumkin. O’smirlar bilan suhb at orqali ularning kelajak rejalari, orzu-umidl ari, intilishlari, jismoniy va aqliy mehnatga yaroqligi aniqlanadi. O’smirlarning tipologik xususiyatlariga binoan bir nechta shartli guruhga ajratish mumkin. Tarbiyasi qiyin o’smirlarning birinchi guruhi orsizlar yoki subutsizlar deyiladi. Ular o’z xatolarini bilib turib qonun va qoidalarni buzadilar, noma’q ul ishlarni qiladilar. Ko’pincha ular o’zlarining gunohkor ekanliklarini tan olmaydilar, maktabdagi ayrim kamchiliklarni tanqid qiladilar. Lekin yutuql arni e’tirof qilishni xohlamaydilar. Shaxsiy fikrlarini boshqa kishilarga ma’qullashni va o’z talablarini o’zgalar so’zsiz bajarishini juda yoqtiradilar. Bunday bolalar betga chopar, o’jar tabiatli, rahm -shafqatsiz, “zo’ravon” bo’ladilar. Mustaqil fikrga ega bo’lmagan tengdoshlarini o’z atroflariga to’playdilar va birgalikda tartib buzishga undaydila r. Ikkinchi guruhga mansub tarbiyasi qiyin o’smirlar yaxshi va yomonni tushunadilar, biroq mustaqil e’tiqodga , barqaror yuksak his-tuyg’uga ega emasliklari sababli “orqa qanoat”da turib qoidani buzadilar. Ularning xatti - harakatlari tasodifiy voqyelikka, ta’sir kuchiga va vaziyat xususiyatiga bog’liqdir. Ular tashviqotga tez beriladilar, barcha narsalarga ishonadilar, qaysi yo’lga kirib qolganliklarini anglab yetadilar, b iroq “kompaniya” fikriga qarshi borishga botina olmay ko’ngilsiz ishlarga qo’l uradilar. Ko’pincha tartibbuzarlar qilmishlariga tavba qilib, sinf jamoasi a ’zolarini ishontiradilar, lekin ma’lum fursat o’t gandan so’ng bergan va’dalarini butunlay unutadilar. Uchinchi guruhga mansub tarbiyasi qiyin o’smirlar shaxsiyatparastlik tufayli qonunbuzarlik, tartibbuzarlik yo’liga kirib qoladilar. Ular shaxsiy talablari va ehtiyojlarini qondirish uchun hap qanday nojo’ya xatti-harakatdan qaytmaydilar, hamisha odamlarga yaxshilik qilishni orzulaydilar, biroq o’zlarining shaxsiy manfaatlarini ijtimoiy manfaatdan yuqori qo’yadilar. O’zlarining xohishlarini taqiqlangan usullar bilan amalga oshiradilar, so’ng qilmishlariga afsus-nadomat chekadilar, ruhan eziladilar. Lekin mazkur kechinmalarni tez unutadilar, ularning shaxsiy ehtiyojlari har qanday yuksak hislardan, xohishlardan ustun turadi. Axloqqa xilof xatti-harakatlar achinish hissi tarzida namoyon bo’ladi, xolos. Injiq tabiatli o’smirlar to’rtinchi guruhga mansub bo’lib, ular sinf jamoasida o’z o’rinlarini topa olmaganidan qayg’uradilar. Bunday o’quvchilar ginaxon, arazchi bo’ladilar, shuning uchun sinf jamoasida kamsitilayotgandek, kechinmalar bilan yashaydilar. Bunday holatning vujudga kelishiga asosiy sabab shaxsiy imkoniyatlardan ko’ra intilish, mayl va obro’ ketidan quvishning ustunligidir. Ular jamoa a’zolarining hurmatiga sazovor bo’lishni xohlaydilar. Ko’pincha tundlik bilan ish tutadilar, biror narsaga xayrixohliklari yaqqol ko’zga tashlanmaydi. Tushkunlik kayfiyati, umidsizlik, o’z imkoniyati, aqliy, quvvatiga ishonchsizlik ularga xos xususiyatlardir. Ular qonun va qoidalarni buzishga astoydil harakat qilmasalarda, ta’lim va tarbiya jarayonida qiyinchilik tug’diradilar. Tarbiyasi qiyin o’smirlarning xatti-harakatlarini ijobiy yo’nalishga burib yuborish uchun ularda mas’uliyat, g’urur, javobgarlik, ishonch kabi yuksak hislarni tarkib toptirish lozim. Buning uchun ularga yoshi, kuchi, qobiliyati va qiziqishlarini hisobga olib, topshiriqlar berish ayni muddaodir. Ularga kichik jamoani, sport seksiyasini, tirik burchakni boshqarish vazifasini ishonib topshirish natijasida salbiy fe’l-atvorlarini kamaytirish mumkin. Ularni o’zlari qiziqqan to’garaklarga jalb qilish orqali o’qishga salbiy munosabatlari asta-sekin yo’qotib boriladi. Tarbiyasi qiyin o’smir o’quvchilarni qayta tarbiyalash uchun quyidagilarga e’tibor berish kerak. Tarbiyasi qiyin o’smirlarni keltirib chiqaruvchi sabablar majmuasi. I. Shaxsning biologik nuqsonlari: a) sezgi organlarining kamchiliklari; b) o’qishga salbiy ta’sir etuvchi oliy nerv faoliyati va temperament xususiyatlarining mavjudligi; v) psixopatologik ojizliklar. II. Shaxsning psixik kamolotidagi kamchiliklar: a) aqlning bo’sh o’sganligi; b) irodaning zaifligi; v) shaxsda hissiyotning kam rivojlangani; g) zarur ehtiyoj va bilishga qiziqishlar mavjudmasligi; d) o’smirdagi intilish bilan imkoniyatlarning nomutanosibligi. III. Shaxsning tarbiyasidagi nuqsonlar: a) axloqiy xislatlarida uchraydigan kamchiliklar; b) o’smirning o’qituvchi, sinf jamoasi va oila a’zolari bilan muloqotidagi zaifliklar; v) mehnat tarbiyasidagi nuqsonlar; g) bo’sh vaqtni taqsimlashdagi xatolar. IV. Shaxsning bilim olish faoliyatidagi kamchiliklari: a) bilimlar, maxsus ko’nikmalar va malakalarni egallashdagi uzilishlar; b) ta’lim jarayonida aqliy mehnat usullari va operasiyalarining yetishmasligi. V. Maktab ta’limi va tarbiyasidagi kamchiliklar: a) ta’lim jarayonida bilimlar va xatti-harakatlarni adolatsiz baholash, darslik va o’quv qo’llanmalariga nisbatan anglashilmovchiliklar, sinfda qoldirish va hokazolar; b) maktab tarbiyaviy ishlaridagi kamchiliklar o’qituvchining o’smirga xayrixoh emasligi, o’quvchining ikkilanishi, o’qituvchilar va o’quvchilar jamoasidagi nuqsonlar, pedagogik qarovsizlik, o’z o’rnini topa olmaslik va boshqalar. VI. Maktabdan tashqari muhitdagi nuqsonlar: a) oilada pedagogik va psixologik bilimlarningetishmasligi; b) oilaning buzilishi va oilaviy nizolar; v) ota-ona yoki oila a’zolarining shahvoniy hayotga va ichkilikka berilishi; g) oila a’zolari o’rtasida sudlangan odamning uchrashi; d) tengqurlarining salbiy ishlarga (haqorat qilishga, ichishga, chekishga, qo’li egrilikka) o’rgatishi va hokazo; ye) madaniy-ma’rifiy, ishlab chiqarish va jamoatchilikning kamchiliklari. O’smirlar tafakkurining o’sishi O’smirlik davriga kelib, ta’lim jarayonida o’quvchilarning aqliy faoliyati taraqqiyotida muhim siljishlar yuz beradi. Ularning jismoniy rivojlanishi, jinsiy balog’atga yetishi psixikasida keskin o’zgarishni vujudga keltiradi. O’quv fanlarning ko’payishi, axborotlar tarmog’ining kengayishi fikr yuritishni jadallashtiradi. Kichik maktab yoshidagi o’quvchida ma’lum taraqqiyot bosqichiga ko’tarilgan tafakkur o’s mirlik davriga kelib o’zining yana bir yuqoriroq pallasiga ko’tariladi. O’qitish jarayonida ularda o’rganilishi zarur bo’lgan materiallarni analiz va sintez qilish, ya’ni analitik-sintetik faoliyat hamda mavhum tafakkur jarayonlari jadal sur’atlar bilan taraqqiy eta boshlaydi. Tafakkurning rivojlanishi uchun mazkur yosh davrida matematika, ona tili, geografiya, fizika, biologiya kabi fanlar muhim imkoniyatlar yaratib beradi. Sobiq sovet psixologiyasi fanining asoschilaridan biri L.S.Vigotskiy tafakkur muammosini o’rganib, ko’proq umumlashtirish va abstraksiyalash ustida to’xtalib, ularni gruppalarga, turlarga ajratib o’rganishni tavsiya qiladi. Bundan tashqari, umumlashtirish va mavhumlashtirishning yuqori bosqichi yuzasidan mulohaza yuritib, “umumiylikni umumlashtirish”, “mavhumni mavhumlash” degan tushunchalarni birinchi bo’lib psixologiyaga olib kiradi. Bu holat bir fanda o’zlashtirilgan bilimlarning ikkinchi bir fanda uchrashi paytida sodir bo’lishi mumkinligi asoslab ko’rsatiladi. Masalan, arifmetikadan algebra tomon yoki planimetriyadan steriometriya sari, tabiiy geografiyadan iqtisodiy geografiyaga o’tish va boshqalar. Yirik sobiq sovet psixologlaridan biri P.P.Blonskiy tafakkur bir davrning o’zida ikki yo’nalishga qarab, ya’ni mavhumdan yanada mavhumga, yaqqoldan undan ham yaqqolroq holatga qarab o’sib o’tishi ustida fikr yuritadi. Uning fikricha, tafakkur taraqqiy qilib borishi natijasida o’smirlar ma’lum qonun va qoida asosida aqliy mehnat qilishga odatlanadilar. Natijada o’quvchilar o’z xatti-harakatlari va intellektual faoliyatlarini nazorat qilishga o’rganadilar. Ular ning o’z-o’zini nazorat qilishi to’rt bosqichda tarkib topadi. Birinchi bosqich o’z-o’zini nazorat qilishning mavjud emasligi bilan tavsiflanadi. Ikkinchi bosqichda o’quvchi materialni sidirg’asiga takrorlash asosida o’z fikr yuritish faoliyatini tekshiradi. Shu ning uchun bu bosqich o’z-o’zini to’liq nazorat qilish bosqichi deyiladi. Uchinchi bosqich «tanlab nazorat qilish bosqichi» deb yuritilib, unda o’quvchi materialning asosiy qismini idrok qila olishini tekshirgan bo’ladi. To’rtinchi bosqichda unda o’z-o’zini nazorat qilish funkisiyasi yana yo’qoladi, faqat natijalarni bir necha asosiy va muhim belgilariga qarab mulohaza yuritishi ko’zga tashlanadi va hokazo. S.L.Rubinshteyn umumlashtirishni empirik (amaliy), nazariy va deduktiv (umumiydan xususiyga) umumlashtirish turlariga ajratib o’rganadi. Muallifning mulohazasiga ko’ra, umumlashtirish yordamida muammolar yo asta-sekin (empirik), yoki «birdaniga» (nazariy) hal qilinishi nazarda tutiladi. Mavhum tafakkurni o’stiruvchi birdan bir yo’l muammoli vaziyatdir, deb tushuntiradi tadqiqotchi. Muammoli vaziyat abstrakt tafakkurni o’stirish bilan cheklanib qolmasdan, balki ijodiy tafakkurni har tomonlama taraqqiy ettirishi mumkinligi ta’kidlab o’tiladi. S.L.Rubinshteyn ta’limda tafakkur shakllari, chunonchi, tushunchalar, hukm va xulosa chiqarishning tarkib topishi va rivojlanishi to’g’risida ham nazariy, ham amaliy xususiyatga ega bo’lgan fikrlarni bildiradi. U mavhum tafakkurning rivojlanishi matematik-tabiiy sohadagi fanlar zimmasiga tushishini alohida uqtiradi. N.D.Levitov o’smirlarda tafakkur muammosining kechishini o’rganib, asosiy e’tiborini quyidagi ko’rsatgichlarga qaratadi. Uning fikricha, tafakkur taraqqiysi uchun ushbu ko’rsatgichlar mutlaqo zarurdir: a) tafakkurning mustaqilligi, b) o’quv materialining tez va puxta o’zlashtirilishi, v) aqliy topqirlik, g) muammo mohiyatiga chuqur kirib borish, ya’ni muhim alomatni nomuhimdan ajrata bilish, d) tafakkurning tanqidiyligi va boshqalar. Bizningcha, muallif tomonidan ajratilgan tafakkurning rivojini ko’rsatuvchi mezonlar yetarli emasdir, chunki tafakkur o’sishi uchun mutlaqo shart bo’lgan baholash, sabab-oqibat, muammoni hal qiluvchi usullar va ularning yangi sharoitga ko’chish, mantiqiy fikr yuritish yo’llarini egallash singari tarkiblar yetishmaydi. M.N.Shardakov sababiy bog’lanishning tutgan o’rni va uni o’stirish yo’llari to’g’risida mulohaza yuritadi. Ta’lim jarayonida fikr yuritish operasiyalarining taraqqiy qilish bosqichlari bayon qilib o’tilgan. Tafakkur operasiyalarini o’quvchilar ongida tarkib toptirishning ta’limdagi o’rni, o’quv materiallarini oson o’zlashtirish imkoniyatining tug’ilishi, tushunishning osonlashuvi, bilishga qiziqishning ortishi kabi muhim masalalar M.N.Shardakov tadqiqotlarida o’z ifodasini topgan. Tafakkurning o’sishi o’qitiladigan fan ta’siriga bog’liq ekanligi muallif tomonidan alohida ta’kidlanadi. M.N.Shardakov tadqiqotlarida tafakkur shakllarining o’quvchilarda tarkib topishi natijasida ta fakkurning mantiqiyligi ortib borishi masalasi ochib berilgan. Ayniqsa, ilmiy tushunchalarni shakllantirish, narsa va hodisalar to’g’risida obyektiv hukm chiqarish masalasiga keng o’rin berilgan. Shuningdek, xulosa chiqarishning induktiv, deduktiv va analogik yo’llarining o’quvchilar yosh davriga qarab o’zgarish psixologiyasiga muhim o’rin ajratilgan. Ma’lumki, arifmetikadan algebraga o’tish umumlashtirishning yuqori darajaga ko’chganligini bildiradi. Binobarin, mazkur holatda dastavval mavhumlashtirilgan sonlar qaytadan mavhumlashtiriladi, oldin umumlashtirilgan narsa va hodisalar, jism va predmetlar qaytadan umumlashtiriladi va natijada “mavhumni mavhumlash”, “umumlashmani umumlashtirish”— degan yangi tushunchalar vujudga keladi. O’smir yosh davridagi o’quvchilar tomonidan o’rganilayotgan barcha fan asoslari, avvalo ularning mavhum tafakkurini o’stirishga qaratilgan bo’ladi. O’smir aqliy (o’quv) faoliyatining asosiy xususiyatlaridan biri, mavhum tafakkurining kamol topishidan, yaqqol - obrazli tafakkur bilan mavhum tafakkur o’rtasidagi munosabatning abstrakt tafakkur foydasiga hal bo’lishidan iboratdir. Kichik maktab yoshidagi o’quvchilar yaqqol fikrlashdan, o’smirlik davriga o’sib o’tib mavhum tafakkurga asoslanib, fan asoslarini o’zlashtirishga harakat qiladilar. Maktab ta’lim va mustaqil bilim olish faoliyati ta’siri ostida o’smirda analitik- sintetik faoliyat jadallik bilan rivojlana boshlaydi. Endi o’smirlar faqat yaqqol omillar qiziqishdan tashqari, ularning analizi bilan ham qiziqa boshlaydilar. Bundan tashqari, o’quvchilarda sabablarni izohlash tendensiyasi mustahkamlana boradi. Natijada ular materiallardan muhim belgilarni ajratishga, keng ma’noli umumlashtirishni amalga oshirishga harakat qilishadi. Ta’lim jarayonida ko’pgina mavhum tushunchalar vu judga keladi, jumladan matematikada — nuqta, chiziq, burchak, tenglik..., fizikada — kuch, solishtirma og’irlik, tezlik, amper, volt..., geografiyada — ekvator, qutb, kenglik, uzunlik, zona, plato..., tarixda — qul, davr, xizmatkor, shaxsiy mulk, boylik va boshqalar. V.I.Zikovaning fikriga ko’ra, oltinchi sinf o’quvchilarining muhim psixologik xususiyatlaridan biri shundan iboratki, agar chizmada ifodalangan yaqqol shakldan sal chetlashish holati yuz berib qolsa, u taqdirda geometrik isbotlashlarni o’zlashtirish qiyinlashadi. Chunki mazkur yoshdagi o’quvchilarda hali isbotlanayotgan holat chizmadan tashqari ko’pgina boshqa vaziyatlarga ham taalluqli ekanligi to’g’risida, uning umumiy ahamiyat kasb etishi haqida tushuncha o’qib yetilmagan bo’ladi. Olimaning ta’kidlashicha, oltinchi sinf o’quvchilari bundan tashqari, yana qator qiyinchiliklarni ham boshdan kechiradilar. Bu qiyinchiliklar ham bir vaziyatni geometrik isbotlash orqali asoslab berishdan yoki mulohaza qilish ketma-ketligini izchil saqlash zarur deb tushunishdan kelib chiqadi. Ular ning tipik xatolari quyidagilardan iborat: ayrim joylarini tushirib qoldirish, joylarini o’zgartirish, isbotlashning ba’zi tarkiblarini qaytadan takrorlash, tarkiblarga ortiqcha fikrlarni olib kirish, asoslashni tushirib qoldirish va hokazo. O’smirlik davrida o’quvchilar analitik-sintetik faoliyatning yetarli darajada taraqqiy etmaganligi, fikr yuritish usullari bilan to’liq tanish emasliklari uchrab turadi. Shuning uchun geometrik masalani yechish usulini yoki isbotlash yo’lini ko’rsatib bera olmasa, u holda qiyinchiliklar tug’iladi. Shu sababdan o’quvchilar masalani eng oddiy usul yordamida “tavakkal”iga yechish yo’lidan boradilar. Ba’zan o’smirlar sabab-oqibat munosbatini aniqlash paytida qiyinchiliklarga duch keladi. Ular narsa va hodisalarning sodir bo’lishi sababini qidirib topish, uning oqibatini aniqlashni nisbatan yengilroq uddalaydilar. O’smirlar fikr yuritish faoliyatining navbatdagi xususiyatlaridan biri yaqqol- obrazli (ko’rsatmali) tafakkur jabhasining hali ham muhim rol o’ynashi hisoblanadi. O’smirda mavhum tafakkurning o’sishi bilan yaqqol-obrazli tafakkur tarkiblari mutlaqo yo’qolib ketmaydi, balki ular saqlanib qoladi, taraqqiy etadi hamda tafakkurning umumiy tuzilishida muhim rol o’ynashni davom ettiradi (ayniqsa V-VI sinf o’quvchilari faoliyatida). A.Z.Redkoning tarixiy tushunchalarni o’zlashtirishga doir materiallarida ko’rsatilishicha, o’smirlar yaqqol tasavvur qilish mumkin bo’lgan tushunchalarni oson egallab oladilar. Masalan, “qul” tushunchasida eng avval qullarning majburiy mehnat qilish belgisini, “quldor” tushunchasida esa boylik belgisini osonlik bilan o’zlashtiradilar. Biroq “quldorlik tuzumi”, “feodalizm” va boshqa yetarli darajada konkret bo’lmagan tushunchalar esa ular ongiga ancha qiyinchilik bilan yetib boradi. Xuddi shunday mashaqqatlar geometriya, fizika, geografiya, biologiya fanlariga taalluqli tushuncha larni o’zlashtirish paytida ham sodir bo’lganligi o’qituvchilar tajribasida ko’p marta qayd etib o’tilgan. Tarix faniga oid rasmlarni, polotnolarni, illyustrasiyalarni ko’rgan paytida ham o’smir o’quvchilar ko’rsatmali qo’llanmalarni muhim bo’lmagan belgisiga asoslanib idrok qilish tufayli noto’g’ri tasavvurlarga ega bo’ladilar. Masalan, “xon” deganda, o’smirlar ko’z o’ngida uzun soqolli, barvasta, qozonday sallali, qahr- g’azabli kishi gavdalansa, “chorakor” deganda yupun kiyingan, ozg’in, hamisha boy oldida yetti bukilib sajda qiluvchi, kamonqomad, o’rta yashar shaxs gavdalanadi. Biroq, shu misollardagi kishilar mutlaqo boshqacha qiyofada bo’lishi mumkinligini xayoliga keltirmaydilar. O’smir uchun eng ahamiyatga molik xususiyatlardan yana biri – tafakkurning mustaqilligi, tanqidiyligi shiddatli taraqqiyot pallasiga kirishidir. Bu esa kichik maktab yoshidagi o’quvchilardan farqli o’laroq, o’smirning aqliy faoliyatida yangi davr boshlanganligidan darak beradi. Maktab ta’limining bevosita ta’siri ostida (mustaqil bilim olish faoliyati nazarga olinmayapti) o’s mirda o’z-o’zini anglash jarayoni kamolati uchun xarak terli bo’lgan fikrlash taraqqiy eta boshlaydi. U o’zining shaxsiy fikriga, mustaqil qarashiga, biror masala yuzasidan o’z mulohazasiga ega bo’lish uchun harakat qiladi. Shuning uchun o’smir o’qituvchi yoki ota-onaning aytganlariga, kitob va darsliklarga nisbatan tanqidiy nuqtai nazardan qaraydi. Ko’pincha o’qituvchi mulohazasidan yoki darslikdan xato va kamchiliklarni topishga intilib, o’z pozisiyasidan turib u fikrlarga qat’iy e’tiroz bildirishga, hatto tortishishga mayli kuchli bo’ladi. Aqlning tanqidiyligi ayrim hollarda pedagog bilan o’quvchi o’rtasida “anglashilmovchilik g’ovi”ni vujudga keltiradi. Bu, albatta, o’qituvchidan psixologik-pedagogik odobga rioya qilishni va uning chegarasidan chiqmaslikni talab etadi. Agarda o’qituvchi o’quvchining individual va yosh xususiyatini to’la bilmas ekan, u holda ta’lim va tarbiyada maqsadga muvofiq rivojlanish o’z-o’zidan yo’qqa chiqadi. Shuning uchun hozirgi davrning eng dolzarb masalalaridan biri, pedagogning to’la psixologik bilimga ega bo’lishidir. O’qituvchining psixologik savodsizligi salbiy oqibatlarga olib kelishi ko’pgina tadqiqotchilar izlanishlarida o’z ifodasini topgan. “Tanqidiylik” o’smirlarning asosiy xususiyatlari dan biri bo’lib, u o’zgalar fikrini turli bahonalar, sabablar bilan yo’qqa chiqarishga qaratilganligi bilan tavsiflanadi. Bu yosh davrda o’zgalar fikri bilan hisoblashish yoki o’zgarmas “xislat” deb mulohaza yuritmaslik kerak, chunki o’tish davrida parokandalik tez-tez ko’zga tashlanib turadi. Uning oldini olishga harakat qilish, profilaktik ish olib borish ilg’or o’qituvchilar tajribasida o’z ifodasini topgan. Ma’lumki, muammo dalilli fikr bilan to’la asoslanganda, o’smir u haqda oqilona hukm chiqarib, so’nggi yo’lning to’g’ri ekanligiga ishonch hosil qiladi. Tafakkurning mustaqilligi inson uchun juda katta ahamiyatga ega. Shuning uchun o’qituvchi dars jarayonida va darsdan tashqari vaqtlarda, har qanday og’ir shart-sharoitlarda ham turli usul va yo’l, har xil metod bilan bu xislatni qo’llab- quvvatlashi, o’stirishi, voyaga yetkazishi va avaylashi kerak. Yana shu narsani esdan chiqarmaslik kerakki, dastlabki davrda o’smirning u yoki bu pozisiyada mustaqil, tanqidiy yondashish vaqtida uning mulohazalaridagi bo’sh va zaif tomonlarni, umuman muvaffaqiyatsizliklarini ta’na qilish, izza qilish yoki izzat- nafsiga, shaxsiyatiga tegish, kulish mutlaqo mumkin emas. Aks holda biz o’smir tafakkurini ajoyib sifatidan judo qilib, uni jamiyat va tabiat qonuniyatlariga befarq qaraydigan qilib qo’yishimiz mumkin. O’smirda vujudga kelayotgan mazkur aql sifati shuning bilan izohlanadiki, o’smir tafakkuri, ya’ni aqlning tanqidiyligi o’z- o’zini tanqid qilish faoliyatidan keyin taraqqiyot bosqichiga ko’tarilganligidan dalolat beradi. Bunday hollarda o’qituvchi xushmuomalalik va ustalik bilan shunga o’xshash tortishuvlarning, e’tirozlarning o’rinsizligini ko’rsatib berishi lozim hamda mustaqil va tanqidiy fikrlashni rivojlantirish uchun boshqacharoq yo’l-yo’riqlar ko’rsatishi kerak. Qanday qilib o’smirlar tafakkurini shaklllantirsa bo’ladi? O’qituvchi tafakkurni to’g’ri rivojlantirish uchun har bir imkoniyatni to’la ishga solishi lozim: 1) o’smirlarni to’g’ri ta’rif berishga, analiz qilishga, taqqoslashga, abstraksiyalash va umumlashtirishga o’rgatishi shart; 2) o’z fikrini to’g’ri, ravon va aniq izhor etish yo’lini tushuntirishi; 3) mustaqil ravishda hukm va xulosa chiqarish, mulohaza yuritish kabi fikr yuritish shakllari ularda aqliy ko’nikma va malakalarni o’stiradi va oqibat natijada rivojlanish amalga oshiriladi. Yuqoridagi vazifalarni amalga oshirish uchun avvalo o’smirlar oldiga turli- tuman obyektlarni mustaqil taqqoslash, ulardagi o’xshash va tafovutni topish zaruriyatini qo’yish shart. Buning uchun o’smirlar diqqatini ushbu savollarga javob berishga qaratish maqsadga muvofiqdir. Jumladan, “Bu holatda qanday umumiylik mavjud?”, “Ushbu narsalar qaysi belgi va jihatlari bilan bir-birlaridan farq qiladi?”, “Mazkur narsalar va hodisalar o’rtasida qanday o’xshashlik belgisi bor?” va boshqalar. Botanika darslarida o’quvchilarga mox (yo’sin) bi lan suv o’tini, zamburug’ning poyasi bilan ildiz sistemasini taqqoslashni tavsiya etib, poyaning ildizdan, sporaning urug’dan nimasi bilan farqlanishini aniqlash kabi vazifalar berish foydalidir. Ushbu natijalar psixolog Ye.M.Kudryavseva tadqiqotlaridan bir namuna sifatida keltirib o’tildi, xolos. Boshqa fanlar bo’yicha ham xuddi shunga o’xshash topshiriqlar berish mumkin: “Romb bilan kvadratni taqqoslang”, “Ravishdoshdan sifatdoshni qanday ajratsa bo’ladi?”, “Kislorod bilan vodorodni solishtiring”, “Birhad ko’phaddan qaysi tomonlari bilan farq qiladi?”, “Quldorlik tuzumi bilan feodal tuzumi o’rtasida qanday o’xshashlik va tafovutli jihatlari mavjud?”, “Tog’ daryolari va pasttekislik daryolari o’rtasida qanday o’xshashliklar ko’zga tashlanadi?” va hokazo. Psixolog V.A.Kruteskiy o’smir tafakkurining mustaqilligini faollashtirish maqsadida yangi o’quv materialini evristik yo’l bilan o’zlashtirish foydali ekanligini ta’kidlab o’tadi. Muallif muammoli-evristik metodning birin-ketin, ya’ni tadrijiy uch bosqichdan iboratligidan xabar beradi. Birinchi bosqichda o’qituvchi tinglovchilar oldiga muammo qo’yadi va uning ta’rifini aytib o’tadi, o’quvchilar esa muammoni yechish uchun mustaqil yo’l-yo’riq qidiradilar. Ikkinchi bosqichda esa, o’qituvchi o’quvchilar oldiga muammoni mustaqil ta’riflash vazifasini qo’yadi, lekin uni yechishga yo’llanma beradi. Uchinchi bosqichda bo’lsa, o’qituvchi muammoga ishora qilmaydi, balki o’quvchilarni muammoni mustaqil analiz qilib chiqish, undan so’ng ta’riflash, yechish usullari va imkoniyatlarini qidirib topishga o’rgatadi. V.A.Kruteskiy tadqiqotidan ushbu misolni keltirib o’tishni lozim deb topdik: Teorema, — “Uchburchakning ichki burchaklari yig’indisi 2d ga teng”. Birinchi bosqich. O’qituvchi deydi: “Har qanday uchburchakning ichki burchaklari yig’indisi 180 gradusga teng. O’ylab ko’ring, qanday qilib bu teoremani isbot qilish mumkin?”. Ikkinchi bosqich. O’qituvchi: “Uchburchakning ichki burchaklari yig’indisi nimaga teng ekanligini isbotlashga va aniqlashga harakat qilib ko’ring. Bu o’lchov doimiy bo’lishi mumkinmi?”. Uchinchi bosqich. O’qituvchi: “Uchburchak xossasini qidirib toping. Bu shaklning qaysi xossasini bilish zarur va qaysi biri qiziqarli?”. O’quvchi taxminan mana bunday javob berishi mumkin: “Ichki burchaklar to’g’risida tasavvur qilish juda qiziqarlidir. Shuningdek, burchaklarning turli hajmda, doimiy o’lchov miqdoriga tengligi yoki teng emasligi to’g’risidagi fikr ham kam ahamiyatli emas”. Sobiq sovet psixologiyasida tafakkurni rivojlantirish borasida olib borilgan tadqiqotlar ichida M.N.Skatkinning ishi alohida ahamiyat kasb etadi. U o’smirlarning mustaqil fikrlashini o’stirish maqsadida quyidagi usulni tavsiya qiladi. O’qituvchi sinfga pomidor, bodring, ko’knor hosilini olib kiradi. O’qituvchi: Biz sizlar bilan o’simlikning tana, barg qismlarini o’rganganmiz. Endi o’simlikning meva qismi haqida fikr yuritamiz. Biz hosil nima ekanligini va u nima uchun xizmat qilishini aniqlashimiz shart. Mana hosil. Nega bodring, pomidor, ko’knor mevasi bir xil nom bilan “hosil” deb ataladi? Ehtimol ularning shakli bir xildir? O’quvchi: Yo’q, ularning shakli har xil. Pomidor dumaloq, bodring cho’zinchoq, ko’knor esa kichkina ryumkaga o’xshaydi. O’qituvchi: Qani rangi bir xil emasmikin? O’quvchi: Yo’q, ranglari turlicha. Pomidor qizil, bodring ko’m-ko’k, ko’knor esa sarg’ish. O’qituvchi: Ularda shakl, rang va maza — umumiy hamma narsa turlicha ekan, nima uchun bari bir “hosil ” deyiladi? Demak, nimasidir umumiyga o’xshaydi. Nima ekan u? O’quvchi: Ularning umumiy tomoni, bizning yeyishimiz va mazasi. O’qituvchi: Go’shtli kotletni ham yeymiz, u ham mazali. Unday bo’lsa kotlet ham hosil ekan-da? O’quvchi: Ularning barchasi shoxlarda o’sadi. O’qituvchi: Bu to’g’ri, ammo barg ham, gul ham shoxchalarda o’sadi, lekin ular meva yoki hosil emas-ku!... Men sizga yordamlashaman. Qani sen stolga yaqin kel va hosilni o’rtasidan kes. (O’quvchi ularni o’rtasidan kesadi). O’quvchi: Men topdim. Ularning hammasining urug’i bo’lar ekan. O’qituvchi: Juda soz. Urug’ o’simlikning ko’payishi uchun xizmat qiladi. Daftarga hosilni chizib, xulosani yozib qo’ying. Yuqoridagi misoldan ko’rinib turibdiki, o’qituvchining yo’naltiruvchi savollari o’quvchining fikr yuritish faoliyatini faollashtirishda asosiy vosita bo’lib xizmat qildi. Muammo mohiyatini ochishga tarqoq fikrlar to’plandi, har bir oddiy aqliy harakat maqsadga yo’naltirildi. Kichik yoshdagi o’smirlar tafakkuri yaqqol xususiyatga ega bo’lishi munosabati bilan o’qitishni ba’zan ko’rsatmali qurollar asosida tashkil etish talab qilinadi. Lekin doimo darslar ana shu yo’sinda olib borilishi shart degan xulosaga bormaslik kerak. O’smir tafakkurining butunlay hissiy-yaqqollilikka bog’lanib qolishining oldini olish maqsadida, quruq taassurotni ko’pincha so’z bilan ifodalab, goho ularning turli obrazlari bilan tanishtirib borish ba’zi salbiy ta’sirdan saqlaydi. Shuning uchun so’z orqali faqat muhim belginigina emas, balki uning muhim bo’lmagan belgiga tayangan turli ko’rinishini ham ifodalash mumkin. Bundan tashqari, o’smirlar tafakkurining taraqqiyotiga salbiy ta’sir etadigan yana bir narsa “turmushda” shakllangan g’ayri ilmiy tushunchalarni ta’lim jarayonida qo’llashdan saqlanish o’qitish samaradorligini keskin ravishda oshiradi. Ko’pgina sobiq sovet psixologlari va pedagog olimlarining fikriga qaraganda, noto’g’ri umumlashtirish jarayoni vujudga kelmasligi uchun o’rganilayotgan umumiy qoidadan tashqari bo’lgan ko’rsatmani mavzu tushuntirilgandan so’ng tavsiya etish mumkinligi ta’kidlanadi. O’zlashtirilayotgan tushunchani amaliy tatbiq etib ko’rish yoki tadrijiy ravishda mashq qilish mazkur tushunchalarning rivojlanishiga ijobiy ta’sir qiladi. Binobarin, o’qitishda materiallarni turli variantlari, variasiyalari, ko’rinishlari bilan tanishtirish chalkashliklarga barham beradi. O’smir tafakkurini kamol toptirish uchun ularni doimo mantiqiy tafakkur usullariga o’rgatib borish zarur. Bunda mantiqiy xatolarni tuzatib borish lozimligi aslo yoddan chiqmasligi kerak. O’smirning to’g’ri mantiqiy fikrlashini rivojlantirish borasida ona tili va adabiyoti o’qituvchisining roli juda muhimdir. U hamma vaqt o’quvchilarni to’g’ri jumla tuzishga, ravon mulohaza qilishga, fikr yuritishga, yozishga o’rgatib boradi. Bu degan so’z boshqa fan o’qituvchilari bu sharafli vazifadan mustasno degan gap emas. Balki barcha pedagogning maqsadi yagona, u ham bo’lsa o’quvchilarga puxta bilim berish va ularni kelajakning munosib, keng tafakkurli yoshlari qilib tarbiyalashdir. Yirik sobiq sovet psixologi N.A.Menchinskaya o’quvchi larning tafakkuri taraqqiyotini aniqlashda o’quvchilarning mavjud bilim fondini, bilimlarni amalda qo’llash darajasini hamda mantiqiy fikr yuritish qobiliyatini belgilashga intiladi. Olima bu asnoda o’zlashtirish sur’atiga, yaqqol va mavhum tafakkur turlarining o’zaro aloqasiga, analitik-sintetik faoliyat bosqichiga ahamiyat beradi. Bunda tadqiqotchi uchun eng muhim jihat — o’quvchilar fikrini xususiydan umumiy mulohazaga almashtirish imkoniyati hisoblanadi. Chunki busiz tafakkur taraqqiyot darajasi to’g’risida fikr yuritish mumkin emas. Muallifning ko’pgina xulosalari “o’qiy olishlik” (uquvchanlik—obuchayemost) muammosidan kelib chiqadi. Mazkur muammo tafakkur rivoji uchun katta ahamiyatga ega ekanligi uqtirib o’tiladi. Ularning fikriga qaraganda, tafakkur taraqqiyoti o’z ichiga o’smirlarning o’qishga munosabati, o’qish motivlari, bilishga qiziqishlarini qamrab olishi kerak. Menchinskaya o’quvchi shaxsiy qarashini shakllantirish, uni mustaqil baholashga o’rgatish bu boradagi muhim siljish ekanligini ta’kidlaydi. Sobiq sovet psixologiyasida mavhumlash jarayoni turli usullar orqali amalga oshirish qabul qilingan. Jumladan, psixolog Ye.N.Kabanova-Meller uch xil abstraksiyalash usuli ustida ilmiy-tadqiqot ishi olib borgan: taqqoslovchi, ayiruvchi va ta’kidlovchi. Taqqoslovchi mavhumlash usuli yordamida o’smirlar ongli holda narsa va hodisalardan muhim ham muhim bo’lmagan belgilarni (alomatlarni) fikr ajratib olib, ularni shu zahotiyoq taqqoslaydilar. Misol uchun o’quvchi uchburchakning tashqi burchagi degan tushunchani mavhumlash paytida uni muhim (ich burchakka qo’shni bo’lishi) va muhim bo’lmagan (tashqi burchakning o’tmas yoki o’tkir bo’lishi) belgilarga ajratib ko’rsatadi. Bu topshiriqni bajarish mobaynida ikki guruh belgilarini, ya’ni muhim va muhim bo’lmagan belgilarni taqqoslaydi. Binobarin, birinchini muhim belgi deb hisoblasa, ikkinchisini nomuhim belgi deb ataydi. O’quvchi berilgan chizmani ko’zdan kechirib, muhim belgini payqaydi va bu belgining barcha tashqi burchaklar uchun umumiy ekanligiga tushunib yetadi. O’quvchi ayiruvchi mavhumlash usuli bilan topshiriq bajarayotgan vaqtda muayyan obyektdan faqat muhim belgilarni ajratib, nomuhim, tasodifiy belgilardan butunlay chetlashib, uni sezmay qolishi mumkin. Masalan, o’quvchiga 5 dona uchburchakni klassifikasiya qilish topshirilganda, u uchburchakdagi raqamlarga, uning shakliga, katta-kichikligiga sira ahamiyat bermay, faqat muhim belgi bilangina chegaralanib, muhim belgini nomuhim belgidan ajratib olganligini tajribamizda kuzatdik. Ta’kidlovchi mavhumlash usuli ta’lim jarayonida tez-tez qo’llanib turadi. O’quvchi berilgan narsa va hodisalarni, jism va predmetlarning muhim belgi larni ajratish paytida yo’l-yo’lakay ularning ayrim nomuhim belgilarini ham payqashi mumkin. Masalan, o’smirlar uchburchaklarni gruppalashtirish (klassifikasiyalash) davrida muhim belgilar bilan bir qatorda nomuhim ba’zi belgilarni (shakli, rangi, hajmi), ayrim tasodifiy unsurlarni (raqamlarni) ham yo’l-yo’lakay uqib oladilar. O’quvchilarga qo’shimcha savol berilganda ular faqat uchburchaklar o’rtasida katta-kichiklik va shakli jahatidagina tafovut borligini ko’rsatib o’tdilar. Ammo, ular bu belgilar yuzasidan aniq biror narsa ayta olmadilar. Xuddi shunday omil yana bir holatda ham takrorlandi. O’quvchilar barcha uchburchaklarda raqamlar borligini ta’kidlab o’tdilar-u, biroq, ularni aytib berishga ojizlik qildilar. Demak, bu abstraksiyalash usuli bilan topshiriqni bajarishda muhim belgilar ajratilib, nomuhim tasodifiy belgilar ta’kidlab o’tilar ekan, xolos. Psixologiyada mavhumlashning “ijobiy va salbiy” tomonini qayd qilib o’tish an’ana tusiga kirib qolgan. Biz ko’rib o’tgan uch xil usulda mavhumlashning ijobiy tomoni deb muhim belgilarni ajratish jarayonini nazarda tutdik. Mavhumlashning salbiy tomoni turli holatlarni o’z ichiga oladi: bunda muhim bo’lmagan belgilar chiqarib tashlanadi yoki nazardan chetda qoldiriladi (ayiruvchi mavhumlash), muhim bo’lmagan ba’zi belgilar idrok qilinadi (ta’kidlovchi mavhumlash), idrok qilingan muhim belgilar muhim bo’lmagan belgilar bilan taqqoslanadi (taqqoslovchi mavhumlash) va boshqalar. Lekin bunda muhim bo’lmagan tasodifiy belgilar bilangina qanday ishlar qilinayotganligi to’g’risida mulohaza yuritiladi. Shuning uchun bu omillarning barchasini birgina umumiy so’z bilan “abstraksiyalashning salbiy tomoni” deb atash mumkin. Ta’limda o’qituvchi ba’zi hollarda faqat ayiruv chi mavhumlash usulini tavsiya etishiga to’g’ri keladi. Chunki aksariyat dasturdagi masala va misollar mavhumlashning xuddi shu usulini talab qiladi. Agar masala yoki topshiriq narsa va hodisalarning muhim belgisini topishni taqozo etsa, u taqdirda mavhumlash usuli qo’llaniladi. Masalan, o’quvchiga “pasttekislik” tushunchasini mavhumlash topshirildi deb faraz qilaylik, u holda vazifa mana bunday tarzda bajariladi: “Dengiz sathidan 200 metr yuqorida joylashgan yer yuzasiga pasttekislik deyiladi”. Demak, uning muhim belgisi dengiz sathidan 200 m yuqorida bo’lishidir. Qo’yilgan masala taqqoslovchi mavhumlash usuli yordamida hal qilishni talab etsa, bu paytda voqyelikning ham muhim, ham nomuhim belgilarini aniqlashga to’g’ri keladi. Misol tariqasida shu narsani aytib o’tish mumkin: geometriya darsligida ko’pburchak ichki burchaklarining yig’indisi 2d (p-2) ga teng degan teorema mavjud. Buning muhim belgisi ichki burchaklar yig’indisining 2d (p-2) ga teng bo’lishidir. Uning besh burchakli, o’n burchakli bo’lishi, fazoda turlicha joylashishi, hajmi, rangi va boshqa xususiyatlari muhim bo’lmagan belgilarga yoki ko’pburchaklar variasiyasiga taalluqli ekanligidir. Shunday qilib, bu misolda geometrik shaklning muhim va muhim bo’lmagan belgilari ajratib ko’rsatilgan. O’quvchilar bajarishi kerak bo’lgan topshiriq ba’zan ta’kidlovchi belgilar mavhumlash usulini talab etsa, u holda muhim belgilar sanab o’tiladi, nomuhim belgilarning ayrimlari yo’l-yo’lakay ta’kidlab o’tiladi. Masalan, o’smirlarga biz paxta terish mashinasini ko’rsatib, “bu qanday mashina” desak, ular albatta uni ta’riflab, ishlash qoidalari bilan tanishtirishadi, muhim belgisini aytib berishadi, ammo mashinaning katta balloni borligi, bunkerining hajmi, rangi, chiqqan yili va boshqa shu kabi jihatlari e’tibordan chetda qolishi mumkin. Biroq, ular bu belgilarni shu zahoti tushuntirib berishga qiynaladilar, chunki bu tasodifiy belgilar bo’lib, masalaning asosiy tomonini tashkil etmaydigan belgilardir. Demak, o’smirlarning o’quv faoliyatida abstraksiyalash (mavhumlash) usullarini o’rganish va ularni o’quv materiallarini osonroq o’zlashtirish uchun amaliyotda qo’llash muhim ahamiyat kasb etadi. Biz o’z tadqiqotimizda umumlashtirishning eng keng tarqalgan uch turi: umumiydan yakkaga, yakkadan umumiyga, yakkadan umumiyga va so’ngra umumiydan yana yakkaga o’tish kabi usullar ustida mulohaza yuritib, o’zbek tili darslarida ularni sinovdan o’tkazdik. Birinchi guruh o’quvchilaridan umumlashtirishning umumiydan yakkaga o’tish usuli shakllantirildi. O’qituvchi doskaga ushbu gapni yozdi: “Ravon yo’llar, baland imoratlar, istirohat bog’i va hiyobonlar shahrimiz xusniga husn qo’shmoqda”, o’qituvchi gapni ovoz chiqarib o’qiydi va predmet nomini bildirgan so’zlarni gapdan ajratib olib, ularni yonma-yon yozadi. So’ngra o’qituvchi predmet nomini anglatib kelgan so’zlar qaysi so’roqlarga javob bo’lishini aytib o’tadi va ot kategoriyasiga ta’rif beradi: “Predmet nomini bildirib, kim?, nima? so’rog’iga javob bo’lgan so’zlar ot deb ataladi”. U mazkur turkumni aniqlab kelgan muhim belgilarni: predmet nomini bildirishi va kim?, nima? so’rog’iga javob bo’lishini ko’rsatadi. Undan so’ng gapda ishtirok etgan insonga oid nomlarni, jonivorlarning, narsa va jismlarning, voqyea-hodisalarning nomlarini, belgi-sifat, harakat-holat nomlarini ajratib tanishtiradi. So’zlardagi qo’shimchalar (kelishik, egalik, shaxs), son va tushum, qaratqich kelishiklari differensiasiyasiga to’xtab o’tiladi. O’qituvchi suhbatining oxirida barcha aytilgan so’zlarni qisqacha xulosalab berishi kerak. Ikkinchi guruh o’quvchilarida umumlashtirish yakka dan umumiyga o’tish usuli shakllantirildi. O’qituvchi doskaga ushbu gaplarni yozdi: “Vostok” fazo kemasida birinchi bo’lib kosmosga uchgan inson — Sobiq Ittifoqning fuqarosi Yuriy Alekseyevich Gagarindir. 1991 yilda O’zbekiston Respublikasi mustaqil deb e’lon qilinishi xalqimizning azaliy ijtimoiy -tarixiy orzusi ushalishidir ». So’ngra u o’quvchilarga murojaat q iladi: “Gaplarni taqqoslang, predmet nomini bildir gan so’zlarni topib ayting va ular qaysi so’z turkumiga xos ekanligini tushuntirib bering”. O’quvchilar o’qituvchining ozmi-ko’pmi yordamida predmet nomini bildirgan so’zlarni sanab o’tmog’i, ularning qanday so’roqqa javob bo’lishini aniqlamog’i va “ot” so’z turkumiga ta’rif bermog’i lozim. O’quvchi so’z turkumini aniqlovchi muhim belgilarni: predmet nomini bildirib, kim? va nima? so’rog’iga javob bo’lishini topishi shart. Ishning keyingi bosqichida ajratib olingan so’zlarning qanday qo’shimchalar bilan kelganligini aytib o’tish maqsadga muvofiqdir. Bundan tashqari, o’quvchilarga ikkita so’z birikmasi (maktabning hovlisi; hikoyani tingladik) beriladi. O’qituvchi bu so’z birikmalarini taqqoslab, analiz qilishni va tushum, qaratqich kelishiklari differensiasiyasini aytib berishni taklif qiladi. Bu holda o’quvchi shunday xulosaga kelishi kerakki, agar ot so’z turkumi ot bilan bog’lanib kelsa (maktabning hovlisi) qaratqich kelishigi qo’shimchasi yozilishi hamda ot fe’l bilan (hikoyani tingladik) aloqada bo’lib kelsa — tushum kelishigi qo’shimchasi qo’llanishligi unda o’z ifodasini topsin. Uchinchi guruh o’quvchilarida umumlashtirishning yakkadan umumiyga, so’ngra umumiydan yana yakkaga o’tish usuli shakllantirildi. O’qituvchi doskaga ushbu gapni yozadi: “It bo’ynini burmasdan g’alatiroq bukildi ko’m-ko’k och ko’zlari bilan menga bir qarash qildi-da dumini qisib o’zini o’rmonga urdi”. O’quvchi bu gapni mustaqil analiz qilishi (agar ehtiyoj tug’ilsa, o’qituvchi yordam berishi maqsadga muvofiqdir), predmet nomini anglatgan so’zlarni alohida ko’chirib olishi va qanday so’roqlarga javob bo’lishini aniqlamog’i, ot so’z turkumiga ta’rif bermog’i kerak. U otga xos bo’lgan muhim belgilarni (predmetni bildirib, kim?, nima? so’rog’iga javob bo’lishini) ajratishi lozim. So’ngra gapdagi insonga oid nomlarni, jonivorlarning, narsa va jismlar hamda voqyea-hodisalarning nomlarini, belgi-sifat, harakat-holat nomlarini bildirgan so’zlarni bir necha ustunga yozish taklif etiladi. Keyinchalik o’quvchilardan qo’shimchalarni aniqlash (shaxs, kelishik, egalik), qaratqich va tushum kelishigi differensiasiyasi to’g’risida mulohaza yuritish taklif qilinadi. O’quvchi o’z tashabbusi bilan yoki o’qituvchi so’rog’iga javob berishda yuqoridagi yagona misol asosida ifodalangan qoidani boshqa bir qancha fanlarga ko’chirishi lozim. Boshqacha so’z bilan aytganda, yagona misoldan umumiy qoida chiqariladi. Shu tariqa, o’quvchilarda yakkadan umumiyga, so’ngra umumiydan yana yakkaga o’tish usuli tarkib topadi. Topshiriqning ikkinchi bosqichida o’quvchiga bir gap topib, uni yuqoridagida tahlil qilish talab etiladi, qaratqich va tushum kelishigi differensiasiyasiga doir mana bu gap beriladi: havoning harorati kishini kuydiradi. Umumlashtirish usullarini o’quvchilarga o’rgatish o’zbek tili materiallarini puxta egallashni osonlashtiradi va o’qitish samaradorligini oshiradi, o’quvchilarning faolligini, bilishga qiziqish faoliyatini kuchaytiradi va hokazo. Olib borilgan izlanishlarimizning ko’rsatishiga qaraganda, o’smir tafakkurini o’stirishda insho yozish va uni mantiqiy muhokama qilish muhim ahamiyatga ega. Yettinchi sinf o’quvchisining ijodiy ishidan namuna keltiramiz: “Men Toshkent shahriga yaqin qishloqda istiqomat qilaman. Onam jamoa xo’jaligida, otam esa kombinatda mehnat qilishadi. Onamlar yetishtirgan noz-ne’matlar xalqimiz dasturxonini bezatadi. Xalq maqtoviga sazovor bo’lishdan ham baxtliroq narsa bormi dunyoda, axir?! Ular vaqtli matbuot bilan sinchkov tanishadilar, siyosiy va badiiy jurnallarga obuna bo’ladilar. Vatan baxt-saodati uchun ter to’kaman, — deydilar biz bilan suhbatda. Ular o’zlarining dugonalari bilan erta ketib, kech qaytadilar. Lekin oila g’amxo’rligini esdan chiqarmaydilar. Onamlar orden olganlarida uyimizga tabriklash uchun ko’pgina kishilar kelishdi. Otamlar ikkinchi jahon urushida ishtirok etganlar. Hozirgacha quroldosh do’stlari bilan xat olishib turadilar. Ularning ko’ksini 2 ta orden bezab turadi. Suratlari hurmat taxtasidan joy olgan. Bo’sh vaqtlarida yog’ochdan o’ymakar nashqlar yasaydilar. Men ota-onamni behad hurmat qilaman va ular bilan faxrlanaman. Kasbning yomoni bo’lmaydi, chunki uni sevsang bas, bo’lgani...”. Inshoni guruh bo’lib muhokama qilish o’smirlarni mantiqiy mulohaza yuritishga o’rgatadi. Masalan: 1) o’quvchining onasini jamoa xo’jaligi a’zosi ekanligi va ko’ksini orden bezab turishi, 2) “Vatan baxt-saodati uchun” ter to’kishi, 3) jamoa xo’jaligida baynalminal oilaning yuzaga kelishi, 4) onaning g’oyaviy-siyosiy ongini o’stirish uchun tinmay harakat qilishi, 5) farzandda g’urur tuyg’usining paydo bo’lishi, 6) otaning orden sohibi ekanligi va hurmat taxtasidan joy olganligi, 7) Vatan ozodligi uchun frontda jang qilganligi, 8) baynalminal quroldosh do’stlar aloqasi, 9) bo’sh vaqtlarda o’ymakorlik bilan shug’ullanishi to’g’risidagi mulohazalar tafakkur rivoji uchun kuchli ta’sir qiladi. Endi sakkiziichi sinf o’quvchisining inshoda ifodalagan fikrlaridan namunalar keltiramiz. “Orzuning cheki yo’q, deydi xalqimiz. Men bunga to’la ishonaman. Shu boisdan bo’lsa kerak, ko’p kishilarni o’z idealim deb hisoblayman. Kosmos qahramonlari bilan faxrlanaman. Mehnatsevar sportchilarni yoqtiraman. Kishi ning salomatligi posbonlariga hurmat bilan qarayman. Dongdor ishchi-xizmatchilarni olqishlayman. Dovyurak Vatan posbonlaridek bo’lishni orzu qilaman. Mening orzuyim qahramon Sobir Rahimovdek baynalminal, jasur, aql-zakovatli, kamtar kishidek inson bo’lib voyaga yetishdir. Men ular to’g’risida ko’p materiallar o’qiyman jismonan toblanaman. Temir irodali Vatanimiz qahramonlari (Ozod Sharafiddinov va boshqalar) men uchun idealdir...”. Inshoni hamkorlikda muhokama qilish ularni milliy-ma’naviy ruhida tarbiyalaydi. Bunda ayniqsa, o’qituvchining o’smirlar fikr yuritishiga qaratilgan savollari: “Sobir Rahimovning qaysi xarakter xislatlari barkamol avlod uchun qimmatli?”, “Sobir Rahimovning tashkilotchilik va aqliy qobiliyatiga qanday qaraysiz?”, “S.Rahimov jasoratining g’alabasi uchun kurashda tutgan o’rni nimalarda o’z ifodasini topgan?”, “S.Rahimov jasoratining ommaviy tus olishi qanday rol o’ynadi?” muhim ahamiyat kasb etdi. Eksperimentlarning birida o’qituvchi botanika darsida o’quvchilarga dukkaklilar oilasining umumiy belgilari va ularning yashash sharoiti hamda turi haqida, uning qishloq xo’jaligida, oziq-ovqat sanoatidagi ahamiyati to’g’risida bilim berishga intildi. O’smirlar fikr yuritish faoliyatini faollashtirish, darsni jonlashtirish maqsadida quyidagi savollar o’rtaga tashlanadi: 1) Dukkakli o’simliklar poyasi va barg tuzilishi qanday? 2) Mosh, loviya va no’xat o’simliklarining ildiz ko’rinishi va holati qanday? 3) Boshqa bir yillik o’simliklardan dukkakli o’simliklarning qanday farqi bor? 4) Yovvoyi va madaniy dukkakli o’simliklarga qaysilar kiradi? 5) Yantoqning usti va yer osti qismlari qanday tuzilgan? 6) Quyonsuyak o’simligi cho’lda qanday yashashga moslashgan? 7) Dukkaklilarning qanday ahamiyati bor? va boshqalar. Ayniqsa, o’quv dasturi materiallarining dunyo voqyea va hodisalarining qonuniyati, ularning o’zaro aloqasi, o’simlik va hayvonot dunyosining uzviy bog’liqligi, organizmning tashqi muhitga ohangdoshligi va nihoyat inson tabiatni o’zgartiruvchi kuch ekanligi kabi muhim tushunchalar bilan bog’lanishi o’zining tarbiyaviy ta’sir kuchi bilan alohida ajralib turdi. Ma’lumki, tabiat va jamiyat qonunlari to’g’risidagi keng ko’lamli bilimlarni o’zlashtirish tafakkur asosini tashkil qiladi. “Funksiya” temasini matematik nuqtai nazardan o’smirlarga har tomonlama ochib berishda o’qituvchi jonli misollarga murojaat berdi. U bu bilan qanoat hosil qilgani yo’q, mavzuning ko’lamini yanada kengaytirishga harakat qila bordi, uning ahamiyatini atroflicha tushuntirishga intildi. Jumladan, funksiya matematikaga o’z- o’zidan kelib qolmaganligi, balki ijtimoiy ishlab chiqarish ehtiyoji va zaruriyatidan kashf qilinganligi, shu yo’lda olimlar ko’p yillar izlanishlarda bo’lganliklarini tushuntirib berishga erishdi. Davr taqozosi bi lan, mashina texnika sanoati rivojlanishining turtkisi bilan uning zaruriyat darajasida ko’tarilganligi o’qituvchi tomonidan isbotlab berildi. Ayniqsa, o’tmishdagi donishmandlardan biri ta’biri bilan aytilgan, matematikaga o’zgaruvchan kattalikning olib kirilishi bilan dialektikaga harakat tushunchasi kirib keldi, degan iborani o’rinli ishlatishi muhim ahamiyatga ega bo’ldi. O’quvchilarning fikr yuritish faoliyatini jonlantirish maqsadida bilish faoliyatini faollashtirishga qaratilgan savollar sinf kollektivi hukmiga havola qilinib turildi. Qisqa qilib aytganda, O’zbekiston Respublika maktablarida olib borilgan tajribalar va kuzatishlar har qanday o’quv fani materiallarini o’zlashtirishda (o’rganishda) tafakkurning ko’pqirrali, ko’pyoqlama tarzda rivojlantirishni amalga oshirishning zaxira va imkoniyatlari hali ko’p ekanligini ko’rsatdi. Shu boisdan murakkab, lekin sharafli vazifani maktab ta’lim tizimi amaliyotiga joriy qilish uchun ichki imkoniyatlarni qidirish va ulardan oqilona foydalanish darkor. Ta’limda tafakkur jarayonini rivojlantirish uchun, eng avvalo, o’qitishni ilmiy asosda rejalashtirish va uni oqilona tashkil qilish lozim. Buning uchun o’quv fanining o’ziga xos xususiyatlaridan o’quvchilarning kamol topganlik darajasidan, aqliy imkoniyatlaridan kelib chiqqan xolda ta’lim jarayoniga yondashish o’quv- tarbiya samaradorligini oshiradi, XXI asr talabiga javob beradigan har tomonlama taraqqiy qilgan o’smir o’quvchilar shaxsini barkamol qilib shakllantirishda muhim vosita bo’lib xizmat qiladi. Adabiyotlar. 1. Oilaviy hayot etikasi va psixologiyasi. O.To’rayeva. Tosh-t. O’qit. - 1990. 2. Yusupov E., Ismoilov. Inson odobi bilan. -T., O’zb-n., 1983. 3. Mirtursunov.Z.F. O’zbek xalq pedagogikasi. -T., «Fan», 1973. 4. Oila pedagogikasi. A.Munavvarov. Xalq pedagogikasi va ma’naviy qadriyatlar tarbiya manbai. Tosh-t. O’qit. - 1992. 5. Talabalar uchun psixologiyasidan topshiriqlar. L.P.Xoxlova. -T., O’qit. - 1992. 6. Mirzakalon Ismoiliy. Odamiylik qissasi. -T., «O’zbek-n»., 1975. 7. Psixologiya v semye. I.Plotniyeks. Moskva. «Pedagogika» 1991. 8. Oila tayanchi.Ilmiy maqolalar to’plami., Toshkent T.D.P.U. 1998.

O‘SMIRLIK DAVRIDA PSIXIK RIVOJLANISH XUSUSIYATLARI Reja: 1. O’smirlar to’g’risida umumiy tushuncha 2. O’smirlarning biologik o’sishi 3. O‘smirlik davrida intellektual va emotsional rivojlanish xususiyatlari. 4. Akselerasiya nazariyalari 5. O’smirlik yoshida shaxsning shakllanishi 6. O’smirlik yoshida shaxsning shakllanishi 7. O’smirlar tafakkurining o’sishi

O’smirlar to’g’risida umumiy tushuncha Hozirgi davrda o’smirlarni voyaga yetkazishning o’ziga xos xususiyatlari, qonuniyatlari, imkoniyatlari, xatti- harakat motivlarining ifodalanishi va vujudga kelishining murakkab mexanizmlari mavjud. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, o’smirlarni kamol toptirishda ularning xususiyatlarini to’la hisobga olgan holda ta’limiy-tarbiyaviy tadbirlarni qo’llash shaxslararo munosabatda anglashilmovchilikni vujudga keltirmaydi, sinf jamoasi o’rtasida iliq psixologik muhitni yaratadi. Turg’unlik yillaridagi so’z bilan ishning nomuvofiqligi", axloq tarbiyasidagi qo’pol xatolar o’smirlarning ruhiy dunyosiga salbiy ta’sir ko’rsatdi. Insonning ruhiy dunyosini tubdan qayta qurish, shaxsni shakllantirishni insonparvarlashtirish harakati boshlangan hozirgi kunda o’smirlar taqdiri masalasi ham g’oyat jiddiy tus oldi. O’smirlik davri taqlidchanligi, muqim nuqtai nazarning shakllanmaganligi, hissiyotliligi, mardligi, tantiligi bilan farqlanadi. Shuning uchun tashqi ta’sirlarga beriluvchan o’smir o’g’il-qizlarga alohida e’tibor berish zarur. O’smirlar muammosiga e’tiborni kuchaytirish zarurligining asosiy sabablari: 1) fan va texnika rivojlanishi natijasida madaniyat, san’at va adabiyot, ijtimoiy- iqtisodiy shart-sharoitlarning o’zgarayotgani; 2) ommaviy axborot tizimining kengayishi tufayli o’smirlar ongliligi darajasining ko’tarilgani; 3) o’g’il va qizlarning dunyo voqyealaridan, tabiat va jamiyat qonunlaridan, tarixdan yetarli darajada xabardorligi; 4) ularning jismoniy va aqliy kamoloti jadallashgani; 5) o’smirlar bilan ishlashda g’oyaviy-siyosiy, vatanparvarlik va baynalmilal tarbiyaga alohida yondashish zarurligi; 6) oshkoralik, ijtimoiy adolat, demokratiya muammolarining ijtimoiy hayotga chuqur kirib borayotgani; 7) o’quvchilar uchun mustaqil bilim olish, ijodiy fikr yuritish, o’zini o’zi boshqarish, anglash, baholash va nazorat qilishga keng imkoniyat yaratilgani. O’smirlik yoshida bolalikdan kattalik holatiga ko’chish jarayoni sodir bo’ladi. O’smirda psixik jarayonlar keskin o’zgarishi bilan aqliy faoliyatida ham burilishlar seziladi. Shuning uchun shaxslararo munosabatda o’quvchi bilan o’qituvchining muloqotida, kattalar bilan o’smirlarning muomalasida qat’iy o’zgarishlar vujudga

keladi. Bu o’zgarishlar jarayonida qiyinchiliklar tug’iladi. Bular avvalo ta’lim jarayonida ro’y beradi: yangi axborot, ma’lumotlarni bayon qilish shakli, uslubi va usullari o’smirni qoniqtirmay qo’yadi. O’qituvchining yangi mavzuni batafsil tushuntirishi, darslar ma’ruza shaklida olib borilishi o’quvchilarni zeriktiradi, ularda o’qishga loqaydlik tug’iladi. Ilgari o’quv materialini ma’nosiga tushunmay yodlab olishga odatlangan o’smir endi zarur o’rinlarni mantiqiy xotira va tafakkurga suyangan holda o’zlashtirishga harakat qiladi, o’zlashtirilgan bilimlarni talab qilinganda o’quvchi bilan o’qituvchi o’rtasida anglashilmovchilik paydo bo’ladi, tahsil oluvchi unga qarshilik ko’rsata boshlaydi. Odobli, dilkash o’smir kutilmaganda qaysar, intizomsiz, qo’pol, serzarda bo’lib qoladi. Kattalarning yo’l- yo’riqlariga, talablariga muloyimlik bilan javob qaytarib yurgan o’smir ularga tanqidiy munosabatda bo’ladi. Uning fikricha, kattalarning talablari, ko’rsatmalari mantiqan ixcham, dalillarga asoslangan, yetarli obyektiv va subyektiv omillarga ega bo’lishi kerak. O’smirda shaxsiy nuqtai nazarning vujudga kelishi sababli u kattalarning, o’qituvchining qayg’urishi, koyishiga qaramay, o’zining fikrini o’tqazishga harakat qiladi. Uning o’z qadr-qimmati haqidagi tasavvuri, narsa va hodisalarga munosabati oqilonalikdan uzoqlasha boshlaydi, u ay rim ma’lumotlarni tushuntirib berishni yoqtirmaydigan bo’lib qoladi. Serzardalik kundalik xatti- harakatning ajralmas qismiga aylanadi. O’smir xulqidagi bunday o’zgarishlar tajribasiz o’qituvchi yoki ota-onani qattiq tashvishga soladi, asabiylashtiradi va ularning o’quvchiga munosabatini o’zgartiradi. Natijada kelishmovchiliklar, anglashilmovchiliklar, nizolar kelib chiqadi. Ayrim pedagoglar o’smirlik davri inqirozi to’g’risida kuyinib gapiradilar, ba’zi illatlarni tanqid qiladilar va ularning ijtimoiy-psixologik ildizini topishga intiladilar. Aslida esa o’smirlarga yondashishda metodologik kamchilikka yo’l qo’yadilar. Mazkur illatlarning oldini olish chora va tadbirlari tizimini ishlab chiqa olmaydilar. Bu masalaga to’g’ri yondashish ayrim ilmiy tadqiqotlarda asoslab berilgan va o’smirlik davri inqirozi haqida mulohaza yuritishdan ko’ra, kattalar bilan o’smirlar muomalasining inqirozi haqida gapirish to’g’riroq bo’ladi, deb xulosa chiqarilgan.

Xo’sh, o’smirning psixik o’sishini harakatga keltiruvchi kuch nima? O’smirning psixik o’sishini harakatga keltiruvchi kuch – uning faoliyatini vujudga keltirganligi ehtiyojlar bilan ularni qondirish imkoniyatlari o’rtasidagi qarama-qarshiliklar tizimining namoyon bo’lishidir. Mana shu dialektik qarama-qarshiliklar ortib borayotgan jismoniy, aqliy hamda axloqiy imkoniyatlar bilan barqarorlashgan stereotipga aylangan tashqi olamni aks ettirishning shakllari o’rtasida sodir bo’ladi. Vujudga kelgan ziddiyatlar va qarama-qarshiliklarni, psixologik kamolotni ta’minlash, faoliyat turlarini murakkablashtirish orqali o’smir shaxsida yangi psixologik fazilatlarni tarkib toptirish bilan asta-sekin yo’qotish mumkin. Bu davr insonning kamoloti yuqoriroq bosqichiga ko’tarilishi bilan yakunlanadi. Kamol topish o’smirdan umumlashtirish, hukm va xulosa chiqarish, mavhumlashtirish, obyektlar o’rtasidagi ichki munosabatlarni o’rnatish, muhim qonun, qonuniyat, xossa, xususiyat, mexanizm va tushunchalarni anglash, ixtiyoriy diqqat, barqaror qiziqish, ongli motiv va mantiqiy eslab qolishni talab qiladi. Bularning barchasi fanlarga doir bilimlar tizimini vujudga keltiradi, amaliy ko’nikmalarni shakllantiradi, o’zini o’zi nazorat qilish, baholash, anglash singapi xususiyatlarni tarkib toptiradi. Maktab va bilim yurtida oilada mustaqil fao liyatga keng imkoniyatlar bo’lsa, o’quvchi muayyan vazifa va topshiriqlarni, bajara boshlaydi. Natijada o’smirning ijtimoiy mavqyei ortib, faoliyati takomillashib, psixikasi har tomonlama rivojlanib boradi. Hozirgi o’smirlar o’tmishdoshlariga nisbatan jismoniy, aqliy va siyosiy jihatdan birmuncha ustunlikka ega. Ularda jinsiy yetilish, ijtimoiylashuv jarayoni, psixik o’sish oldinroq namoyon bo’lmoqda. Shu sababli bizda o’g’il va qizlarni 10 – 11 dan 14 – 15 yoshigacha o’smirlik yoshida deb hisoblanadi. Venalik psixolog Z.Freyd va uning shogirdlari o’smirlik davrini baholashda insonga azaldan berilgan qandaydir ilk mayl nishonasi sifatida vujudga keladigan o’z mavqyeini belgilashga ongsiz intilishni eng muhim asos deb hisoblaydilar. Bu intilish go’yoki xudbinlik, boshqa kishilarni mensimaslik, paydo bo’lishga, atrof- muhit bilan kelisha olmaslikka, hatto nizolarga olib kelar, ongsizlik ehtiyojlari va

mayllari shaxsning faolligini belgilar emish. Sobiq sovet psixologlari Z.Freyd nazariyasining mutlaqo asossizligini ta’kidlab, o’smirda imkoniyat bilan talabchanlik o’rtasidagi kelishmovchilik, o’zini ko’rsatishga moyillik va o’z ichki dunyosiga qiziqishning namoyon bo’lishi bilan tavsiflanishini asoslab berdilar. Ayrim psixologlar biogenetik o’sishning biologik omillariga, ya’ni jinsiy yetilishga alohida ahamiyat beradilar. Ularning fikricha, o’smirning psixik jihatdan inqirozga yetaklovchi, hayajonga soluvchi subyektiv ichki kechinmalari o’g’il va qizlarni tanholik psixologiyasiga tortar emish. O’smir uchun xarakterli norozilik, qo’pollik, qaysarlik, shafqatsizlik, tajanglik, ginaxonlik, tajovuzkorlik kabi illatlar jinsiy yetilishning mahsuli yangi tuyg’ular, mayllar, kechinmalar o’smir xatti- harakatida hukmron bo’lib, uning xulq-atvorini boshqaradi deb tushuntirilmoqda. O’smirlikning psixologik qiyofasi, holati, imkoniyati yagona sof biologik omilga bog’liq emasligi hammaga ayondir. Amerikalik psixolog R.Kulen o’smirlik davri haqidagi biogenegik nazariyani qattiq tanqid qilib, o’smirlik davri ijtimoiy-axloqiy kategoriyadir, degan g’oyani ilgari suradi. Ammo noto’g’ri nuqtai nazardan o’smirlikni biologik va psixologik kategoriyadan tashqari deb hisoblaydi. R.Kulenning fikricha, o’smirlik davrida uchta asosiy ijtimoiy-axloqiy tamoyil mavjud bo’lib, ular emansipasiya (kattalar ta’siridan qutulish) va mustaqillikka erishish, hayot yo’li va kasb-hunar tanlashga jiddiy munosabatda bo’lish, zarur ijtimoiy-axloqiy normalarni o’zlashtirishdan iboratdir. Uning fikricha, bola yuqoridagi muammolarga e’tibor bermas ekan, o’smirlik davri qancha bo’lishidan qat’i nazar, u bolaligicha qolaveradi. R.Kulen o’z nazariyasida biologik omillarni ham, o’smirlik davridagi o’sishning psixologik xususiyatlarini ham hisobga olmaydi, aksincha, ularni batamom inkor qiladi. Psixologlarning fikricha, o’smirlarga real ijtimoiy turmush shart-sharoitlari va shaxs faoliyatining mahsuli deb qarash mumkin emas, chunki o’sishning bio logik va psixologik qonuniyatlarini inkor qilishga haqqimiz yo’q. Shuningdek, o’smirlik davrining muayyan hyech o’zgarmas xususiyati va xarakteristikasi mavjud emas. O’smirlar o’rtasidagi o’ziga xos tipologik farqlarni ijtimoiy omillarning ta’siri bilan, ta’lim va tarbiya sharoitlarining xususiyatlari bilan izohlash mumkin.

O'xshashlar

MAKTABGACHA YOSH DAVRIDA PSIXIK RIVOJLANISH XUSUSIYATLARI
KICHIK MAKTAB YOSHI DAVRIDA PSIXIK RIVOJLANISH XUSUSIYATLARI
ILK O‘SPIRINLIK YOSHI DAVRIDA PSIXIK RIVOJLANISH XUSUSIYATLARI
PSIXIK RIVOJLANISh VA UNI DAVRLAShTIRISh MUAMMOSI
O’smirlik davrida nizolarga psixologik sabablar 30v