logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. ILK O‘SPIRINLIK YOSHI DAVRIDA PSIXIK RIVOJLANISH XUSUSIYATLARI

ILK O‘SPIRINLIK YOSHI DAVRIDA PSIXIK RIVOJLANISH XUSUSIYATLARI

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

58.0712890625 KB
Ko'chirib olish
ILK O‘SPIRINLIK YOSHI DAVRIDA PSIXIK RIVOJLANISH XUSUSIYATLARI Reja: 1. Ilk o’spirinlik yoshining psixologik xususiyatlari 2. Ilk o’spirinlik yoshida shaxsning kamol topishi 3. Ilk o’spirinlar aql-idrokining xususiyatlari 4. Ilk o’spirin va kasb tanlash 5. Ilk o’spirinlarning turmush haqidagi tasavvurlari 6. Ilk o’spirinlik davrining o’ziga xos xususiyatlari 7. Ilk o’spirinlar tafakkurining o’sishi ILK O’SPIRINLIK YOShINING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI Ilk o’spirinlik yoshi davriga 15-18 yoshlardagilar (akademik lisey, kasb-hunar kolleji o’quvchilari) kiradilar. Bu davrda o’quvchi jismonan baquvvat, o’qishni tugatgach, mustaqil mehnat qila oladigan, oliy maktabda o’zini sinab ko’radigan imkoniyatga ega bo’ladi, ma’naviy jihatdan yetuklikka erishadi. Ilk o’spirin 16 yoshida mamlakat fuqarosi va 18 yoshida esa saylash hamda saylanish huquqiga ega bo’ladi. Bularning barchasi ilk o’spiringa fuqaro sifatida ijtimoiy jihatdan voyaga yetishi, hayotda o’z o’rnini topishi, o’z taqdirini o’zi hal qilishi va yetuk shaxs sifatida ma’naviy o’sishi uchun jamiki shart-sharoitlarni yaratadi. Ilk o’spirinning shaxsi ijtimoiy hayotda, akademik lisey, kasb-hunar kolleji jamoasida, tengqurlari bilan munosabatlarda egallagan mutlaqo yangicha mavqyei ta’sirida, o’qish va turmush sharoitidagi o’zgarishlar ta’sirida tarkib topa boshlaydi. Mazkur davrning yana bir xususiyati − mehnat bi lan ta’lim faoliyatining bir xil ahamiyat kasb etishidan iboratdir. Mavjud shart-sharoitlar ta’siri ostida ilk o’spirinning aqliy va axloqiy jihatdan o’sishida o’ziga xos o’zgarishlar, yangi xislat va fazilatlar namoyon bo’ladi. Akademik lisey, kasb-hunar kolleji o’quvchilari ijtimoiy hayotdagi dolzarb vazifalarni hal qilishda faol ishtirok eta boshlaydilar. Ijtimoiy hayotda faol qatnashish, ta’lim xarakterining o’zgarishi yigit va qizlarda ilmiy dunyoqarash, barqaror e’tiqodning shakllanishiga, yuksak insoniy his-tuyg’uning vujudga kelishiga, bilimni o’zlashtirishga ijodiy yondashish kuchayishiga olib keladi, natijada mustaqil fikrlash shakllanadi. Hayotda o’z o’rnini topishga intilish kasb-hunar egallash, ixtisoslikni tanlash, istiqbol rejasini tuzish, kelajakka jiddiy munosabatda bo’lishni keltirib chiqaradi. Biroq bu davr kuch-g’ayrat, shijoat, qahramonlik ko’rsatishga urinish, jamoat, jamiyat va tabiat hodisalariga romantik munosabatda bo’lish bilan boshqa yosh davrlaridan keskin farqlanadi. Ayniqsa, turmush va o’qish faoliyatlarining yangicha shart-sharoitlari sinf (kurs) jamoasidagi o’zgacha vaziyat, ilk o’spirinlarning maxsus ta’lim tizimida egallagan yuqori mavqyei, jamoatchilik ishlarida tajriba orttirishlari ular oldiga yuksak talab hamda mas’uliyatli vazifalar qo’yadi. Bu davrda ilk o’spirin yangicha ta’lim muhitida tashkilotchilik, rahbarlik, tarbiyachilik, tashviqotchilik vazifalarini o’tay boshlaydilar. Ilk o’spirinning psixik rivojlanishini harakatga keltiruvchi kuch jamoat tashkilotlari, o’quv jamoasi, ta’lim jarayoni qo’yadigan talablar darajasining oshishi bilan u erishgan psixik kamolot o’rtasidagi ziddiyatdan iboratdir. Turli qarama-qarshiliklar, ziddiyatlar ilk o’spirinning axloqiy, aqliy, nafosat jihatdan tez o’sishi orqali bartaraf qilinadi. Ilk o’spirinlik yoshida shaxsning kamol topishi Ilk o’spirinlik yoshidagi o’zgarishlar maktab, oila, shaxslararo munosabatlardagi mavqyeni yanada mustahkamlashning muhim omili hisoblanadi. Lekin yetakchi omil yangicha ta’lim muassasa o’quvchisi faoliyatining xususiyati, mohiyati va mazmunidagi tub burilishdir. Ilk o’spirinlarda avvalo o’zini anglashdagi siljish yaqqol ko’zga tashlanadi. Bu hol shunchaki o’sishni bildirmaydi, balki o’z shaxsiyatining ma’naviy-psixologik fazilatlarini, faol ijtimoiy turmush tarzining maqsad va vazifalarini anglashni, oqilona baholashni aks ettiradi. Ilk o’spirinda o’zining ruhiy dunyosini, shaxsiy fazilatlarini, aql-zakovatini, qobiliyati hamda imkoniyatini aniqlashga intilish kuchayadi. O’z xulq-atvorini jilovlash, his-tuyg’ulari hamda ichki kechinmalarini tushunish ishtiyoqi vujudga kela boshlaydi. Ilk o’spirindagi o’zini anglash turmush, o’qish, mehnat va sport faoliyatlari taqozosi bilan namoyon bo’ladi. Yangicha ta’lim muassasidagi odatlanilmagan vaziyatning shaxslararo munosabat va muloqot ko’lamining kengayishi o’zining aqliy, axloqiy, irodaviy his-tuyg’ularining xususiyatlarini oqilona baholash, qo’yilayotgan talablarga ja vob tariqasida yondashish o’zini anglashni jadallashtiradi. Bunday ta’lim tizimidagi o’quvchilarning o’zini anglashga aloqador xususiyatlari mavjud. Ular avval, o’zlarining kuchli va zaif jihatlarini, yutuq va kamchiliklarini, munosib va nomunosib qiliqlarini aniqroq baholash imkoniyatiga ega bo’ladilar. Agar o’smirda atrofdagi kishilarning oqilona baholashlari orqali aniq baholash yuzaga kelsa, ilk o’spirinda bu holat boshqacharoq tarzda kechadi, unda o’z shaxsiy fazilatini, xulq-atvorini, aqliy va jismoniy mehnat faoliyatini tahlil qilish, qiyosiy baholash mayli kuchayadi. Ilk o’spirin o’smirga qaraganda o’z ma’naviyati va ruhiyatining xususiyatlarini to’laroq tasavvur eta olsa ham, ularni oqilona baholashda kamchiliklarga yo’l qo’yadi. Natijada u o’z xususiyatlariga ortiqcha baho berib, manmanlik, takabburlik, kibrlanish illatiga duchor bo’ladi, sinf (kurs) va pedagoglar jamoalarining a’zolariga g’ayritabiiy munosabatda bo’la boshlaydi. Shuningdek, ayrim ilk o’spirinlar o’z xatti-harakatlari, aqliy imkoniyatlari va qiziqishlariga past baho beradilar va o’zlarini kamtarona tutishga intiladilar. Akademik lisey, kasb-hunar kolleji o’quvchisining o’smirlik yoshi davridagi boladan boshqacha yana bir xususiyati − murakkab shaxslararo munosabatlarda aks etuvchi burch, vijdon hissi, o’z qadr-qimmatini e’zozlash, sezish va fahmlashga moyillikdir. Masalan, o’spirin yigit va qiz sezgirlik deganda nozik, nafis holatlarning farqiga borish, zaruratni tez anglash, xolisona yordam uyushtirishni, shaxsning nafsoniyatiga tegmasdan amalga oshirishni tushunadi. Ilk o’spirin o’zining ezgu niyatini baholashga jamoada o’z o’rnini belgilash nuqtai nazardan yondashadi, chunonchi “O’zim tanlagan mutaxassislikka yaroqlimanmi?” “Jonajon respublikamga, ota-onamga munosib farzand bo’la olamanmi?” “Jamiyatning taraqqiyotiga o’z ulushimni qo’sha olamanmi?” degan savollarga javob qidiradi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, o’quvchida o’zining fazilati to’g’risida yaqqol tasavvur hosil qilish uchun o’qituvchiga unga juda ustalik, bilimdonlik, ziyraklik bilan yordam berishi lozim. U o’zining do’stona, iliq munosabati bilan sinf jamoasi a’zolari e’tiborida ishonch, obro’ qozonishi uchun har bir mulohazasida pedagogik-psixologik nazokatga rioya qilsa yigit va qizlarda ham o’z kuchiga, imkoniyatiga, qobiliyatiga, fahm-farosatiga ishonch hissini paydo qiladi. Ularda ustozga chuqur hurmat, minnatdorchilik tuyg’ulari uyg’onadi. Ilk o’spirin o’quvchida o’zini anglash negizida o’zini o’zi tarbiyalash istagi tug’iladi va bu ishning vositalarini topish, ularni kundalik turmushga tatbiq qilish ehtiyoji vujudga keladi. Lekin o’zlarining o’zini o’zi tarbiyalashi psixologiyasidagi mavjud nuqsonlarga barham berish, ijobiy xislatlarni shakllantirish bilan kifoyalanib qolmay, ularni kattalarga xos ko’p qirrali umumlashgan idealga mos ravishda tarkib toptirishiga yo’naltirilgan bo’ladi. Ilk o’spirinlik davrida o’quvchilar o’zlarida eng qimmatli fazilatlarni, o’quv va malakalarni ongli, rejali, tartibli, izchil va muntazam tarkib toptirishga ehtiyoj sezadilar. Ma’lumki, mazkur toifadagi ta’lim muassasi o’quvchilari ma’naviy- psixologik qiyofaga ega bo’lish uchun oqilona o’lcham, mezon, vazifalarini bajaruvchi barkamol, mukammal timsol, namuna, yuksak orzu tasvirini qidiradilar. Ilk o’spirinlarda ideallar bir necha ko’rinishda namoyon bo’lishi va aks etishi mumkin. Masalan, ular taniq li kishilarning qiyofalari, badiiy asar qahramon timsolida o’zlarida yuksak fazilatlarni (sifatlarni) gavdalantirishni orzu qiladilar. Biroq yigitlar bilan qizlar o’rtasida ideal obrazini tanlashda katta farq bo’ladi. Masalan, qizlar ko’pincha mehnatkash ayolning, jozibali, nazokatli, iboli, iffatli jamoat arbobining, badiiy asar qahramonining xususiyatlari mujassamlangan qiyofalarni ideal darajasiga ko’taradilar. Ammo ayrim o’quvchilar tarixiy shaxslarning masalan, baquvvat yo’lto’sar, oq ofiser, quv josus va boshqalarning salbiy sifatlariga taqlid qilishga ham moyil bo’ladilar. Ilk o’spirin o’quvchilarning o’zini o’zi tarbiyalashi o’quv yurtidagi jamoatchilik tashkilotlarining, pedagoglar jamoasining tarbiyaviy ta’siri doirasida amalga oshishi shart. Zeroki, o’zini o’zi takomillashtirish jamoada munosib o’rin egallash, ijtimoiy burchni anglash va foydali mehnatga qiziqishga xizmat qilishi kerak. Kuzatishlar va hayot tajribalarining ko’rsatishi ba’zi hollarda ilk o’spirinlar o’zlarini qo’rqmas, jasur qilib ko’rsatishga, noo’rin xatti-harakatlarga moyil bo’ladilar, qaltis yo’llar bilan o’z irodalarini tarbiyalashga intiladilar, goho hayotlarini xavf ostida qoldirishgacha borib yetadilar. Shuning uchun ularga sun’iy usullar va vositalar yordamida qiyinchiliklarni bartaraf qilish mumkin emasligini tushuntirish kerak. Shuningdek, ularni oqilona, maqsadga muvofiq samarali usullardan foydalanish yo’llari bilan tanishtirish, haqiqiy chiniqish malakalari bilan qurollantirish yaxshi natija beradi. Akademik lisey, kasb-hunar kolleji o’quvchilari ma’naviy xislatlarga, axloq normalarining mohiyatiga jiddiy munosabatda bo’ladilar. Ular axloqiy turkumlar, birliklarning mazmunini, chuqur anglay boshlaydilar, har qaysi axloqiy tushunchaning nozikligi va ko’p ma’noligini bilishga harakat qiladilar. Masalan, burch, vijdon, g’urur, qadr-qimmat, faxrlanish, mas’uliyat, or nomus kabi tushunchalarni chuqur tahlil qila oladilar. Lekin ularning hammalarini bu axloqiy tushunchalarni yaxshi anglaydilar, deb bo’lmaydi. Shunga ko’ra, to’g’ri axloqiy qarashlar, tasavvurlar tarkib topishi uchun adolatli turmush tarzining o’zi yetarli, deyish mumkin emas. Va pedagog xotirjamlikka yo’l qo’ymasligi, sog’lom muhit yaratish, barqaror shaxsni tarkib toptirish uchun doimo izlanishi zarur. Shuningdek, maktabda, kollejda tarbiya ishlari izchil olib borilmasa, yigit va qizlarda chinakam, barqaror e’tiqodlar shakllanmaydi. Ilk o’spirinlarda axloqiy tushunchalarni oqilona shakllantirish lozim, ularga nojo’ya xulq-atvor, chet el filmlarining mazmuni ma’naviyatga va ruhiyatga salbiy ta’sir etishini tushuntirish zarur. Ijtimoiy hayotda uchraydigan yaramas yurish-turishlarga, illatlarga zarba berish, ularning ta’siridan yigit va qizlarni asrash pedagoglar jamoasining muhim vazifasi hisoblanadi. Ilk o’spirinlarda balog’atta yetish tuyg’usi takomillashib borib, o’zining o’rnini belgilash va ma’naviy dunyosini ifodalash tuyg’usiga aylanadi. Bu hol uning o’zini alohida shaxs ekanligini, o’ziga xos xislatini tan olinishiga intilishida aks etadi. Bunga esa moddalarga mayl qo’yish, murakkab tasviriy san’atga, musiqaga, kasb- hunarga, tabiatga qiziqishni namoyish qilish yaqqol dalildir. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, ilk o’spirin yoshidagi qizlar katta yoshdagi kishilarning ta’siriga osonroq beriladi. Ilk o’spirin yigitlar esa kattalardan ko’ra tengdoshlari ta’siriga ko’proq beriladilar. Shuning uchun maxsus o’quv yurti o’quvchisi shaxsining tarkib topishiga maktab muhiti xususan sinf jamoasi, rasmiy va norasmiy tengqurlar guruhi kuchli ta’sir etadi. Sinf, kurs jamoasi umumiy maqsadni belgilashga, jamoa a’zolari o’rtasidagi munosabatlar o’rnatishga, shaxsiy va jamoatchilik munosabatlar rivojlanishiga imkoniyatlar yaratadi. Sinf va maktab jamoalari ta’sirida matonatlilik, jasurlik, sabr-toqatlilik, kamtarlik, intizomlik, halollik, hamdardlik kabi fazilatlar takomillashadi va xudbinlik, loqaydlik, munofiqlik, laganbardorlik, dangasalik, qo’rqoqlik, g’ayrlik singari illatlarning barham topishi tezlashadi. Jamoa a’zolari o’rtasidagi ahillik, birlik, yagona maqsadga intilish , iliq psixologik muhit mavjud salbiy xatti-harakatlarni yo’qotish uchun xizmat qiladi. Kollej o’quvchilari shaxsining shakllanishi jarayonida jamoat tashkilotlari alohida ahamiyat kasb etadi. Ularning yuksak talablar qo’yishi natijasida ilk o’spirinlarda faollik, tashabbuskorlik, mustaqillik, qat’iyatlilik, mas’uliyatlilik, tanqidiylik singari fazilatlar barqarorlashadi. Mazkur tashkilotlap ilk o’spirinlardagi g’oyaviy-siyosiy, vatanparvarlik, jamoachilik, insonparvarlik, o’zaro yordam, hamkorlik tuyg’ularini mukammal bosqichga ko’taradi. Ana shularni kuzatib tadqiq etgan psixolog L.I.Umanskiy tashkilot chilik qobiliyati o’zaro uzviy bog’liq quyidagil ardan iboratligini ta’kidlaydi: 1) tashkilotchilik tuyg’usi (psixologik topqirlik, kashfiyotchilik, nazokat, amaliy aql-idrokda o’z ifodasini topadi); 2) tengdoshlariga emosional-irodaviy ta’sir ko’rsatish imkoniyati (muammolar yechimiga jalb qilish, ularning kuch-g’ayratini biriktirish); 3) tashkilotchilik faoliyatiga moyillik (emosional his-tuyg’u, ijobiy munosabat, faollik ko’rsatish, qat’iy qiziqish va hokazolar); L.I.Umanskiyning fikricha, ilk o’spirin namunali tashkilotchi bo’lishi uchun unda quyidagi xislatlar bo’lishi kerak: a) axloqiy xislatlar − jamoatchilik, samimiylik, tashabbuskorlik, faollik, mehnatsevarlik; b) irodaviy xislatlar − matonat, qat’iyat, mustaqillik, tashabbuskorlik, batartiblik, intizomlilik; v) emosional xislatlar − xushchaqchaqlik, tetik lik, hazilkashlik va yangilikni his etish, o’z kuchiga ishonch, optimizm va boshqalar. Ilk o’spirinlarning yana bir muhim xislati ularda yuk sak darajadagi do’stlik, o’rtoqlik, ulfatchilik, muhabbatning vujudga kelishidir. Shu his-tuyg’ular yigit va qizlarning ma’naviyati va psixologiyasida qanday tus olishiga qarab, tarbiyaviy chora va tadbirlarni amalga oshirish yaxshi natija beradi. Sinfdagi hamkorlik faoliyatida o’zaro yordam hamjihatlilik, intilish va manfaatlar birligiga asoslangan o’rtoqlik munosabatlari yuzaga keladi. O’rtoqlik munosabatlarining yuksak cho’qqisi do’stlik hissida namoyon bo’ladi. Do’stlik hissi o’rtog’iga mehribonlikda u bilan uchrashish va suhbatlashish, o’z fikr va hissiyotlari bilan o’rtoqlashishda ko’rinadi. Haqiqiy do’stlik hissi o’zaro talabchanlik bilan bog’liq bo’lib, xatolarni birgalikda tuzatishda ifodasini topadi. Yigit bilan qiz o’rtasida muhabbat tuyg’usi vujud ga kela boshlaydi. Muhabbatning quvonchli lahzalari, iztirobli kechinmalari ikkala yoshning ruhiyatini egallaydi va tobora chuqurlashib boradi, ular uchun dastlabki hayot sinovi vazifasi bo’ladi. Mazkur his-tuyg’u o’spirinlarning o’zaro yaqinligi, hayotga qarashlari, qiziqishlari, didlari va ezgu niyatlarining umumiyligi hamda butun umrga ahillik, ittifoqlik umidini bag’ishlagan shodlik bilan xarakterlanadi. Ilk o’spirin o’quvchilarda tabiat, san’at, adabiyot, madaniyat, ijtimoiy hayot go’zalliklarini payqash, idrok qilish, sevish, ulardan ta’sirlanish, ma’naviy ozuqa olish xislatlari paydo bo’ladi. Ularning psixologiya sida mayin sado, yoqimli nido, qalbni to’lqinlantiruvchi musiqa, nozik his-tuyg’u, ezgulik hislari, mayllari kuchayadi. Ayniqsa, estetik hislar ularning ma’naviyatidagi qo’pol, noxush, xunuk va yoqimsiz qiliqlarning yo’qolishiga yordam beradi. Lekin bundan ilk o’spirinlar jo’shqin, keskin, shavq va zavqli damlardan butunlay voz kechadilar, degan ma’no kelib chiqmaydi. Shunga qaramay, ilk o’spirin yigit va qizlar orasida es tetik tuyg’usi to’la shakllanmagan, noto’g’ri tasavvurga ega bo’lgan shaxslar ham uchraydi. Ularda estetik his-tuyg’u o’ziga xos qarashlar va nuqtai nazarning o’sishida ilm-fan va texnikaning rivoji, tafakkurning takomillashuvi, taqlidchanlik muhim rol o’ynaydi. Buning uchun muayyan reja asosida turli muzeylar ko’rgazma va konsert zallariga , kino, teatr, radio va telestudiyaga sayohatlar uyushtirish maqsadga muvofiqdir. Mazkur o’quvchilarning o’quv mashg’uloti o’z xususiyati va mazmuni bilan boshqa yosh davridagi o’quvchilarning ta’lim jarayonidan tubdan farq qiladi. O’quv rejasi va dasturining murakkablashuvi, yangi fanlar va fakultativ kurslarning kiritilishi o’zlashtirishni nazariy tafakkur yordamida amalga oshirishni taqozo etadi. Ana shu sababli ularning munosabati ham o’zgaradi, ularda fanlarga turlicha munosabatlar shakllana boshlaydi. O’quvchilarning fanlarga munosabatlari asosan qaysi fanning inson dunyoqarashidagi roliga faoliyatidagi va ijtimoiy ahamiyatiga amaliy xususiyatiga o’zlashtirish imkoniyatiga va uni o’qitish metodikasiga bog’liq bo’ladi. Ushbu yoshda bilishga qiziqish amaliy xususiyat kasb eta boshlaydi. Masalan, bu qiziqish ijtimoiy-siyosiy masalalarga, texnikaga, tabiatga, osmon jismlariga, jamiyatshunoslikka, huquqiy muamolarga, sport va hokazolarga yo’nalgan bo’ladi. Ularning to’garaklarda faol qatnashishi qobiliyat va aqliy imkoniyatlariga qarab amalga o shadi. Ilk o’spirinlarda sezgirlik, kuzatuvchanlik, takomillashib boradi, mantiqiy xotira, eslab qolishning yo’l va vositalari esa ta’lim jarayonida yetakchi rol o’ynay boshlaydi. Ular topshiriqlarni bajarishda uning ma’nosi hamda mohiyatini to’la anglab ish tutadilar, eslab qolish, esda qolish, esga tushirish jarayonlarning samarali usullaridan unumli foydalanadilar. Bu jarayonlar muvaffaqiyatli amalga oshishini ta’minlovchi diqqatning sifati va miqdori o’zgaradi. Diqqatni ko’chirish va taqsimlash sezilarli rivojlanadi, boshqalarning nuqtai nazariga e’tibor berish, ularning nutqini tinglash, yozib olish, mulohaza yuritish mahorati oshadi va aqliy qobiliyati takomillashadi. Ilk o’spirinlarning tafakkuri tobora faol, mustaqil va ijodiy xususiyatlarga ega bo’lib boradi. Lekin ularning fikr yuritishida birmuncha obyektiv va subyektiv kamchiliklar uchraydi. Ilk o’spirinlar aql-idrokining xususiyatlari Ilk o’spirin barcha faoliyat bosqichida mustaqil fikr yurita olmasligi uning psixikasidagi jiddiy kamchilikdir. Ilk o’spirinlarga adabiy qahramon qiyofasini ifodalash, asar mohiyati, mazmuni va g’oyasi yuzasidan mustaqil holda hukm va xulosa chiqarish topshirilganda ular, birinchidan, asarni o’qishgan, biroq hyech qanday xulosa chiqarishmagan, ikkinchidan, mavzuga ijodiy yondashmasdan o’qituvchining har bir so’zini esda saqlab olib, hyech o’zgarishsiz qaytadan aytib berishga harakat qilishgan, uchinchidan, o’zlari maktabdan va sinfdan tashqari faoliyatlarida eshitganlari, o’qiganlari bilan o’qituvchining axboroti, ma’lumoti xabarni umumlashtirib javob berishgan, to’rtinchidan, o’z fikrlarini bayon etishga qiynalganlarida asardan ko’chirmalar keltirishgan. O’quvchilarda nazariy tafakkurni shakllantirishda to’garak va fakultativ mashg’ulotlar, kasbiy fanlar muhim ahamiyatga ega. Shuningdek, ilk o’spirin o’quvchining mustaqil fikrlashini rivojlantirishda o’qituvchilar, sinf rahbarlarining siymolari muhim rol o’ynaydi. O’qituvchilar ilk o’spirinlarda o’rganilayotgan narsa va hodisalarning obyektivligi, haqqoniyligi, to’g’riligiga ishonch hosil qilishlari, ulardan qanoatlantirishlari va ularni isbotlashga o’rgatib borishlari zarur. Ikkinchidan, fan o’qituvchilari ularni narsa va hodisalar to’g’risida original fikr yuritishga yo’llashlari kerak. Uchinchidan, o’quvchilarning mashg’ulotlarda qo’llanaverib, ma’naviy eskirgan bir qolipdagi so’zlardan, iboralardan foydalanishlariga yo’l qo’ymasliklari kerak. To’rtinchidan, fan o’qituvchilari o’spirin yigit va qizlarga bilimlarini amaliyotga tatbiq qilishni o’rgatishlari shart, buning uchun ularda amaliy malakalarni shakllantirishga harakat qilishlari lozim. Tafakkur boshqa psixik jarayonlardan ajralgan holda rivojlanishi mutlaqo mumkin emas. Shuning uchun tafakkur rivojlanishi bilan birga o’quvchining nutq faoliyati ham o’sadi. Bu esa o’quvchida o’z fikrini to’g’ri, aniq ifodalash malakasini tarkib toptiradi, nutqining tuzilishini takomillashtiradi va lug’at boyligini yanada oshiradi. Ilk o’spirin adabiy asarlarni o’qish va tushunish orqali mustaqil fikrlashga, mulohaza yuritish va munozaraga o’rgana boradi. Unda asta-sekin tabiat va jamiyat o’zining nuqtai nazari, e’tiqodi, qarashi shakllanadi. Ma’lumki shaxsning ana shu fazilatlari fikrlashi, mustaqil o’ylashi, to’g’ri hukm va xulosa chiqarishi, qat’iy qarorga kelishining natijasidir. Yigit va qizlarning adabiy asarni baholashi, u haqda shaxsiy fikrlarini bildirishi, muammoli tomonlari yuzasidan bahslashuvi va hokazolarda insoniy xislatlarning muayyan darajada ishtirok etishi aql tanqidiyligining aynan o’zginasidir. Turmushda uchraydigan noo’rin tanqidiylik esa ilk o’spirinning badiiy didi va hayotiy tajribasi zaifligidir. O’qituvchi ayni shu paytdagi asosiy vazifasi − o’quvchilar tafakkuridagi tanqidiylikni haqqoniylik darajasiga ko’tarishdan, ularga voqyelikka odilona, oqilona tanqidiy nuqtai nazardan qarashni o’rgatishdan iboratdir. Mazkur yoshdagi o’quvchi aqlining tanqidiyligida og’machilikka moyillik kuchli bo’ladi. Og’machilikning eng asosiy sabablaridan biri − voqyelikning mohiyatini ilmiy jihatdan to’g’ri tushunmaslikdir. Shuningdek, uning “o’z pozisiyasi”da bo’sh kelmasligi, narsa va hodisalarning asl mohiyatini anglab turib, jo’rttaga “o’jarlik” qilishi ham ana shu og’machilikning bir ko’rinishidir. Ularda moddiy dunyo to’g’risida shaxsiy fikrlar, mulohazalar, ilmiy dunyoqarash tarkib topganidan keyingina tafakkurning tanqidiylik xususiyati rivojlana boshlaydi. Aqlning yoki tafakkurnnng tanqidiyligini tarbiyalashda o’qituvchi o’quvchining o’ziga xos tipologik xususiyatiga, aqliy kamolot darajasiga, bilimlari saviyasiga, mulohaza doirasining kengligiga, nutq qobiliyatiga, shaxsiy nuqtai nazariga, o’qishga nisbatan munosabatiga, qiziqishining xususiyat va darajasiga, aqliy faoliyat operasiyalarini qanchalik bilishiga, mavjud o’qish ko’nikmasi va malakalariga alohida e’tibor berishi lozim. Aql tanqidiyligining rivojlanishi yangicha ta’lim muassasa o’quvchilarini moddiy dunyoni, atrof muhitni o’rganishga, o’quv materiallarini puxta o’zlashtirishga, ta’lim jarayonida tashabbuskorlikka, faollikka da’vat etadi va bundan tashqari, voqyelikni isbotlash va asoslash ko’nikmalari tarkib topishiga imkon yaratadi. O’rganilayotgan hodisa to’g’risida hukm va xulosa chiqarish, tasdiqlash yoki inkor qilish qobiliyatini rivojlantiradi. Ilk o’spirin tafakkurining sifatini uning mazmundorligi, chuqurligi, kengligi, mustaqilligi, samaradorligi, tezligi tashkil qiladi. Tafakkurning mazmundorligi deganda, ilk o’spirin ongida tevarak-atrofdagi voqyelik bo’yicha mulohazalar, muhokamalar va tushunchalar qanchalik joy olganligi nazarda tutiladi. Tafakkurning chuqurligi deganda, moddiy dunyodagi narsa va hodisalarning asosiy qonunlari, xossalari, sifatlari, o’zaro bog’lanishi va munosabatlari ilk o’spirinning fikrlashida to’liq aks etishi tushuniladi. Tafakkurning kengligi esa o’zining mazmundorligi va chuqurligi bilan bog’liq bo’ladi. O’quvchi narsa va hodisalarning eng muhim alomat va xususiyatlarini mujassamlantirsa, o’tmish, hozirgi zamon va kelajak haqidagi mulohazalarini bildira olsa, buni keng tafakkur deyiladi. Tafakkurning mustaqilligi deganda, ilk o’spirin tashabbuskorlik bilan o’z oldiga yangi vazifalar qo’ya bilishi va ularni hyech kimning yordamisiz oqilona usullar bilan bajara olishi tushuniladi. Aqlning tashabbuskorligi degan da, ilk o’spirinning o’z oldiga yangi g’oya, muammo va vazifalar qo’yishini, ularni amalga oshirishda samarador vositalarni ham o’zi topishga intilishini anglaymiz. Aqlning pishiqligi vazifalarni bajarishda yangi usullarni tez izlab topish va qo’llay olishda, eskirgan vositalardan qutulishda namoyon bo’ladi. Agar o’quvchi muayyan vaqt ichida ma’lum soha uchun qimmatli yangi fikrlarni aytgan bo’lsa, nazariy va amaliy vazifa larni hal qilishda yordam bersa, buni samarador ta fakkur deyiladi. Tafakkurning tezligi savolga to’liq javob olingan vaqt bilan belgilanadi. Ilk o’spirin ta fakkurining tezligi qator omillarga: birinchidan, fikrlash uchun zarur materialning xotirada mustahkam saqlanganligiga, uni tez yodga tushira olishga, muvaqqat bog’lanishning tezligiga, turli his-tuyg’ularning mavjudligiga, o’quvchining diqqati va qiziqishiga; ikkinchidan, uning bilim saviyasiga, qobiliyatiga, egallagan ko’nikma va malakalarga bog’liqdir. Ilk o’spirin qobiliyati, layoqati va iste’dodi ta’lim jarayonida mehnat faoliyatida rivojlanadi. Uning qanchalik iste’dodli ekanini aniqlash uchun ziyrakligi, jiddiy sinovga shayligi, mehnatga moyilligi, intilish, psixik tayyorligi, mantiqiy fikrlashining tezligi, izchilligi, samaradorligiga e’tibor berish kerak. Qobiliyatning o’sishi bilimlar, ko’nikmalar, malakalarning sifatiga bog’liq bo’lib, shaxsning kamol topish jarayoniga qo’shilib ketadi. Ilk o’spirinlikda o’tiladigan darslar, laborato riya ishlari va amaliy mashg’ulotlar, referat konspekt yozish kabi ta’limiy faoliyat turlari yangicha ta’lim muassasi o’quvchilari o’zlashtirishi zarur materiallarni mustaqil holda tushunishga olib keladi. Bu ishlar kundan-kunga ko’proq ahamiyat kasb etishi natijasida ta fakkur tobora faol, mustaqil, ijodiy tus olib boradi. Bularning barchasi ilmiy-nazariy tafakkur ning shakllanishiga, tevarak-atrofdagi voqyelikning umumiy qonuniyatlarini bilish qobiliyati o’sishiga, aqliy imkoniyatlar vujudga kelishiga, tabiat va jamiyat rivojlanishining qonunlarini anglab olishga muhim shart- sharoitlar yaratadi. Ilk o’spirinlar biror hodisani asoslagan, isbotlagan paytlarida uning muhim xususiyatlariga, birlamchi jihatlariga sinchkovlik bilan qaray boshlaydilar. Darsliklardan o’qigan va o’qituvchilardan eshitgan axborotlar, xabarlar va ma’lumotlarga ishonish va ulardan qanoat hosil qilish uchun faol harakat qiladilar, biroq ularda o’smirlar singari obro’ ketidan ergashish juda kam sodir bo’ladi. Ular har bir darsda tanishilgan materiallarning mohiyatiga, inson uchun zarurligiga ishonch hosil qilishga to’xtovsiz intiladilar. Ba’zan ta’lim jarayonida shaxs tomonidan biror narsaga e’tiroz bildirsa yoki shubhalansa, uni nohaq ravishda qoralaydi. Tafakkurni oqilona yo’llar bilan o’stirish uchun favqulodda holatlarda o’quvchining mazkur xususiyatini yomonlamay, balki uni rag’batlantirish to’g’riroq bo’ladi. Ilk o’spirinlik yoshida kollej o’quvchilari aqliy faoliyatning omillari va usullari bilan yetarli darajada qurollangan bo’ladilar. Shunday qilib, ta’lim jarayonida turli fanlarni o’qitish tufayli keng ko’lamli bilimlar sistemasi o’zlashtirilishi orqali kollej va akademik lisey o’quvchilarida tafakkurning faolligi, mustaqilligi, mazmundorligi, mahsuldorligi ortadi. Ularda dialektik-refleksiv nazariy tafakkur tarkib topadi. Shu sababli voqyelikning ichki bog’lanishlari, munosabatlari jamiyat rivojlanishining qonunlarini bilish va anglab olish ko’nikmasi yuqori pog’onaga ko’tariladi. Agar o’smirlar tafakkuri yaqqol-obrazli tafakkur ning mavhum tafakkurga aylanishi bilan xarakterlansa, bu yoshdagi o’quvchilarda dialektik-kreativ tafakkur qobiliyati rivojlana boshlaydi va bu tafakkur tabiat hamda jamiyat rivojla nishining umumiy qonunlari bilan bevosita bog’liq bo’ladi. Mazkur qonunlarning vujudga kelishi, o’zgarib borishi, o’ziga xos xususiyatga ega bo’lishi, shuningdek, o’zaro uzviy bog’liqligiga doir murakkab bilim lar ularning yosh xususiyatiga aynan mosdir. Ilk o’spirin va kasb tanlash Endigina o’sib kelayotgan ilk o’spirinlik yoshidagi o’quvchilar kasbga qanday yondashadilar? Bu muammo ko’pchilikni qiziqtiradi. Kuzatishlardan va turmush tajribasidan ma’lumki, odatda ilk o’spirinlik yoshidagi o’g’il-qizlar hayotda mustaqil qadam tashlash to’g’risida aniq, asosli fikr bildirishga qiynaladilar. Shu sababli kasb tanlash davrida oqilona va to’g’ri yo’l tutishni bilmay dovdirab qoladilar yoki tavakkaliga ish ko’radilar. O’zlarining imkoniyatlarini hisobga olib harakat qilishga ojiz bo’ladilar. Natijada noxush kechinmalar, umidsizliklar, ijtimoiy sustlik holatlari vujudga keladi. O’quvchilarning ba’zilari kasb tanlashda yaqqol ko’zga tashlanib turgan namunalarga taqlid qiladilar. Bunda o’z atroflaridagi yaqin kishilarni nazarda tutadilar, ularning yo’lidan borishni mo’ljallaydilar. Kuzatishlarimizning birida G’. ismli ilk o’spirin (akademik lisey o’quvchisi) o’z kelajagi haqida quyidagi fikrlarni bildirdi: “Ehtimol qishloq xo’jalik texnikumiga o’qishga kirarman. U menga tanish. Unda akamlar o’qiganlar. Balki jamoa xo’jaligida qolib ishlarman. O’qituvchi bo’lish orzum ham bor. Chunki pedagogika institutida tog’amlar ta’lim olmoqdalar...” O’quvchining bu mulohazasini tahlil qilishning hojati yo’q, chunki unda biror maqsadga yo’nalgan g’oya mavjud emas. O’quvchilar kollejda fanlarning asoslaridan bilim oladilar, har qaysi ilk o’spirin fizika yoki matema tika bilan tanishadilar. Biroq ularning hammasi kelajakda fizik yoki matematik kasbini egallashni xohlayvermaydi. Unda yer kurrasi o’rganiladi, barcha planetalarning xususiyati bilan tanishiladi, uzoq qit’alar dunyo xalqlari tarixi va san’ati bo’yicha bi limlar beriladi. Ammo barcha o’quvchilar sayyoh bo’lishni istamaydi. Fan asoslari o’quvchilarga keng ko’lamda ma’lumot va axborotlar berishga moslashtirilgan bo’lib, o’spirinlar olingan bilimlarning kelajak, shaxsiy turmush, bilimdon shaxs bo’lish uchun amaliy ahamiyatini anglab olishi kerak. O’quvchilarda biror o’quv faniga ishtiyoq natijasida ularda har xil kasblarga qiziqish vujudga keladi. Tanlangan kasbni o’zlashtirish bilan bog’liq fanga qiziqish ham orttiradi. Natijada to’garak, mashg’ulotlariga va fakultativ kurslarga ko’chish imkoniyati vujudga keladi. Bunday imkoniyatdan unumli foydalanish maqsadga muvofiqdir. Akademik lisey va kollej o’quvchilarini qiziqishlari, mayllari, intilishlari, qobiliyatlari, iste’dodlari asosida tanlagan kasblariga to’g’ri yo’naltirish o’spirinlar uchun katta hayotiy masaladir. Kasb tanlash jarayonida ilk o’spirinlarga o’qituvchilar, ota-onalar, jamoatchilik, o’z kasbining ustalari, murabbiylar alohida e’tibor berishlari kerak. Ko’p hollarda ular kattalarning maslahat va tavsiyalarini hisobga olgan holda qat’iy bir qarorga kelishlari mumkin, chunki ular o’z xohishlarini har tomonlama asoslab bera oladi lar. V.A.Kruteskiyning ma’lumotlariga qaraganda, pedagogika instituti talabalarining yarmi o’qituvchilik kasbini yoqtirib o’qishga kirgan. Ularning qolgan qismi esa institutga tasodifan kirib qolgan. Biroq bu oliy o’quv yurtiga o’z xohishi bilan kirgan talabalar orasida ham har xil mulohazalar mavjud. Pedagog kas bini yoqtirib o’qishga kirgan talabalarning chorak qismi faqat olgan bilimlarini boshqalarga o’rgatish maqsadini bildirgan bo’lsalar, yana shuncha ilk o’spirinlar institutda o’qitilayotgan biror fanni sevganlari uchun o’qishga kirganini aytgan. Talabalarning beshdan bir qismi bolalarni chin ko’ngildan yaxshi ko’rgani uchun o’qituvchilik kasbini tanlagan. Akademik lisey va kollejni bitirgunicha hamma o’quvchilar kas bini qat’iy tanlaydi, deyish mumkin emas. Ularning aksariyati o’zi kelajakda kim bo’lishini tasavvur ham qila olmaydi va kelajak rejasini ham tuzmaydi. Ilk o’spirinlarning ko’pchiligi ta’lim muassasini tugatgandan so’ng oliy o’quv yurtida ham o’qish to’g’risida gapiradilar, bu haqda orzu qiladilar. Lekin unga kira olmagan, ya’ni o’zining asosiy maqsadiga erisha olmagan yoshlar tushkunlikka tushadilar. Butun orzu-umidlarim barbod bo’ldi, deb o’ylaydilar, ba’zilari kelgusi yilda o’qishga kirishga umid bog’laydilar. Kasb-hunarga har xil munosabatlar hosil bo’lishining asosiy sababi maktabda o’qish davrida kasb tanlash bo’yicha turli xil niyatlar paydo bo’lishidir. V.A.Kruteskiy ilk o’spirinlarda uchraydigan motivlardan quyidagilarni alohida ifodalaydi: a) biror o’quv faniga qiziqish; b) vatanga foyda keltirish istagi (o’ziga xos psixologik xususiyat va qobiliyatni hisobga olmagan holda); shaxsiy qobiliyatini ro’kach qilish; g) oilaviy an’analarga rioya etish (vorislik); d) do’stlari va o’rtoqlariga ergashish; ye) ish joyi yoki o’quv yurtining uyiga yaqinligi; yo) moddiy ta’minlanish; j) o’quv yurti ko’rinishining chiroyliligi yoki unga joylashish osonligi. Shuningdek, boshqa turdagi motivlar, masalan, shaxsning biror kasbga, fanga moyilligi, maqsadi, unga intilishi, kasb to’g’risidagi ma’lumoti, o’zining sihat- salomatligi, asab sistemasining va temperamentining xususiyati va hokazolar ham bo’lishi mum kin. Ilk o’spirinlarda kasblar haqida yaqqol tasavvur bo’lmasligi sababli, ular ko’proq xatoga yo’l qo’yadilar. Tanlangan yoki tanlanishi zarur bo’lgan kasb qanday shaxsiy fazilatlarni talab qilishini tushunib yetmaydilar. O’z qobiliyatlarini oqilona baholay olmasliklari tufayli u yoki bu kasbni egallash uchun qanchalik tez va aniq harakat qila olishlarini, bu ishga moslasha olishlari mumkinligini bilmaydilar. Biroq hozir mazkur ko’ngilsiz holatlarning oldini olish va bartaraf etish imkoniyatlari mavjud. Buning uchun quyidagi pedagogik-psixologik omillarga alohida e’tibor berish maqsadga muvofiqdir: 1) kasblarni o’rganish usullarini ishlab chiqish, ularni tasniflash va lo’nda qilib ifodalash; 2) o’qituvchining kasblar bo’yicha tashviqot ishlari olib borishi, o’quvchilarga kasblar yuzasidan maslahatlar berishi ilk o’spirin va uning ota-onasi bilan birga kasbga yo’naltirish tadbirlarini ko’rib chiqishi; 3) ularni kasbning asosiy turlari bilan tanishtirish; 4) mehnat ta’limi darslarida o’quvchilarni kasbga tayyorlash va qiziqish uyg’otish; 5) psixodiagnostik va kasb tanlash usullarining amaliyotga tatbiq qilishga moslashtirilgan turlarni ishlab chiqish; 6) joylarda zamon talabiga mos kasb tanlash xonalarini tashkil etish; 7) kasb tanlash targ’iboti yuzasidan ilk o’spirinlarni ommaviy axborot vositalariga jalb qilish va psixologik jihatdan tayyorlash. Tadqiqotchilar va amaliyotchilar tomonidan kasbga yo’naltirishning usul va usuliyatlari ishlab chiqilgan. Kasblarni xususiyatlariga qarab tasniflash va ularni ma’lum tartibga solib ifodalab berishga erishilgan. Bu borada Ye.A.Klimovning sxemasi alohida ahamiyatga ega. U quyidagi kasb turlarini tavsiya qiladi: 1. Polizchi, chorvador, asalarichi, zootexnik, agro nom, o’rmonchi − bionika mutaxassisligi “inson − tabiat”. 2. Chilangar, tokar, montyor, konstruktor, radio texnik, muhandis − texnika mutaxassisligi “inson − texnika”. 3. Ofisiant, sotuvchi, hamshira, o’qituvchi, tarbiyachi, tashkilotchi − sosionomika mutaxassisligi “in son − inson”. 4. Bo’yoqchi, nusxa ko’chiruvchi, musiqachi, badiiy bezovchi yoki pardozlovchi, bastakor, yozuvchi, rassom − artonomika mutaxassisligi − “inson − badiiy obraz”. Oddiyroq ifodalansa, kasblarni tabiatga xizmat qilishga, texnikaga xizmat qilishga, insonga xizmat qilishga va badiiy obrazlar ustida ishlashga doir kasblarga ajratish mumkin. Lekin mazkur kasblar tasnifida ularning ko’pchiligi ifodalanmagan. Ana shu guruhlarga unlab yondosh kasb-hunarlarni kiritish mumkin. Kasb tanlashga yo’llash va kasblarni targ’ib qilish usullaridan biri − ko’rsatmali vositalar, ya’ni fotostendlardan, kitoblar ko’rgazmasidan, yosh rassom va tabiatshunoslar ijodiy faoliyatining mahsulidan, naqqoshlik va texnika to’garagi ishlaridan foydalanishdir. Bundan tashqari, muzeylarga ekskursiya uyushtirish orqali ham ayrim kasblarga qiziqish uyg’otish mumkin. Yuritilgan mulohazalardan ko’rinib turibdiki, kasb-hunar to’g’risida axborotlar, maslahatlar berishning o’zi ongli ravishda kasb tanlash uchun yetarli emas. Shunga ko’ra, ilk o’spirin o’quvchilarning bilish faoliyatini kuchaytirish, ularni mustaqil bilim olishga o’rgatish ularga o’zlarini muayyan faoliyatda sinab ko’rish imkoniyatini yaratadi. Lekin kasbga yo’naltirishning boshqa yo’l va vositalarini ham qidirish va qo’llash kerak. Mehnat psixologiyasining mutaxassislari kasbga yunaltirishning boshqacha usullarini: barcha fanlarni o’qitishning politexnik jihatini chuqurlashtirishni; tabiiy-matematik fanlarda atrofdagi ishlab chiqarishdan obyekt sifatida foydalanishni; ijtimoiy turkumdagi fanlarni o’qitishda o’lkashunoslik materiallarini qo’llab o’quvchilarning kasbga qiziqishni oshirish, mehnatga ishtiyoq uyg’otishni; darslarda kasblar haqida axborotlar berib borishni; mehnat sohalari bilan o’quvchilarning mustaqil tanishishi uchun sharoit yaratishni tavsiya etmoqdalar. Qishloq sharoitida kasb tanlash bo’yicha qo’shimcha imkoniyatlar ham mavjud. Chunonchi , yozda o’quvchilarni ishlab chiqarishga bemalol jalb etish mumkin. Bunda jismoniy mehnatga ularni qiziqtirish, mehnat nashidasidan bahramand etish, ularda mamnuniyat hissini tarkib toptirish, ularda rejali mehnat qilish ko’nikmasini vujudga keltirish, javobgarlik va mas’uliyat hissini tarkib top tirish lozim. Ilk o’spirinlarni mehnatga tayyorlanishga rag’batlantirishni malaka darajasini berish bilan yakunlash ma’qul. Ishlab chiqarish mavsumida o’quvchi lar brigadalarini tuzishda ularning yosh xususiyatlari, qiziqishlari va aqliy kamolotini hisobga olish zarur. Brigadalarda ishlash mehnat va kasbga psixo logik tayyorgarlik bosqichi bo’ladi. O’quvchilar o’zining qaysi kasb-hunarga yaroqliligi yoki yaroqsizligini amaliy ishlarda sinab ko’radilar va o’zlariga ishonch hosil qiladilar. Kasb tanlashda ilk o’spirin yigit-qizlarda qator maqsadlar vujudga kelishi mumkin. Dastlabki maqsad − bosh maqsad deb ataladi va u umumxalq mehnatiga o’z ulushini qo’sha olamanmi, qanday inson bo’lib yetishaman, hayot va faoliyat ideallarim nimalar bo’lishi lozim, degan fikrlardan iborat bo’ladi. Yaqin va yaqqol maqsad − dastlabki faoliyat sohasi, mutaxassislikni qanday va qayerda egallash, o’qishni tugatgach, dastlabki mehnat faoliyat qaysi lavozimdan boshlanishi, mehnat mahoratini oshirish istiqbollari haqidagi mulohazalardan tashkil topadi. Psixolo gik nuqtai nazardan maqsadga erishishning tashqi va ichki shart-sharoitlari mavjud. Tashqi sharoitlarga maqsad yo’lidagi har xil qiyinchiliklar, qarama - qarshiliklar, ziddiyatlar mazkur muassasa yoki tashkilotning imkoniyatlari, muayyan subyektga − yosh kasb egasiga ko’rsatishi mumkin bo’lgan qarshiligi va hokazolar kiradi. Maqsadga erishishning ichki shart-sharoitlariga shaxsning imkoniyatlari, sihat-salomatligi, aqliy qobiliyati, tirishqoqligi, irodaviy sifatlari (chidamliligi, sabr-toqati) tanlagan kasbi bo’yicha ishlashi uchun zarur fazilatlari va hokazolar kiradi. Psixologiya fanida maqsadga erishish faoliyati ning qo’shimcha, yordamchi turlari ham amalda uchrab turadi. Ular asosiy maqsad vositalari ish bermay qolganda qo’llanadi. Ilk o’spirinlar tajribasida shunday hollar ro’y beradiki, asosiy maqsadni amalga oshirishda, yengish qiyin to’siqlarga duch kelinadi, ana shundagina yordamchi vositalardan foydalaniladi. Bunday holatni tasavvur etish uchun ularning tajribasidan quyidagi ko’chirmani keltiramiz: “Tanlov bo’yicha yaqin oradagi kasb-hunar kollejiga kira olmayman, shuning uchun xuddi shu mutaxassislik bo’yicha kollejga kirish uchun harakat qilaman...” Kasb tanlovchi ilk o’spirinning mulohazasidan ko’rinib turibdiki, u bir emas, balki bir nechta qo’shimcha maqsaddan foydalanishga intilyapti. Shunga o’xshash maqsadga erishishning qo’shimcha, yordamchi yo’l va vositalari uchrashi mumkin. Qo’yilgan maqsadni ro’yobga chiqarish uchun intilish kasb tanlash jarayonida ularning shaxsiyatida jur’atlilikni vujudga keltiradi. Bu fazilat ilk o’spirin shaxsining ajoyib yutug’idir. Akademik lisey va kasb-hunar kolleji o’quvchilarining professiogramma bilan tanishishida asosiy maqsad quyidagi tarkibiy qismlarni, jihatlarni o’z ichiga qamrab oladi: a) asosiy mehnat qurollari − kasb tanlovchining diqqati, shijoati, fikr xayoli − xuddi shu qurollariga qaratilgan va yo’naltirilgan bo’lishi kerak; b) aso siy mehnat operasiyalari: mehnat quroli bilan qanday faoliyatni amalga oshirish imkoniyati mavjudligini aniqlash va qaysi sohalarda ishlatish mumkinligini bilish; ishlab chiqarish jarayonidagi operasiyalarning rolini to’g’ri tasavvur qila olish; operasiyalarning yangi variantlarini qidirib topish uchun harakat qilish; v) asosiy qurollar va vositalar; qo’l asboblaridan − chilangar, xirurg, g’ijjakchi, kamon chaluvchi kabi kasb egalari foydalanadi; g) meh nat sharoitlari: kasb tanlovchini qurshagan tabiiy muhit va sharoitlar, kishilar va hokazolar. Yuqoridagi mulohazalarga asoslanib, ilk o’spirinlarni o’z qiziqishlari, mayl, ehtiyoj, iqtidor, qobiliyat, ko’nikma va malakalarini hisobga olgan holda kasb tanlashga yo’naltirish jamiyatning rivoji uchun puxta zamin hozirlaydi. Ilk o’spirinlarning turmush haqidagi tasavvurlari Ilk o’spirinlik yoshida inson uchun eng muhim hissiyot sevgi vujudga keladi. U o’rtoqlik, do’stlik tuyg’ulari zamirida paydo bo’ladi. Sevgi mazkur yoshdagi o’quvchilarning hissiy dunyosida mutlaqo yangi holat bo’lib, u o’smirlarning shunday ichki kechinmalaridan tubdan farq qiladi. Ma’lumki, o’smirlarda ham mehr-muhabbat tuyg’usi, ishqibozlik, ko’ngil qo’yish, qumsash ko’rinishlarida aks etadi. Lekin ilk o’spirinning sevgisi chuqur, kuchli, otashin, haqiqiy bo’ladi. Mana shu yoshdagi o’g’il-qizlar sevgisi o’zining sofligi, beg’uborligi, ma’sumligi, iboliligi, shirin kechinmalarga boyligi bilan ajralib turadi. Ilk o’spirinlik davrida vujudga keladigan his-tuyg’ularni to’g’ri idora etish, yigit va qizlarga sevgi munosabatlarining naqadar nozikligini, bo’lajak oilaning baxti haqidagi tushunchalarni to’g’ri anglatish yaxshi natija beradi. Yigit va qizlarning ma’naviy olamida uchraydigan ayrim ziddiyatlarni bartaraf etishda, ularni kelajakda oilaning taqdiriga yuzaki munosabatda bo’lmaslikka o’rgatishda va oila qurishga tayyorlashda jinsiy tarbiya muhim ahamiyatga molikdir. Erkak va ayollarning teng huquqliligi bir-biriga sodiqligi va hokazolarni yoshlar ongiga singdirish zarur. Buning uchun o’qituvchi o’zbek milliy turmush tarzidan aniq misollar keltirishi lozim. Chunonchi, xotin-qizlarga past nazar bilan qarash huquqdagi notenglik hollarini yoshlarning ko’z oldiga keltirish, ularni o’ziga o’zi o’t qo’ygan, sirka ichgan, o’zini osgan ayollarning ayanchli ahvolidan xabardor qilish kerak. Ilk o’spirin yigit va qizlar erkak va ayolning munosabatlarini yotig’i bilan tushuntirish ota-ona, shifokor, sinf rahbari va o’qituvchilarning muhim vazifalaridir. Ta’lim tizimida ilk o’spirinlarga o’zlaridagi jismoniy, fiziologik va psixik o’zgarishlar; yigit va qizlarning o’zaro munosabatlari shakllanishi; sevgi, oilaviy turmush, uning maqsadi va ijtimoiy, gigiyenik, masalalari to’g’risida maxsus bilimlar berish lozim. Tarbiyaviy soatlar, shifokor bilan suhbat, oila a’zolarining maslahatlari kabi tadbirlarga jiddiy e’tibor berish kerak. Ota-onalar va o’qituvchilar ilk o’spirin yigit va qizlarga sevgining ikki turi − shahvoniy tuyg’u zaminida vujudga keladigan beqaror sevgi va chinakam do’stlik, insoniy munosabatlar asosida paydo bo’ladigan haqiqiy sevgi borligini tushuntirishlari lozim. Qizlarda haqiqiy sevgi kurtaklari o’g’il bolalarga nisbatan erta uyg’onadi, ular bir umr o’zlariga yo’ldosh va doimo g’amxo’rlik qiladigan kishining muhabbatiga sazovor bo’lishni orzulaydilar. Ba’zan qizlar da ham beqaror hislar yuzaga kelishi mumkin. Ota-onaning o’zaro yaxshi munosabati, mehribonligi, g’amxo’rligi oiladagi farzandlarning munosabatlarini to’g’ri shakllantirishga yordam beradi. Ona qizida muloyimlik, shirinsuxanlik, qizlarga xos oriyat, uyatchanlik, ibo, iffat kabi fazilatlarni tarbiyalash bilan birga, unga uy-ro’zg’or yumushlarini o’rgatishi ham lozim. Aks holda nimalar bo’lishini ma’naviy qashshoq, yengil-yelpi hayotga ko’nikib, tubanlik botqog’iga botib qolgan ayrim ayollarning ayanchli qismatidan misol keltirish orqali tushuntirishi zarur. Ilk o’spirinlarni turmush qurishga tayyorlashda maktab bilan oilaning hamkorligi muvaffaqiyat garovi hisoblanadi. Ro’y berishi mumkin bo’lgan ruhiy, jismoniy iztiroblarning oldini olish juda murakkab ish. O’qituvchilar jamoasining o’zi bu ishni bajara olmaydi. Shuning uchun uni ota-onalar va jamoatchilikka tayanib amalga oshirish zarur. Ilk o’spirin yigit-qizlarning hayotiy rejalari bilan tanishishda ularning mayli, qiziqishi va nafis tuyg’ulariga, ezgu maqsad sari intilishlariga alohida ahamiyat berish lozim. Yigit yoki qizning ruhiyati va ma’naviyatiga to’g’ri yo’l topish orqali uning fe’l-atvorida o’zgarishlar hosil qilish mumkin. Oiladagi sog’lom muhit, odamiylik, insonparvarlik munosabatlari farzandning ruhiy dunyosiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Oiladagi tarbiyaviy ishlar ta’lim tizimida mustahkamlanishi va rivojlantirilishi, ilk o’spirinlarni turmush masalasiga ilmiy nuqtai nazardan qarashga o’rgatish lozim. Yigit va qiz o’rtasidagi munosabatlar ancha murakkab bo’lib, ular asta- sekin shakllanadi, bu munosabatlarning rivojlanishi ko’p jihatdan sinf rahbarining faoliyatiga bog’liqdir. U o’z ishini yigit va qiz o’zaro do’stlik munosabatlarini a’lo o’qish, namunali xulq, jamoat ishlarida faol qatnashish bilan amalga oshiradigan yo’sinda tashkil etishi kerak. Shuningdek , ta’lim tizimida ilk o’spirin yigitlar qizlarga yordam beradigan, qizlar esa bu yordamni qadrlab ularga mehribonlik tuyg’usini namoyon qiladigan vaziyatlarni yaratish kerak. Akademik lisey va kollejda o’qish davrida har ikkala jinsdagi o’quvchilar o’zaro do’stona munosabatda bo’lishlari, bir-biriga yordam berishlari, o’zaro hurmatda bo’lishlari shart. Lekin ular o’rtasida muqaddas, hyech buzilmaydigan parda, chegara bo’lishi ma’qul. Yigitning burchi qizni avaylash, uning sharm-hayosini paymol qilmaslik, taqdirga yuzaki qaramaslik; qiz esa o’z navbatida uyatchan, sharm-hayoli, andishali, kamtar, qizlarga xos g’ururli, nazokatli bo’lishlari darkor. Qizlik or-nomusini paymol qiladigan xatti-harakat va hirsga berilmaslik kelajakdagi baxtiyorlik uchun zarurligini har bir qiz bilib qo’ygani yaxshi. Ilk o’spirinlarga oila qurish haqida tushuncha berishda baxtli, tinch-totuv yashash, bir-biriga ishonch, sadoqat bo’lishi kerakligini uqtirish bilan birga, ularni oilaviy turmushda yuz berishi mumkin bo’lgan qiyinchiliklardan ham ogohlantirish kerak, albatta. Ularga oilada bo’lib turadigan janjallarda oxirini o’ylab ish tutish zarurligini uqtirish lozim. Nikohga tayyorgarlikning muhim jihatlaridan biri kuyov-qayliqning o’zaro qaynota, qaynona, qarindosh-urug’lar, xonadonning yaqin kishilari oldidagi burchlarini anglab olishdir. Mustahkam va barqaror oila qurishning asosiy shartlaridan biri − kelinning boshqa sharoitga ko’nikishi, begona turmush tarziga moslashuvidir. Uning sinalmagan oilaga, undagi iqtisodiy-moliyaviy tartibga, notanish qadriyatlarga, an’analarga, marosimlar, rasm-rusmlarga o’rganishi ham oson emas. Bularning xammasi yosh kelinning jismoniy, axloqiy, ma’naviy va ruhiy jihatdan tayyorgarligini talab qiladi. O’qituvchilar akademik lisey va kasb-hunar kolleji o’quvchilarining ota-onalari bilan olib boriladigan ishlarda asosiy e’tiborni bolalar ruhiy dunyosining murakkab tomonlarini yoritishga qaratishlari kerak. Ularda tanqid va o’zini o’zi tanqid, o’zini tuta bilish, o’z xatti-harakatini nazorat qilish va to’g’ri baholash, o’zini idora qilish kabi xususiyatlarni rivojlantirish zarur. Tarbiyaning muhim quroli nutq hisoblanadi. Shu ning uchun ota-ona o’z nutqida yoqimsiz iboralarni ishlatmasligi, mantiqsiz, yoqimsiz ohang bilan bolalarni ranjitmasligi, ularda ishonch hissini vujudga keltirmaydigan, nosamimiy fikrlarni aytishdan saqlanishlari kerak. Hayotda muloyimlikka, shirinsuxanlikka, samimiylikka, sof vijdonli bo’lishga nima yetsin! Mazax qilish, ba’zan noo’rin hazillashish orqali ham farzandlarning murg’ak qalbini cho’ktirish mumkin. Ilk o’spirinlik davrining o’ziga xos xususiyatlari O’smirlik yosh davrida inson psixikasiga oid materiallardan shu narsa ma’lumki, ushbu taraqqiyot bosqichida fiziologik jihatdan rivojlanish odatda notekis amalga oshadi. Biroq hozirgi davrda (XXI asrda) biz ilk o’spirinlarning rivojlanishi to’g’risida mulohazalar yuritar ekanmiz, shuni alohida ta’kidlash joizki, ularda fiziologik o’zgarishlar, funksional holatlar bu davrga kelib osoyishta kechish pallasiga kiradi. Bu voqyelikning ko’plab omillari, mexanizmlari, harakatga keltiruvchi kuchlari mavjud bo’lib, muayyan vaziyatga bog’langan holda kechuvchi ta’sirlar orqali ro’yobga chiqadi. Ilk o’spirinlik davriga kelib, rivojlanish subyektlarida jinsiy o’sish (kamolot) biologik nuqtai nazaridan o’zini tugallanish yoki yakunlanish pallasiga ko’tariladi, buning natijasida ushbu ontogenez davrida organizmning barcha tarkiblari, bo’linmalari har tomonlama mustahkamlanishi yoxud takomillashuvi sodir bo’ladi. Ularda bo’yning o’sishi o’smirnikiga nisbatan biroz sekinlashadi. Shunga qaramasdan, ba’zi bir o’g’il ilk o’spirinlarda bu jarayon uzoqroq davom etishi kuzatiladi. Bo’yning o’sishi qariyb to’xtash arafasidagi ilk o’spirinlarda vazn ortadi, kattalashadi, natijada o’ziga xoslik vujudga keladi. Og’irlik bo’yning o’sishiga nisbatan bir necha barobar ustun turishi ham mumkin. Yuqoridagi mulohazalarga qaramasdan, ularning xatti−harakatidagi qo’pollik, keskinlik illatlari asta−sekin yo’qola boradi. Ma’lumotlar tahliliga qaraganda, og’irlik ortishining asosiy sabablaridan biri − −u ilk o’spirinlik davriga kelib ularning muskullari rivojlanishidagi jadallashuv ekanligi. Fiziolog va psixofiziolog olimlar tomonidan muskullar o’sishining o’rganilishi quyidagi dalillarni keltirib chiqardi, chunonchi: Yosh davri: 8 yosh 10 yosh 17 yosh Muskullarning tana og’irligiga nisbati: 27 32 44 Odatda biologik, jismoniy rivojlanish barcha ilk o’spirinlarda bioquvvatning oshib borishidan dalolat beradi. Ularda mehnat faoliyatining murakkablashuvi, yangi mehnat ko’nikmalari va malakalarining vujudga kelishiga olib keladi, lekin bunday rivojlanish ilk o’spirinlarning psixikasiga o’z ta’sirini o’tkazmay qolmaydi, albatta. Mazkur yoshdagi qizlarda esa o’zlarining tashqi ko’rinishlariga, qiyofalariga nisbatan shaxsiy munosabatlari, e’tiborlari, qiziqishlari, mayllari tobora kuchayib boradi. Ularda, aksariyat hollarda o’zlarining tashqi ko’rinishlari yoki qiyofalarini anglagan yoki unchalik anglamagan holda o’zlarini yuqori baholashga intiladilar. Ilk o’spirinlik davrida o’g’il−qizlardagi o’zini o’zi yuqori baholash, noadekvatlik keyinchalik (ontogenezning keyingi bosqichida) hayoti va faoliyati davomida saqlanib qolishi, dinamik stereotip tus olish ehtimoli mavjud bo’ladi. Mazkur tendensiyani saqlanib qolish xususiyatini fransuz olimlari eksperimental tarzda o’rganish orqali ularda o’zini o’zi baholash darajasini aniqlaganlar. Tadqiqotchilar oradan 30 yil o’tgach, xuddi shu sinaluvchilarni yig’ib, ular bilan o’zini o’zi baholash yuzasidan tajriba ishlarini o’tkazganlar. Olingan natijalarni psixologik tahlil qilgan olimlarning fikrlaricha, ilk o’spirinlik davrida dominantlik xususiyati yaqqol ko’zga tashlanmagan sinaluvchilarda oradan 30 yil o’tgandan keyin ham mazkur stereotip tubdan yo’qolmagan. Psixologik ma’lumotlarning tahliliga qaraganda, kuchsiz, zaif, past bo’yli yoki ko’rimsiz, notekislik fenomeni mavjud ilk o’spirinlar o’smirlardan farqli o’laroq injiqlik, qaysarlik qilmaydilar, tevarak−atrofdagi odamlar bilan shaxslararo munosabatlarda faqat nizoli holatlarga kirmaydilar. Vaholanki, bunday toifadagi ilk o’spirinlar o’zlarining asosiy diqqatlarini o’z−o’zini tarbiyalashga, kamol toptirishga, zaruriy shaxs xususiyatlarini shakllantirishga qaratadilar. Bu mayl ta’sirida jismoniy jihatdan kuchsiz, zaif his etgan ilk o’spirinlar fizkultura va sport bilan jiddiy, maqsadga muvofiq tarzda, maxsus shug’ullana boshlaydilar, qolaversa o’zlarining aqliy rivojlanishlariga, mustaqil fikr yuritishlariga alohida e’tibor beradilar. Bunday voqyelik yuzaga kelganligi munosabati bilan ushbu davrda kuchli va kuchsiz, bo’ydor va pakana tuzilishga ega bo’lgan o’quvchilarni (akademik lisey, kasb−hunar kollejlari subyektlarini) toifalarga ajratish ancha qiyin kechadi, chunki ularning orasidagi farqlar keskin kamayadi. Favquloddagi vaziyatga esa akselerantlarga tez rivojlanuvchi reterdontlar o’sishdan orqada qoluvchilarga yetib oladilar. Buning natijasida ularning o’zaro qarama−qarshiliklari keskin kamaya boradi. Ilk o’spirinlarda fiziologik rivojlanish o’smirlik davriga nisbatan ancha tinch o’tishligi bilan tafovutlanadi, xuddi shu boisdan o’sish va o’zgarishlarning yakunlovchi bosqichi deb atash mumkin. Biroq shu narsani alohida ta’kidlash joizki, biologik, fiziologik jihatdan ilk o’spirinlarning to’la voyaga yetmaganligi ularning shaxs sifatida to’kis shakllanganligini anglatmaydi. Ilk o’spirinlik davrining o’ziga xosligi shundan iboratki, u biologik balog’atga yetishdan shaxs kamolotiga, ijtimoiyloshuvning navbatdagi bosqichiga o’tishni aks ettiradi. Mazkur davrda ham asosiy faoliyat o’qish, kasb-hunar tanlash bo’lib qolaveradi, lekin ularga nisbatan qiziqish biroz pasayadi, tanlab munosabatga kirishish kuchayadi, ya’ni differensiasiya dominantalik xususiyat kasb etadi. Bu ijtimoiy, ijtimoiy-psixologik voqyelikning ham o’ziga xos muayyan omillari, sabablari mavjud. Agarda o’smirlikda asosiy faoliyat muomala, shaxslararo munosabat bo’lib hisoblansa, ilk o’spirinlik davriga kelib, undan oldingi ontogenetik bosqichdan farqli o’laroq o’qishga nisbatan qiziqish jonlana boradi, chunki bu davrda ta’lim subyektlari oldida akademik lisey hamda kasb-hunar kollejlarini bitirishdek mas’uliyat yotganligi harakatlantiruvchi kuch funksiyasini bajaradi. Bilish va kognitiv jarayonlarning barqarorligi o’sganligi, takomillashganligi, kasbiy malakalar shakllanganligi o’quv jarayonining sifat va miqdor jihatdan o’zgarganligidan dalolat beradi. O’zgarishlarning miqdoriy jihatdan ko’rinishlariga quyidagilarni kiritish mumkin: 1. Yaqqol (konkret) va mavhum (abstrakt) ilmiy tushunchalar o’rtasidagi munosabatlar. 2. Kognitiv faoliyatning jarayonlari, operasiyalari rivojlanganligi: taqqoslash, qiyoslash, umumlashtirish, tasniflash va hokazo. 3. Esda olib qolishning rasional usullarining mavjudligi (so’z-mantiq xotirasiga asoslangan holda). 4. Muammoli vaziyatlar va ularning yechimini topish imkoniyatlari. 5. Ijodiylik (kreasiya) usullari vujudga kelayotganligi. 6. O’zini o’zi baholash va nazorat qilish uquvi shakllanayotganligi. Odatda sifat o’zgarishlarining tarkibiga o’quv faoliyatining motivasion va mohiyat jihatidan o’zgarishning variantlari kiradi. Motivasion o’zgarish to’g’risida shuni ta’kidlash joizki, o’quv faoliyati ilk o’spirin uchun shaxslararo munosabatlarda o’z o’rnini topish, jamoa (sinf, kurs) ichida o’zini tasdiqlash, tan oldirish, mustaqil turmushga, hayotga kirishga tayyorgarlik ko’rishning motivlari alohida ahamiyat kasb etadi. Ushbu motivlarning barchasi ilk o’spirin uchun shaxsiy ma’no kasb etadi. Shaxsning motivasiya tuzilishida yuksak ijtimoiy motivlardan jamiyatning to’laqonli, tenghuquqli a’zosi bo’lish, xalqqa va Vatanga xizmat qilish, foyda yoki naf keltirish katta o’rin egallaydi. Bilishda, kognitiv faoliyatda o’quv jarayoniga va bevosita unda berilayotgan materiallarning (aksariyat fan asoslari) mohiyatiga nisbatan qiziqish ilk o’spirinlarda o’ziga xos xususiyatga ega (rasmiy yoki norasmiy nuqtai nazaridan yondashish). Yuqorida fikr, mulohaza va mushohadalardan kelib chiqqan holda shuni ta’kidlash lozimki, bu davrga kelib o’quv faoliyatining barcha motivlari (hatto ijtimoiy ahamiyat kasb etuvchilari ham) jipslashib, barqaror tus egallaydi. Ushbu motivlarning eng ahamiyatli, o’ziga xos tomonlari – bu ularning ixtiyoriyligidir. Boshqacha so’z bilan aytganda, ilk o’spirin (akademik lisey va kasb-hunar kolleji subyektlari) butun faoliyatini o’z oldiga qo’ygan maqsad va vazifalariga erishishga qaratishidir. O’quv faoliyatining bu motivasiya sohasida differensial (individual) o’zini o’zi baholash hamda nazorat qilish alohida o’rin tutadi. O’zini o’zi bunday yo’sinda baholash (orttirib, pasaytirib, xolisona, haqqoniy) ilk o’spirinning qaysi soha kuchli va qaysida kuchsiz ekanligini to’g’ri (adekvat) baholashga yordam beradi, bu esa o’z navbatida o’zini o’zi rivojlantirish, ichki imkoniyatlarini ro’yobga chiqarish, o’zini o’zi namoyon etish, o’ziga o’zi buyruq berish kabilarni takomillashtiradi. Buning natijasida “Men”ligini egallashga intilish tuyg’usi shakllani boshlaydi. Akademik lisey yoki kasb-hunar kolleji o’quv faoliyati mohiyatining ikkinchi tomonini uning mazmunidagi o’zgarishlar tashkil etadi. agarda o’smirlar ma’lum voqyea va hodisaning shunchaki mazmunigagina qiziqsalar (ehtiyoj sezsalar), ilk o’spirinlar esa mazkur hodisa yoki voqyelikka nisbatan turlicha munosabatlarni izchil o’rganib, tahlil qilib, shaxsiy nuqtai nazarini bildirishni, talqin etishni (interpretasiyani) xohlaydilar. Chunki ilk o’spirinlarni bor haqiqat qiziqtiradi, qolaversa bu davrda ishonch-e’tiqod, dunyoqarash jadal sur’atlar bilan shakllanadi. Ular har bir hodisani ko’pyoqlama, atroflicha, butun yaxlitligi va chuqurligi, mohiyati bilan bilishni istaydilar. Lekin shunday omil yoki sabab mavjudkim, buning ta’sirida ular uchun qiziqarli bo’lmagan masalalarga diqqatini jalb qilolmaydi, natijada o’spirinlar faoliyati susayadi. Ko’pincha ilk o’spirinlarni bevosita ana shu jarayonning kechishi, uning isbotlari, keltirilgan ham nazariy, ham empirik barcha dalillar qiziqtiradi, ularni bilish faoliyatining predmetiga joylashtirishni istaydi. Ular juda tez munozaraga kirishib ketadilar, chin haqiqat yechimini topishga intiladilar, bu esa mustaqil fikr yuritishga, ta’lim samaradorligidan foydalanishga harakat qiladilar. Binobarin, baholash va baholanish istagi, bahs-munozaraga intilish mazkur yosh davrining eng asosiy xususiyatidir. Ular fikrlashining faolligi va tafakkurining mahsuldorligi bilan boshqa yosh davrlaridan keskin ajralib turadi. Bu narsa (voqyelik)larning barchasi turmushda fantastikada o’z aksini topadi. O’smirlardan farqli o’laroq ular o’z faoliyatini boshqara boradilar, hatto nazorat qila biladilar. Ushbu davrga kelib tafakkurning ijodiyligi jadallashadi. Shuni uqtirib o’tish lozimki, ilk o’spirinlarni faqat ilmiy emas, hatto ularni etik (axloqiy) muammolar ham qiziqtiradi. Ularda axloqiy masalalar yuzasidan kuchli baholash tizimi vujudga kela boshlaydi. Bu jarayonda tushunarsiz hisoblangan, tasavvur qilingan dalil va isbotlar ular tomonidan qabul qilinmaydi. Ilk o’spirinlar o’z faoliyatlarida hissiyot va irodaning kuchli xatti-harakatlari hamda tafakkurning faolligi bilangina tavsiflanib qolmasdan, balki mustaqillikka (shaxs sifati tariqasida) intiladilar. Ular uchun munozarali, bahsli kechalar, eksperimental laboratoriya mashg’ulotlari, erkin seminar mavzulari katta qiziqish, motiv, moyillik uyg’otuvchi stimul hisoblanadi. Bularning barchasidan unumli foydalanish orqaligina har bir o’qituvchi o’z o’quvchilaridan (kasb-hunar kolleji, akademik lisey subyektlaridan) mustaqil ravishda o’z ma’lumotini uzluksiz oshirib borish qobiliyatini yanada takomillashtirish mumkin. Yuqoridagi fikr va mulohazalarni umumlashtirib shuni aytish mumkinki, ilk o’spirinlik davriga kelib o’quvchilarning bilish (kreativ-ijodiy) faoliyatidagi ijobiy o’zgarishlar, kasb-hunar motivlari, intilish, moyillik, tabiat va jamiyatga nisbatan ijtimoiy va ijtimoiy-psixologik munosabat ular shaxsining tarkib topishida (ijtimoiylashuvida) muhim rol o’ynaydi. Odatda har bir yosh davrining psixologik xususiyatlari tadqiq etilganda undagi alohida (individual) shaxsning o’z tengdoshlari davrasidagi (mikromuhitdagi) o’rni va ular bilan o’zaro hamda shaxslararo munosabatlari alohida izlanish predmeti sifatida ko’rib chiqiladi. Xuddi shu bois, ilk o’spirinlik davrining asosiy xususiyatlaridan yana biri sifatida shuni ta’kidlash joizki, bu davrga kelib ularda shaxslararo munosabatlarda ota-ona, o’qituvchi, tengdoshlari, norasmiy guruh a’zolariga nisbatan qayta oriyentasiya (reoriyentasiya) qilish jarayoni tugallanadi. Ma’lumki, o’z tengdoshlari bilan muomalaga (muloqotga) kirishish ehtiyoji insonda 4-5 yoshidayoq vujudga kelsa-da, ushbu ehtiyoj borgan sari kuchayadi, jadallashadi, ko’lami ortadi, buning natijasida reoriyentasiya jarayoni namoyon bo’ladi, tobora barqarorlashib boradi. Materiallarning psixologik tahliliga qaraganda, ilk o’spirinlik davrida tengdoshlar o’rtasidagi muomala, muloqot uch xil ko’rinishdagi funksiyani bajaradi: 1. Axborot (informasiya) kanali. 2. Shaxslararo munosabatlarni shakllanish jarayoni. 3. Emosional-hissiy aloqa (kontakt) o’rnatish vositasi (o’zaro ta’sir yoki interaksiya). 1. Axborot (informasiya) kanali yuzasidan shuni aytib o’tish lozimki, ilk o’spirinlar o’z tengdoshlaridan muayyan darajada tabiat, jamiyat, fan va texnika to’g’risidagi ma’lumot (xabar)larni oladilar. Jinslar (genderlik)haqidagi ma’lumotlarning deyarli aksariyati tengdoshlar bilan bo’lgan muloqotda, muomala jarayonida o’zlashtiriladi, qolaversa ularga nisbatan shaxsiy munosabati shakllanadi. Shuning uchun tengdoshlari bilan munosabatga kirishmaslikning o’zi ijtimoiy-psixologik voqyelikka daxldor salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin, buning natijasida ularning psixikasida rivojlanishdan orqada qolish hodisasi vujudga keladi. Axborot taqchilligi shaxsni sust harakat qilishga, loqaydlikka olib boruvchi illatni namoyon etadi. 2. Shaxslararo munosabatni shakllanish jarayoni – ilk o’spirinning o’z tengdoshlari orasida axloqiy va nafosatga oid bilim, ko’nikma, madaniyatni egallaydilar. Jamoada, guruhda, jamoatchilik o’rtasida o’zini tuta bilishlik, o’zini o’zi ham jismonan, ham aqlan idora qilishlik bolalik davridayoq tengdoshlar davrasida shakllana boradi. Mazkur davrda munosabatlarning me’yori, mezoni, paralingvistik, ekstralingvistik, prosemik, operativ-kinestetik fenomenlari bilan qurollanish vaziyati yuzaga keladi. 3. Emosional-hissiy aloqa (kontakt) o’rnatish vositasi (interaksiya funksiyasi) – guruhning tenghuquqli a’zosi (ishtirokchisi, hamkorlik faoliyati subyekti) ekanligini anglash (tushunish, o’zini o’zi tan oldirish, o’z “Men”ligini tasdiqlash), undagi o’rtoqlarcha, do’stona (xolisona) o’zaro yordam ilk o’spirinning mustaqil shaxs sifatida shakllanishida ko’mak beribgina qolmasdan, balki unga emosional-hissiy kechinmalar, tuyg’ular, yuksak hislar (aqliy, axloqiy, lazzatlanish, ehtiros, eyforiya, kayfiyat, affekt, stress, depressiya kabilar) to’g’risida ma’lumotlar hamda ulardan ijtimoiy turmushda foydalanish yo’l- yo’riqlari bilan tanishtiriladi. Bularning barchasi mazkur yoshdagi o’g’il-qizlarni barkamol shaxs sifatida shakllanishga puxta, barqaror, mustahkam psixologik negiz yaratadi. Ilk o’spirinlarning tengdoshlari haqida mulohaza yuritar ekanmiz, ular ishtirok etgan jamoasi (guruhi) tushunchasini ijtimoiy-psixologik nuqtai nazaridan izohlab berishga, tavsiflashga harakat qilamiz. Bizningcha (E.G’.), bu tushuncha ikki xil ma’no, mohiyat kasb etishi, shuning uchun ikki toifaga mansub sifatida talqin qilinishi mumkin. 1. Tor ma’nodagi, ya’ni ko’lami ixcham bo’lgan ijtimoiy- psixologik xususiyatli guruh birlashmasi (rasmiy yoki norasmiy bo’lishidan qat’i nazar) ko’rinishi, shakli sifatida. 2. Keng ma’nodagi, ya’ni ko’lami keng, umuman olganda keng miqyosdagi tanish va notanish tengdoshlarni birlashtirish tariqasida. Lekin ta’bir joiz bo’lganligi tufayli shuni aytish kerakki, tor ma’nodagi ijtimoiy- psixologik guruhlar sifatidagi tengdoshlar jamoasi bir tomondan turli yoshdagi, kasbdagi yoshlarni, masalan, sport komandasi a’zolarini o’z ichiga qamrab olishi nazarda tutilsa, ikkinchi tomondan, ular ijtimoiy kelib chiqisha jihatdan turli kasb- hunar egalaridan tashkil topgan bo’lishi mumkin, chunonchi, kasb-hunar kolleji, akademik lisey o’quvchilari, xizmatchilar, ishchilar, qishloq xo’jaligi bilan shug’ullanuvchilar va boshqalar. Ilk o’spirinlar psixikasi tadqiqot qilinar ekan, ular ko’pincha referent guruhlarga taalluqli ekanligi uqtirib o’tiladi, ya’ni ularga o’z ta’sirini o’tkaza oladigan hamda alohida o’g’il yoki qiz uchun muayyan qiymatga ega bo’lgan guruh gavdalanadi. Psixologiya fanida ilk o’spirinlik davri ikki xil guruhga ajratiladi: 1) rasmiy guruhlar, ya’ni muayyan muhitga daxldorligi, yaqqol vaqt hamda fazoda hamkorlik tizimiga aloqadorligi; 2) ixtiyorsiz, g’ayritabiiy, spontan tarzda vujudga keluvchi guruhlar. Odatda rasmiy guruhlar katta yoshdagi insonlar tomonidan tashkil toptirilgan, shakllantirilgan, ham ijtimoiy, ham psixologik mexanizm bilan boshqariladigan hamda jamiyat tashkilotlari tomonidan nazorat qilib turiladigan odamlar jamlanmasi (birlashmasi)dir. Ijtimoiy-psixologik nuqtai nazaridan ular ham o’z navbatida ikkitaga bo’linadi: a) o’rta maktab, akademik lisey va kasb-hunar kolleji o’quvchilari, “Kamolot” tashkilotlari; b) sport komandalari va seksiyalari, madaniyat uyi va o’quvchilar saroyidagi turli to’garak a’zolari. Ilk o’spirinlarning ixtiyorsiz, g’ayritabiiy, spontan guruhlari esa mazkur yosh davridagi o’g’il-qizlarning o’zlari tomonidan o’rtoqchilik, do’stlik, tengdoshlik asosida tashkil topadi. Psixologik ma’lumotlar qiyosiy tahlilining ko’rsatishicha, g’ayritabiiy guruhlar ham o’z navbatida uch xil xususiyatga, ko’rinishga, morfologik tuzilishga ega bo’lishi mumkin: 1) prososial guruhlar – rasmiy jihatdan hyech qaysi jamoaga, guruhga qarashli bo’lmasalar-da, biroq ijtimoiy foydali mehnat bilan shug’ullanuvchi, faoliyat mahsuliga ega bo’lgan, jamoa yoki kengroq ma’noda jamiyat a’zolari bilan bir tekis qadam tashlovchi, ruhan sog’lom, zamon nafasiga hamohang hissiyotni gavdalantiruvchi ilk o’spirinlardan tashkil topgandir; 2) asosial guruhlar – ularni muayyan muhitga ijtimoiy foydali mehnat birlashtirmaydi. Bu guruhlar deyarli biror narsa bilan umumiy tarzda qiziqmaydilar, boshqacha so’z bilan aytganda, ularda ijtimoiy motivasiya qariyb latent holatida, biroq ularning a’zolari bo’sh vaqtini birga o’tkazish uchun uchrashadilar, xolos. Ilk o’spirinlarning bunday guruhlari jamiyatda, uning infratuzilmalarida uchrab turadi. Aksariyat hollarda ular xarakteridagi beqarorlik mavjud bo’lganligi sababli antisosial (aksilijtimoiy) guruhlarga aylanib qolish xavfi bor. Ma’lumki, bir stakan maydan mayxo’rlikka, qoidabuzarlikdan jinoyatchilikka o’sib o’tish o’rtasida masofa unchali katta emas. 3) antisosial (aksilijtimoiy) guruhlar – bu ilk o’spirinlar jamiyatning axloqiy normalariga (me’yorlariga), milliy qadriyatlarga, ma’naviy mezonlarga, belgilangan qonunlarga qarshi, zid mashg’ulotlar bilan anglagan, goho anglamagan holda shug’ullanadilar. O’z sinfida, kursida yoki tengdoshlari, o’rtoqlari o’rtasida o’z o’rnini topa olmagan ilk o’spirinlar bunday guruhni tashkil qiladi. Aksariyat hollarda bunday guruhlarning liderlari jinoyatchilar, resedivistlar hisoblanadilar, ularning xatti-harakatlarini ashaddiy ehtiyojdan kelib chiqqan holda boshqaradilar. Bunday guruhlarning a’zolari oddiy bezorilikdan tortib, to murakkab jinoyatchilikka qadar sa’y-harakatlarini amalga oshiradilar. Bunday guruhlarga daxldor ilk o’spirinlar vujudga kelishini oldini olish uchun oila, mahalla, maktab, kollejlar, akademik liseylar, “Kamolot” ijtimoiy harakati hamkorlikda ular ruhiyatidagi og’ishni bartaraf etish uchun chora-tadbirlarni ishlab chiqish va amaliyotga tatbiq etish zarur. Bu yo’nalishda olib borilgan psixologik tadqiqotlar natijasining ko’rsatishicha, o’qituvchilar tomonidan aql-idroki, qobiliyati, ma’naviy olami, qiziqish motivasiyasi oqilona baholanmagan, tengdoshlari davrasida hurmat, e’tibor qozona olmagan, oilada shaxslararo munosabatlarda muayyan maromga erisha bilmagan ilk o’spirin yoshidagi o’g’il-qizlar qonunbuzarchilik yo’lini tanlaydilar. Ular uchun jinoyat, jinoyatchilik tengdoshlar, voyaga yetganlar davrasida o’zini ko’rsatish va tan oldirish, o’zgalar diqqat- e’tiborini o’ziga jalb etish vositasi sifatida xizmat qiladi. Bunday toifaga aloqador ilk o’spirinlar o’zlari amalga oshirayotgan jinoyatlaridan asosiy maqsad nima ekanligini anglab yetmaydilar. Ular bilan psixologik mashg’ulotlar o’tkazish, psixotreninglar tashkil etish, psixoterapiya vositalaridan foydalanish, proyektiv metodlarni tatbiq qilish orqali psixologik og’ishni kamaytirish mumkin. Ilk o’spirinlarni o’zini o’zi baholashga, nazorat qilishga o’rgatish, irodasini takomillashtirish mashg’ulotlarini o’tkazish ijobiy natijalarni keltiradi. Eng samarali vositalardan biri – bu ularda qiziqish ko’lamini kengaytirish, motivlarni motivasiyaga o’sib o’tkazish, ichki imkoniyatlarini ro’yobga chiqarishga yo’naltirish. Ilk o’spirinlik davrida biror ijtimoiy guruhda o’z o’rnini topish uning uchun qanchalik muhim ahamiyat kasb etmasin, shunga qaramasdan bu ontogenez bosqichida eng rivojlangan his bu do’stlik bo’lib hisoblanadi. Ilk o’spirinlar o’zlarini qanchalik ko’rsatishga (namoyon etishga, ro’yobga chiqarishga) intilmasinlar, ko’pincha o’zlarini tushuna va anglay oladiganlarni juda qadrlaydilar. Ular o’z do’stlarining oldiga o’smirga o’xshab umuman bajarib bo’lmaydigan, noreal talablarni qo’ymaydilar, bunday do’stlik nafaqat mustahkam, barqaror bo’libgina qolmay, balki u chuqur negizga ega bo’la boradi. Ilmiy tadqiqotlar natijalarining tahlili shuni ko’rsatdiki, barcha ilk o’spirinlarda do’stlikning mustahkamligi bir xil emas ekan, chunki bu turli ko’rinish ijtimoiy- madaniy, aqliy-ijodiy shart-sharoitlar bilan uzviy bog’liqdir. Qizlar bilan yigitlar o’rtasidagi do’stlik tuyg’usiga nisbatan munosabat ham turlicha ma’no-mohiyatga ega ekan. Masalan, shaharda yashaydigan yigit va qizlarda bu do’stlikning mustahkamligiga ishonch kuchliroqdir. Shunga qaramasdan, yigitlarga nisbatan bokira qizlarda bu munosabat jiddiyroqdir. Ilk o’spirinlik davrida bu tuyg’u juda katta ahamiyat kasb etadi, hatto ijtimoiylashuvning muhim fenomeni sifatida gavdalanadi. Bir tomondan u ilk o’spirin uchun uning ichki dunyosini ochishga xizmat qilsa, o’zini o’zi anglashga yordam bersa, ikkinchi tomondan bu yuksak tuyg’u do’stlik o’zgalarni tushunishga harakat qilishning ijtimoiy turmush maktabi vazifasini bajaradi. Shuning uchun shaxsning ilk o’spirinlik davridagi do’stlikka (ilk muhabbatga aylanish ehtimoli mavjudligi tufayli) o’qituvchilar jiddiy munosabatda bo’lishlari ayni muddaodir. Unga o’tkinchi mayl sifatida to’sqinlik qilmay, balki uni yigit-qizlarga avaylashga, qadrlashga, ulug’lashga o’rgatish kerak, toki u ilk o’spirinlar emosional-hissiy kechinmalarining regulyatoriga aylansin. Ilk o’spirinlarni do’stlashish vaqtida shaxsning yoshiga ham e’tibor berish ijtimoiy turmushda foydadan holi emas, chunki u kishining ruhiy holatiga kuchli ta’sir etadi, hatto larzaga keltiradi (shirin tuyg’u, murakkab kechinma, eyforiya, ruhiy madad, stress, depressiya va boshqalar). Jahon psixologlarining tadqiqot natijalari quyidagi ma’lumotlarni tavsifga imkon beradi. Ularni umumlashtirish: ilk o’spirini yigitlar do’stlashishida: 75-85% tengdoshini, 15-18% katta yoshdagilarni, 1-7% kichik yoshda bo’lishini ma’qul ko’radilar. Ilk o’spirin yoshidagi qizlarda esa olingan ma’lumotlar o’zgacha xususiyatga ega. Ular: 50-60% tengdoshlari bilan, 40-50% katta yoshdagilar bilan, kichik yoshdagilar bilan do’stlashmaslikni afzal ko’radilar. Psixologlarning talqiniga qaraganda, buning barchasi ulardagi ideal do’stlik haqidagi tushunchalarning turli-tumanligi bilan bog’liq ekanligi ta’kidlanadi. Biroq ilk o’spirinlik davridagi do’stlikning eng muhim xususiyatlaridan biri shuki, ular o’z do’stining ijtimoiy o’rniga, psixologik xususiyatlariga, hayotiy ustanovkalariga asoslangan holda tanlab olmaydilar. Fransuz psixologi Zazzo ilk o’spirinlardagi, shu jumladan, o’smirlikda kechadigan do’stlikka ta’rif berar ekan: “Bu davr eng sidqidil va olijanob davrdir” degan edi. Keltirilgan olim fikrining asl ma’nosi shuki, ilk o’spirinlar eng pok do’stlikka, ya’ni sevgiga ega bo’lib, goho undan norozi bo’ladilar, iztirob chekadilar, chunki bu do’stlik juda ko’p ziddiyatlar makonidir. Ilk o’spirinlar do’stlikka intilmasinlar, bunga bo’lgan ehtiyoj prinsipial jihatdan qondirilmay qolaverishi ham mumkin. Ilk o’spirinlarning do’stligi to’g’risida beto’xtov, uzluksiz mulohaza yuritish mumkin, shuning uchun bu ma’ruzada yoritilmasdan qolib ketgan masalalar yuzasidan materiallarni mustaqil ta’lim soatlarida o’rganib, o’zlashtirib olasizlar, deb ularga ishonch bildirish maqsadga muvofiq. Ilk o’spirinlarda dunyoqarash muammosining tahlili shaxs shakllanishining muhim bo’g’imi bo’lib hisoblanadi. Dunyoqarash – jamiki olamga (o’n sakkiz ming va undan ortiq) nisbatan shaxsning munosabati borliqning asosi va prinsiplari haqidagi tasavvurlar tizimi, odamning turmush falsafasi, uning barcha bilimlarining yig’indisi va natijasi. Dunyoqarash bilimlar tizimidan tashqari e’tiqodlar, qadriyatlar, ma’naviyat tizimini ham o’z ichiga qamrab oladi. Ular dunyoqarashiga xos bo’lgan izlanishlardan biri o’z hayotining (turmushining) ma’nosini qidirishdir. Ilk o’spirin yigit va qiz hayotining shunday bir formulasini topishni istaydiki, bu formula turmushning barcha qonunlari, qoidalari, mexanizmlari, prinsiplari, holatlari, xususiyatlari, hodisalari va jarayonlarini o’z ichiga qamrab olishdan iboratdir. Dunyoqarash ikkiyoqlama tavsifdan tashkil topadi va o’ziga xosligini namoyon etadi. Kognitiv – kognitiv nuqtai nazardan dunyoqarash obyektiv borliqni qanchalik to’g’ri aks ettirish bilan tavsiflanadi. Akseologik – akseologik nuqtai nazardan esa –dunyoqarash shaxs faoliyatini qanday boshqarilishi bilan tavsiflanadi. Shuni ta’kidlab o’tish joizki, dunyoqarash inson faoliyatini boshqarar ekan, u progressiv yoki reaksion optimistik yoki neosimistik faol ijodiy yoki sust- kuzatuvchan bo’lishi mumkin. Biz yuqorida ilk o’spirinlarning rivojlanishidagi eng asosiy xususiyatlarini ko’rib chiqdik, xolos. Ilk o’spirinlar tafakkurining o’sishi Ilk o’spirinlik yosh davri ma’ruza tipidagi darslar, la boratoriya ishlari va amaliy mashg’ulotlar, referat, tuzish, konspekt yozish kabi o’quv faoliyati turlari akademik lisey va kasb-hunar kolleji o’quvchilari o’zlashtirishi zarur bo’lgan materiallarni mustaqil tushunishga olib keladi. Mazkur faoliyat tiplarining kundan-kunga ko’proq ahamiyat kasb etishi natijasida tafakkur borgan sari faol, mustaqil, ijodiy xislatlar bilan boyib boradi. O’quvchilarning aqliy faoliyati o’zining umumlashtirish va abstraksiyalash jarayonining yanada yuqoriroq darajasi hamda narsa va hodisalarning kelib chiqish sababini tushuntirish an’anasining ortib borishi ajralib turadi. Bu ba’zi holatlarning chin yoki chin emasligini ko’rsatish bilan, chuqur xulosa chiqarish bilan, o’rganilayotgan narsani tizimga kiritish bilan tavsiflanadi va tafakkurning tanqidiyligi bilan boshqa yosh davrdagi o’quvchilardan ham sifat, ham miqdor jihatidan tafovutlanib turadi. Bulariing barchasi ilmiy-nazariy tafakkurning shakllanishiga va tevarak-atrofdagi voqyelik haqidagi umumiy qonuniyatlarni bilish qobiliyatiniig o’sishiga intellektual-ijodiy, zaxira va imkoniyatining ochilishiga, tabiat va jamiyat taraqqiyoti qonunlarini anglab olishga muhim shart-sharoitlar yaratib beradi. Ilk o’spirinlar u yoki bu holatni asoslangan, isbotlagan davrda ularning asosiy tomoniga, muhim xususiyatlariga, birlamchi jihatlariga sinchkovlik bilan qaray boshlaydilar. Darsliklardan o’qigan va o’qituvchi tomonidan bayon qilingan axborot va ma’lumotlarga ishonch va qanoat hosil qilish uchun faol harakat qiladilar, biroq o’smirlar singari obro’ ketidan ko’r-ko’rona ergashish holati ularda juda kam ko’zga tashlanadi. Ular har bir darsda tanishishga to’g’ri kelgan materiallarning chin mohiyatiga, inson uchun zaruriyatligiga, haqiqat ekanligiga ishonch hosil qilish uchun to’xtovsiz intiladilar. Ba’zan ta’lim jarayonida ilk o’spirin tomonidan u yoki bu narsaga nisbatan e’tiroz yoki shubha tug’ilsa, o’qituvchi uni nohaq ravishda qoralaydi va «ishonmovchi» deb ayblaydi. Tafakkurni oqilona yo’llari bilan o’stirish uchun favqulodda holatlarda o’quvchining mazkur xususiyatini qoralamasdan, balki uni rag’batlantirish to’g’riroq bo’ladi. Chunki bu xislat rivojlanishi natijasida narsa va hodisalarni asoslash, dalillash, isbotlash, ishontirish kabi aqliy kamolotga yordam beruvchi, bilimlarni puxta o’zlashtirishga eltuvchi aqliy faoliyat komponentlari takomillashadi. Bu yosh davriga kelib, akademik lisey va kasb -hunar kolleji o’quvchilari aqliy faoliyat texnikasi va metodikasi bilan yetarli darajada qurollangan bo’ladilar. Ammo mazkur yuksalishga qaramasdan, ularda bu sohada ma’lum darajada kamchiliklar uchrab turadi. Bir tomondan, narsa va hodisalarning to’la isbotlanmay qolishi hodisasi ko’zga tashlansa, ikkinchi tomondan esa, tafakkurni faollashtiruvchi turli xususiyatli, maxsus o’ziga xoslikka ega bo’lgan o’quv faoliyati usullariga yetarli darajada ega bo’lmasligidir. Ma’lumki, fikr yuritish operasiyalarini faollashtiruvchi aqliy usullardan oqilona foydalanish ko’zlagan maqsadga yetishda asosiy rol o’ynaydi. Fikrlash faoliyatida mustaqillikning yo’qligi yoki kamligi akademik lisey va kasb -hunar kolleji o’quvchilarining muhim kamchiliklaridan biri hisoblanadi. Ularga badiiy adabiyot obzorini tavsiflab berib, mazkur asar yuzasidan mustaqil hukm chiqarish topshirilgan taqdirda qanday xatti-harakatni amalga oshirish mumkin? Birinchidan, asarni bir necha bor o’qishi, ammo hyech qanday xulosa chiqarmasligi mumkin. Ikkinchidan, o’qituvchi so’zlarining har birini eslab qolib, ularni mexanik ravish da so’zlab berishga harakat qilishi mumkin. Uchinchidan, o’zi shaxsan boshqalardan eshitganlari bilan o’qituvchi axborotini o’zaro aralashtirib, sintez qilib javob berishga intiladi. To’rtinchidan, o’z shaxsiy fikrini bayon etishga qiyinchilik tug’ilsa, u holda asardan parchalar keltirishga urinadi va hokazo. Ilk o’spirin o’quvchilar fikr yuritishdan erinib, materiallarni hyech o’zgarishsiz «tayyor holda» egallab olishga intilib, hatto darsliklarda va boshqa manbalarda kam uchraydigan, javobini topish mumkin bo’lmagan taqdirda ham ijodiy izlanishlarga harakat qilmaydilar. Lekin ta’lim mazmuni va o’quv faoliyatining xususiyati bu yoshdagi o’quvchilarning fikr yuritish operasiyasiga ulkan talab qo’yishini ular xayollariga ham keltirmaydilar. Bu yoshga kelib, ular o’quv materiallarini mustaqil ravishda abstraksiyalash va umumlashtirishga qodir bo’ladilar. Mana shunday fikr yuritish zaminida nazariy tafakkur vujudga keladi. O’qishga qiziqish esa asta-sekin aniq fanlarga qiziqishga aylana boradi. Agar o’smir tafakkuri yaqqol-obrazli tafakkurdan abstrakt (mavhum) tafakkurga o’sib o’tish bilan tavsiflangan bo’lsa, katta maktab yoshidagi o’quvchilarda dialektik-nazariy tafakkur qilish qobiliyati rivojlana boshlaydi. Bu tafakkur tabiat va jamiyatning umumiy taraqqiyot qonunlari bilan bevosita aloqadordir. Mazkur qonuniyatlarning vujudga kelishi, o’zgarib borishi, o’ziga xos xususiyatga ega bo’lishi, shuningdek, ularning o’zaro uzviy bog’liqligi singari murakkab bilimlar ilk o’spirinlar yosh xususiyatiga mutlaqo mos keladi. Akademik lisey va kasb -hunar kolleji o’quvchilarida nazariy tafakkurning shakllanishida darsdan va sinfdan tashqari ishlar muhim ahamiyatga ega, jumladan, turli to’garaklar o’quvchi bilimini chuqurlashtirib, uning bilim doirasini kengaytiradi. Ayniqsa, bu borada mustaqil bilim olish faoliyati muhim rol o’ynaydi. Agar to’garaklar shaxsiy tashabbuskorlikka asoslanmay tashkil etilsa va ijodiy xususiyatga ega bo’lmasa, u holda ko’zlagan natijasini bermasligi mumkin (mustaqil ishlar, testlar, kompyuter, internet). Fizika o’quv predmeti sifatida o’quvchilarda abst rakt tafakkurni rivojlantiruvchi asosiy manbadan biri bo’lib xizmat qiladi. Ayniqsa, fizika fani bo’yicha o’tkaziladigan olimpiadalar, qiziqarli ijodiy bahslar, qo’shimcha manbalardan topilgan dalillar, kashfiyotlar, koinot sirlaridan ma’lumotlar, jahon energetikasi masalalari, laboratoriya metodi orqali fizik qonuniyatlar bilan yaqindan tanishish imkoniyatlari ilk o’spirinda fikr yuritish faoliyatida siljishni vujudga keltiradi. Bu narsalarning barchasi o’quvchilarda bilishga qiziqishni taraqqiy ettiradi. Masalan, kimyo fani bo’yicha tashkil etilgan to’garakda ishtirok etish natijasida o’spirinlarda moddalarning kimyoviy xususiyatlari va xossalari hamda ularning tuzilishi haqida qo’shimcha bilim oladilar. Kimyoning sanoat va qishloq xo’jaligidagi ahamiyati to’g’risida ko’pgina qo’shimcha ma’lumotlar bilan tanishishga muvaffaq bo’ladilar. Matematika asosan o’quvchilarning abstrakt tafakkurini o’stirishga qaratilgan fan bo’lib, algebraik, geometrik, trigonometrik shakllar va ularning turli variantlari bilan chuqur va har tomonlama tanishish muhim ahamiyat kasb etadi. Adabiyot ilk o’spirinlarda mantiqiy va ijodiy tafakkur ni o’stirishda asosiy rol o’ynaydigan fan hisoblanadi. To’garaklar ta’siri ostida mustaqil fikr yuritish, aqlning tanqidiyligi, nutq madaniyati tez sur’atlar bilan taraqqiy eta boshlaydi Bundan tashqari, ilk o’spirinning badiiy san’atga bo’lgan qobiliyati o’sadi, badiiy didi, ijodiy qobiliyati, ijodiy fikri va xayoli kamolot sari ko’tarila boradi. Ilk o’spirin o’quvchilar tafakkurining mustaqillik darajasini vujudga keltirishda o’qituvchining o’zi ulkan rol o’ynaydi. Birinchidan, u o’quvchilarni o’rganilayotgan qonuniyat va xossalarning to’g’riligi haqida ishonch hosil qilishga, mavzular yuzasidan qanoatlanishga, isbotlash va dalillashga o’rgatib borishi kerak. Bundan tashqari, sanab o’tilgan jarayonlarni amalga oshirish uchun eng qulay usul va metodlardan foydalanish kerakligi to’g’risida to’la ma’lumot berilishi maqsadga muvofiqdir. Ikkinchidan, o’qituvchi o’quvchilarni narsa va hodisalar haqida original yoki nostandart fikr yuritishga, ijodiy yondashishga o’rgatishi lozim. Buning uchun ularni man tiliy fikr yuritish usullari bilan tanishtirish darkor. Uchinchidan, qo’llanaverib eskirib tarixiylikka aylangan so’zlardan, terminlardan, iboralardan foydalanishga, umuman, shablonizmga yo’l qo’ymaslik, ilk o’spirinlarni ijodiy izlanishga yetaklashni hyech vaqt diqqat-e’tibordan chetga chiqarmaslik zarur. To’rtinchidan, o’qituvchi ilk o’spirinlarning oldiga bilimlarni amalda tatbiq qilish vazifasini qo’yishi shart. Beshinchidan, o’qituvchi ilk o’spirinlarning individual xususiyatlarini hisobga olib, zaxiradagi aqliy imkoniyatlarning ishga solishi maqsadga molik. Oltinchidan, o’qituvchi ilk o’spirinlar oldida muammoli vaziyatni vujudga keltirishi va ularni hal qilish bosqichlari bilan tanishtirib, yechishga da’vat etishi ayni muddao. Yettinchidan, ilk o’spirinlarning emosional-irodaviy xususiyatlarini, mustahkamlashda yo’l-yo’riq ko’rsatishi, ustanovka berishi, ularni qiyinchiliklarni yengish va oldini olishga o’rgatish o’qituvchining kasbiy burchidir. O’qituvchi zimmasiga qo’yilgan vazifalar va shartlarning barchasi pedagogik faoliyatga tatbiq qilishga muyassar bo’linsa, hamisha ularga rioya qilinsa, u taqdirda akademik lisey va kasb -hunar kolleji o’quvchilari tafakkurining mustaqilligini shakllantirish bosqichida yuksak amaliy vazifa lar ro’yobga chiqqan bo’ladi. Bunday ulkan talab va vazifalarni pedagog sharaf bilan bajarish uchun o’z fanini mukammal egallash yo’lida ko’p mehnat qilish, siyosiy savodxon bo’lishi, psixologik bilimlarni puxta egallashi, o’quvchilarning psixologik xususiyatlarini to’la o’zlashtirishi, psixologik ta’lim va tarbiya qonuniyatlari bilan qurollanishi maqsadga muvofiqdir. Tafakkur boshqa psixik jarayonlardan ajralgan holda taraqqiy etishi mumkin emas. Shu sababdan tafak kur rivojlanishi bilan birgalikda ilk o’spirinlarning axloqiy-ma’naviy sifatlarida ham muhim o’zgarishlar vujudga keladi, uning nutq madaniyati o’sadi. Bu esa o’quvchining o’z fikrini to’g’ri ifodalash malakasini tarkib toptirib, nutq tuzilishini mustahkamlaydi, uni murakkablashtiradi va lug’at tarkibini yanada boyitadi. Akademik lisey va kasb -hunar kolleji ta’limi oxiriga kelib, o’quvchi mustaqil fikrlash malakasini egallab, mustaqil aqliy mehnat texnikasini, uning metodlarini o’zlashtirgan holda mustaqil bilim olish ko’nikmasini shakllantirishi lozim. Biroq fikr yuritish faoliyati mustaqilligining rivojlanmaganligi ularning o’quv faoliyatida katta kamchilik hisoblanadi. Bu kamchilikning asosiy sababi o’quv topshiriqlarining noto’g’ri qo’yilishi, o’quvchilardan mulohaza yuritishni uzluksiz talab etmaslik va mustaqil fikrlash qobiliyatiga e’tibor bermaslikdir. O’quv topshiriqlarining noto’g’ri qo’yilishi natijasida o’spirinlar «tayyor mulohazalar quli» bo’lib qolaveradilar. Shu sababli o’qituvchi yuqoridagi fikrlarni e’tiborga olishi mutlaqo shart. Akademik lisey o’quvchilarida va kasb -hunar kolleji subyektlarida u yoki bu xildagi vaziyatni to’g’ri aniqlashga, asoslashga va isbotlashga, butun diqqatini qaratishga moyillik kuchli bo’ladi. Dars jarayonida duch kelinadigan narsa va hodisalarning chin ekanligiga ishonch hosil qilishga intilish bu yoshdagi yigit qizlarda o’ta kuchlidir. Lekin, ba’zi hollarda o’qituvchilarimiz o’quvchilarning ana shu intilishiga noto’g’ri munosabatda bo’lib, ularni o’rinsiz tanqidchilikda qoralaydilar, ulardagi bun day intilishning yosh xususiyatidan kelib chiqishini nazarga olmaydilar. Shu sababli o’quvchilardagi tanqidiylikni faqat qoniqtiribgina qolmasdan, balki uni rag’batlantirish kerak, chunki bu yoshdagi kontingentlarga xos xususiyatdir. Bu xususiyat ularning aqliy faoliyati taraqqiyoti uchun foydalidir. Ishonch, dalillashga talabchanlik, asoslash va isbotlash, o’zlashtirilgan bilimlarni anglash, shaxsiy nuqtai nazarga ega bo’lish kabi xislatlarni e’tibordan chiqarmaslik zarur. O’qituvchi fikrlash, analiz qilish yo’lini shunday tushuntirishi kerakki, o’quvchi mustaqil va to’g’ri xulosa chiqara olsin. Buning uchun o’qituvchida didaktik qobiliyat mavjud bo’lishi shart. Ilk o’spirinlar o’zlariga xos bo’lgan tanqidiylikni, o’zlarining aniq nuqtai nazarini adabiyot, tarix, jamiyatshunoslik fanlaridan ko’ra aniq fanlarni o’rganish paytida namoyish qilishlari qiyinroq bo’ladi. Ulardagi tanqidiy tafakkurning, qat’iy mulohaza qilishning yetarli darajada taraqqiy etmaganligi, badiiy did va umummadaniyat hissining kamligi badiiy asar qiymatini yuzaki baholashga olib keladi. Asar to’g’risida chuqur fikr yuritmasdan turib uning qiymatini aniqlashga shoshish mazkur yoshdagi o’quvchilarning real turmush bilan badiiy asar o’rtasidagi farqni anglay olmasligidan kelib chiqadi. Ilk o’spirin o’quvchi adabiyot faniga o’smirga qaraganda boshqacharoq yondashadi. Bu ko’p tarmoqli bo’lib, turli xususiyatli masalalarni hal etishni nazarda tutadi. Jumladan, ilk o’spirinni hayajonga solgan savollarga kitobdan javob topish, shaxsiy dunyoqarash pozisiyasi bilan o’zini qoniqtirish, personaj idealini yaratish kabilar. Berilgan bu tavsifnoma ilk o’spirin ruhiy olamining to’la shakllangan holda turmushga kirib kelishidir. Bayon etilganlarga ko’ra, o’quvchiga o’qituvchining «tayyor» bilim berishi, ularni zerikarli holatga tushirib qo’yadi. Shu sababdan, bunday ko’ngilsiz holni vujudga keltirmaslik maqsadida mustaqil fikr yuritishga undovchi yo’lni topish juda zarur. O’quvchilarga ma’naviy ozuqa bera olmaydigan darslar fanga nisbatan qiziqishini susaytiradi. O’quvchi, ma’naviy boylik orttirish yo’llarini izlaydi. Vujud ga kelgan ma’naviy talabini qondirishni istaydi. Ko’pincha ular bunday ehtiyojini qondirish uchun mustaqil bilim olish yo’l va usullarini qidiradi. Oqibat natijada ijodiy izlanish va evristik uslublarni intuisiyadan ustun ekanligini anglab yetadilar. Odatda ta’lim jarayonida an’ana tusiga kirib qolgan bir qolipdagi, monoton darslardan qochish za rur. Iloji boricha o’ng’aysiz holatni yuzaga keltirmas lik maqsadida pedagog butun kuch, va irodasini, mahoratini ishga solishi maqsadga muvofiqdir. Darsning jonli va qiziqarli o’tishi uchun ilk o’spirinlarni doimiy faollashtirib borish yaxshi natija beradi. Ushbu yoshdagi o’quvchilar xususiyatlaridan yana biri – darslikda bayon qilingan fikr va qarashlardan foydalanmay turib, adabiy asarni mustaqil tushunish sa ri intilishdan iboratdir. Ammo bunday intilish, izlanish hamma vaqt ham badiiy did malakasi bilan mustahkam aloqada bo’lavermaydi. Buning asosiy sababi, ularda estetik did saviyasining yetarli rivojlanmaganligidir. Adabiyot fani mehnatning yangilik yaratuvchi, o’zgartuvchi faoliyat ekanligini ilk o’spiringa tushuntirsa, shaxsiy hayot va turmush sharoitini tanishtirsa, nozik ezgu-tilak yoki his-tuyg’uga ma’lum yo’l bilan yetishga ko’mak bersa, u holda o’quvchining bu fanga nisbatan munosabati ijobiy tomonga o’zgarishi mumkin. Ilk o’spirin u yoki bu xildagi adabiy asarni o’qish, tu shunish orqali mustaqil fikr yuritish, mulohaza qilishga kundan kun o’rganib boradi. Uning mustaqil nuqtai nazari, qarashi, shaxsiy pozisiyasi shakllanadi. O’z-o’zidan ma’lumki, bu fazilat ilk o’spirinning shaxsiy fikri, mustaqil o’ylashi va qarorga kelishining natijasi bo’lib, o’zgalarning tashqaridan bergan maslahati mahsuli emasdir. Balki bu narsa fikr yuritish faoliyatining rivojlanib borishidan dalolatdir. Adabiy asarni baholash, unga nisbatan shaxsiy fikrini bildirish, munozaraga kirishish kabi xislatlarning mavjudligi tafakkur tanqidiyligining o’zginasidir. Noo’rin tanqidiylik esa uning badiiy didi, nutq madaniyati va turmush tajribasining kamchiligidir. Psixolog V.A.Kruteskiy mazkur yoshdagi o’quvchi aqlining (tafakkurining) tanqidiyligini ko’rsatish maqsadida, L.A.Shumeyeva ma’lumotidan foydalanib, quyidagi dalillarni keltiradi. "Men hyech vaqt hayajonlanmayman , ammo siz chuqur hayajonlanib, to’lqinlanib turibsiz. O’ylaymanki, bun day holatni vujudga keltirishingiz pedagog burchingizni ado etishlik bo’lsa kerak. Mana siz M. Gorkiy asarining tilidan o’ta hayajondasiz — menga esa uning tili mutlaqo yoqmaydi. M. Gorkiy asarini o’qiganman. Birinchi satrda shunday iboralarni ishlatadi: “Dengiz qah-qaha uradi?” Bu jumla mening qalbimni hyech qachon larzaga keltirmaydi, aksincha, kulgimni qistatadi. Men bu kulayotgan dengizni tasavvur qilishga harakat qilaman, ancha zo’rma-zo’rakilikdan keyin, baqaloq, puchuq, yuzlari qip-qizil, kichkinagina pirpiroq ko’zli allaqanday bir ayolni xayolimga keltiraman. Uning yuzlari shamoldan qimirlaganday bo’lib turadi. Keyinroq bo’lsa, Quyosh nur sochishi bilan o’zini behad baxtiyor hisoblaydi Dengiz esa, quyoshning erkalovchi purini aks ettirish bilan ovora. Bu nima degani?! Buni qanday tushunmoq kerak? Qanday tasavvur qilish mumkin?! Men faraz qilayapman, sap sariq odam har ku ni ertalab baxtiyorona ko’zguga tikiladi, ko’zgu ham o’zicha go’yo baxtiyor, chunki u bu baxtiyor chehrani o’zida aks ettirgani uchun behad baxtiyor. Bu narsa hyech qachon mening kulgimni qistatmaydi. Qani, bunda kulish uchun yumoristik iboralar?! Nega bunday yozishadi?! Bu nima degan gap, axir?! Nahotki, oddiyroq yozishning iloji bo’lmasa, ha?!” V.A.Kruteskiy tavsiyasiga ko’ra, yuqorida suhbat qatnashchisi hisoblangan o’qituvchi, bu o’rinda epitet va metaforalarni o’quvchiga tushuntirib, unda adabiyotga nisbatan nozik didni paydo qilishga va uni o’stirishga harakat qilishi kerak edi. Ammo pedagog bilan o’quvchi o’rtasida bunday samimiy suhbat bo’lib o’tmagan. Shunisi, achinarliki, o’quvchining shu mazkur asarga nisbatan o’z fikrini ozmi, ko’pmi o’zgartirganligi diqqat markazidan chetlashgan. Natijada asarning mohiyatini o’quvchi tushunib yetdimi yoki tushuna odmadimi — bu haqda o’qituvchi hyech qanday ma’lumot olishga muyassar bo’lmagan. Bu o’rinda tarbiyachi pedagogik odobga rioya qilmaganligi tufayli qo’pol xatoga yo’l qo’ygan. Bizningcha, u individual suhbat uyushtirish natijasida ilk o’spiringa adabiy janrlar to’g’risida, epitet va metaforalar haqida chuqur va har tomonlama ma’lumot berib o’tganda ish qilingan bo’lar edi. Pedagog o’quvchining aytgan so’zlari va fikrlarini dalillar asosida asta-sekin inkor darajasiga olib borib (ammo qat’iy rad qilishdan saqlanish kerak), asariing asl mazmunini tushuntirishi va hayotda uning qanday ahamiyat kasb etishini yoritishga harakat qilmog’i zarur. O’qituvchi unga shunday ta’sir etishi kerakki, uning bu asar to’g’risidagi fikri o’zgarishiga olib kelsin. Biroq, o’qituvchi o’quvchining asar muallifiga va uning asariga munosabati o’zgargan yoki o’zgarmaganligini aniqlashni mutlaqo yodidan chiqarmasligi shart. Mazkur jarayon bir-ikki suhbat yoki bahs natijasida amalga oshadigan faoliyat emas. Chunki ilk o’spirinning o’zi mustaqil ravishda asarni tushunib yetishi unga nisbatan o’zining munosabatini o’zgartirish qiyin. Bu ko’pgina omillarga bog’liq murakkab hol bo’lib, shaxs shakllanishiga ko’pyoqlama yondashishni taqozo etadilar. Ayrim o’quvchilarda asardagi allegoriyalarni, epitet va metaforalarni noto’g’ri tasavvur etish hollari uchraydi. Ular shoir va yozuvchilarni hayotda aslo bunday voqyelikning sodir bo’lmasligida ayblab, bu narsa to’qima deb da’vo qilib, qattiq “koyishgacha” borib yetadilar. Lekin bu badiiy asar tarkibiy qismlari qahramonlarning ichki dunyosini bo’rttirib ko’rsatish vositasi ekanligini hali to’la anglab yetmaydilar. Shu sababdan “falon narsa bunday bo’lmaydi, aql bovar qilmaydi” deya ishonchsizlik kayfiyatini izhor etadilar. Ilk o’spirinlar badiiy peyzaj to’g’risida ham shoir va adiblar bilan munozaraga kirishadilar. Chunki o’xshatish va taqqoslash kabi badiiy bo’yoqlar negadir ularga yoqmas emish. Asardagi juda nafis did, kuchli hissiyot bilan berilgan voqyelikni idrok qilish, tasavvur etish, xayolga keltirish, fikran mulohaza yuritish holatlarini ularda taajjub hislarini vujudga keltiradi. Shuning uchun ushbu yoshdagi o’quvchilarda adib bilan “kelishmovchilik” namoyon bo’ladi. Aks ettirilgan voqyealar juda rangsiz yoritilganday tuyuladi. Ular “o’z pozisiyasi”ning barbod bo’lishiga anchagacha qarshilik ko’rsatishadi. Shuning uchun o’qituvchining asosiy vazifasi o’quvchilarning tafakkurini tanqidiy sifat jihatdan almashtirib, ularni voqyelikka odilona tanqidiy nuqtai nazardan qarashga o’rgatishdan iboratdir. Ilk o’spirin yoshidagi o’quvchilar asar qahramonlariga ham turlicha baho beradilar. Bu narsa ularning individual xususiyatlaridan, shaxsiy qarashlaridan kelib chiqadi. Shu sababli qaysidir obraz o’spiringa butunlay yoqmaydi, uning ba’zi bir xususiyatlarinigina qo’llab-quvvatlaydi, xolos. Bu xususiy holni dalillash maqsadida misolga murojaat qilamiz. “Gulnorning insoniy xislatlarining hammasini juda yoqtiraman, ammo irodasizlik qilib Mirzakarimboyga turmushga chiqishini esa sira kechira olmayman. Agar chindam Yo’lchini sevganida edi, u bu ishni qilmagan bo’lardi. Ota-onaga hurmat va muhabbat, albatta, bo’lishi kerak, lekin sof sevgi hamma narsadan ulug’ va mo’tabar bo’lishi lozim. Muhabbat katta «M» harfi bilan yozilmog’i shart. Unga hyech kimning, hatto malikaning ham bevafolik qilishga haqqi yo’q, chunki u olamda muqaddasdir... Shu maqaddas tuyg’uni oyoq osti qilish — Gulnorda uchraydi...”, — deydi o’spirin qiz Robiya. Bunga o’xshash misollarni yuqori sinf o’quvchilari bilan olib borgan tajribalardan ko’plab keltirish mumkin. Shaxsiy tajribalarimiz va o’rta maxsus ta’lim tajribasidan shu narsalar ma’lum bo’ldiki, o’quvchilar muayyan obrazni, yaxlit asarni yoki avtor faoliyatini baholash jarayonida hamma vaqt ham o’z shaxsiy fikrini, qarashini va shaxsiy munosabatini xuddi shundayligicha qo’llay bermas ekanlar. Biz bunday omillarga ularning insho va bayonlarini tekshirayotgan mahalda duch keldik. Yozma ishlar va jonli mushohadani taqqoslagan paytimizda, yozma ifoda bilan shaxsiy mulohazalar o’rtasida katta tafovut bo’lganligining guvohi bo’ldik. O’ylaymizki, o’qituvchilar ham kundalik amaliy faoliyatida bunga o’xshash hodisalarni uchratgan bo’lsalar ajab emas. Eksperimentimizda ishtirok etgan ilk o’spirin o’quvchilar bilan “Nega o’z shaxsiy fikringizni inshoda ifoda etmadingiz?”, “Muallif yoki asarga nisbatan asli munosabatingiz shunday edimi?”, “Erkin mavzuda yozilgan ishda nega o’z mulohazangizni to’liq ifodalamadingiz?”, “Agar siz asar qahramoni o’rnida bo’lganingizda nima qilar edingiz?”, “Mushkul vaziyatni qanday hal etish kerak?”, “Mutlaq haqiqatni bilishga qanday intilasiz, ular nega sizni tinchlantirmay di?”, “Nima uchun siz har bir narsani (voqyelik yoki qonuniyatni) o’z aqlingiz tarozisi bilan yana bir marta tortgingiz keladi?” kabi savol-javob viktorinasini o’tkazdik. Bundan tashqari, o’quvchilarning yozma ishlari bilan yaqindan tanishib chiqdik. Biz uchun eng zarur bo’lgan savolga ko’pgina ilk o’spirinlar bir-biriga juda yaqin, analogik javoblar berdilar. Jumladan, o’z shaxsiy fikrlarini ifoda etmaganliklarini ular quyidagicha isbotlaydilar: “... agar men o’z fikrim va munosabatimni o’z bilganimcha yozganimda edi, u holda sizning qo’ymoqchi bo’lgan bahoyingiz, hozirgi qo’yilgan bahodan bir-ikki ball past bo’lar edi, men shunday bo’lishidan qo’rqdim. Chunki mening shaxsiy fikrimga qarshi ekanligingizni bilaman-ku!” deb javob qaytardilar. Keltirgan misoldan shu narsa ma’lum bo’ldiki, mazkur mulohazalar mualliflari bo’lmish ba’zi o’quvchilarda tafakkurning tanqidiyligi yetarli darajada taraqqiy etmaganligidan dalolat berib turibdi. Yuqoridagi parchadan shunday xulosaga kelish mumkinki, bu yoshdagi o’spirinlarda o’z fikrida qat’iy turishning irodaviy sifati, shakllanib bo’lgan mustahkam “pozisiya”si hanuzgacha mavjud emasdir. Bundan shu narsa ochiq-oydin ko’rinib turibdiki, katta yoshdagi o’quvchi aqlining tanqidiyligida liberalchilikka yo’l qo’yish kuchlidir. O’quvchilardagi ikkilanish holatlari, bizningcha, ikki xil sabab bilan izohlanishi mumkin: bu sabablardan biri voqyelik mohiyatini to’g’ri tushunib yetmaslik bo’lsa, ikkinchisi “o’z pozisiyasida” bo’sh kelmaslik yoki narsa va hodisalarni anglab turib “o’jarlik” qilishdan iboratdir. Demak, adabiyot darsligi va uning majmuasini o’qitish, qo’shimcha badiiy manbalardan unumli foydalanish o’quvchilarda aqlning tanqidiyligini kamol toptirishda juda muhim rol o’ynar ekan. Adabiyotning turmush qonuniyatini, hayot mazmunini, kishilar o’rtasidagi munosabatlarni tushuntirishdan tashqari, ilk o’spirinlarda estetik tuyg’uni vujudga keltirishda ham ahamiyati kattadir. Hozirgi kunning eng dolzarb muammolaridan biri o’quvchilarda tafakkurning tanqidiyligini dars jarayonida va darsdan tashqari vaqtlarda keng jamoatchilikka suyangan holda o’stirishdan iboratdir. O’qituvchi butun diqqat-e’tiborini o’quvchilarning narsa va hodisalar to’g’risidagi o’z fikrini o’zgartirgan yoki o’zgartirmaganligi biror narsani tushunib olishga muyassar bo’lgan yoki bo’lmaganligi, agar tushunib olgan bo’l-sa, faqat darslikka asoslanibgina berishni anglaganligi, o’z fikrini faqat “o’zida” (“dilda”) qoldirish shart ekanligini his etganligi yoki his etmaganligi kabi holatlarga qaratishi lozim. U o’quvchilarda ikkiyuzlamachilikning shakllanishiga yo’l qo’ymasligi kerak. Chunki o’quvchilar ko’pincha voqyelik haqida bir narsani gapirib, haqiqatda esa ikkinchi bir narsa to’g’risida fikr yuritadilar. Bunda ularning yuqoridagi insho to’g’risidagi mulohazalarini eslatib o’tishning o’zi kifoya qiladi. Agar o’qituvchi shu narsalarga beparvo qarasa, u holda uning tutgan yo’li mutlaqo to’g’ri bo’lib chiqmaydi. Pedagog o’quvchilarda shaxsiy fikr va mustaqil qarashning vujudga kelishidan sira xavotirga kelmasligi, qo’rqmasligi shart. U o’quvchilarda shaxsiy fikrning mutlaqo bo’lmasligidan, mustaqil mulohazalardan uzoqligidan, tayyor jumlalarni to’tiqush- day takrorlab, yod qilib yurishidan cho’chisin. Aqlning tanqidiyligini shakllantirishda pedagog o’quvchilarning yosh va individual xususiyatlariga, aqliy taraqqiyotiga, mavjud bilim fondiga, mulohaza yuritish doirasining kengligiga, mazmundorligiga, chuqurligiga, tashabbuskorligiga, adabiyot va boshqa fanlarga qiziqishiga, nutq madaniyatiga, so’z boyligiga, shaxsiy nuqtai nazariga, bilishga qiziqishiga, o’quv faoliyati usullarini qanchalik egallaganlik darajasiga, bilimlarni o’zlashtirib olishga ko’maklashuvchi ko’nikma va malakalarning mavjudligiga hamda ularni asoslash, isbotlash, ishonch hosil qilish kabi ijodiy tafakkur sifatlariga diqqat-e’tibor qilishi lozim. Tafakkur tanqidiyligining rivojlanishi ilk o’spirin o’quvchilarni moddiy dunyoni mustaqil o’rganish ga, barcha o’quv materiallarini puxta o’zlashtirishga, dars jarayonida tashabbuskorlik va faollikni oshirishga yetaklaydi. Bundan tashqari, voqyelikni isbot lash, asoslash ko’nikmalarining paydo bo’lishiga imkon yaratadi, obyekt to’g’risida hukm va xulosani tasdiqlash yoki inkor qilish qobiliyatini taraqqiy ettiradi. Shunday qilib, ta’lim jarayonida turli fanlar ning o’qitilishi tufayli, keng ko’lamdagi bilim sis temasining o’zlashtirilishi orqali o’quvchilarda tafakkur jarayonining aktivligi, mustaqilligi, mazmundorligi, mahsuldorligi kabi sifatlari rivojlanadi va uning ijodiy, nazariy shakllari yanada o’sadi. Bu yoshdagi o’quvchilarda narsa va hodisalarni abstraksiyalash va umumlashtirish yuqori bosqichga ko’tariladi. Ular tevarak-atrofdagi voqyelik to’g’risida haqiqiy hukmlar, omillarga asoslangan xulosalar chiqarish bilan boshqa yoshdagi o’quvchilardan keskin farq qiladi. O’qitish jarayonida ularda nazariy, ijodiy, mahsuldor, vizual, so’z-mantiq tafakkur tarkib topadi Shu sababli, voqyelikning ichki bog’lanishlari, munosabatlari, jamiyat taraqqiyot qonunlarini bilish va anglab olish uquvi yuqori taraqqiyot pog’onasiga ko’tariladi. Mustaqil fikr yuritish metodikasi va texnikasi vujudga keladi, bilim olish ko’nikmasi paydo bo’ladi. Bularning barchasi ilk o’spirinlarda tafakkurning o’sishi uchun ham obyektiv, ham subyektiv shart- sharoitlar yaratadi. Adabiyotlar. 1. Oilaviy hayot etikasi va psixologiyasi. O.To’rayeva. Tosh-t. O’qit. - 1990. 2. Yusupov E., Ismoilov. Inson odobi bilan. -T., O’zb-n., 1983. 3. Mirtursunov.Z.F. O’zbek xalq pedagogikasi. -T., «Fan», 1973. 4. Oila pedagogikasi. A.Munavvarov. Xalq pedagogikasi va ma’naviy qadriyatlar tarbiya manbai. Tosh-t. O’qit. - 1992. 5. Talabalar uchun psixologiyasidan topshiriqlar. L.P.Xoxlova. -T., O’qit. - 1992. 6. Mirzakalon Ismoiliy. Odamiylik qissasi. -T., «O’zbek-n»., 1975. 7. Psixologiya v semye. I.Plotniyeks. Moskva. «Pedagogika» 1991. 8. Oila tayanchi.Ilmiy maqolalar to’plami., Toshkent T.D.P.U. 1998.

ILK O‘SPIRINLIK YOSHI DAVRIDA PSIXIK RIVOJLANISH XUSUSIYATLARI Reja: 1. Ilk o’spirinlik yoshining psixologik xususiyatlari 2. Ilk o’spirinlik yoshida shaxsning kamol topishi 3. Ilk o’spirinlar aql-idrokining xususiyatlari 4. Ilk o’spirin va kasb tanlash 5. Ilk o’spirinlarning turmush haqidagi tasavvurlari 6. Ilk o’spirinlik davrining o’ziga xos xususiyatlari 7. Ilk o’spirinlar tafakkurining o’sishi

ILK O’SPIRINLIK YOShINING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI Ilk o’spirinlik yoshi davriga 15-18 yoshlardagilar (akademik lisey, kasb-hunar kolleji o’quvchilari) kiradilar. Bu davrda o’quvchi jismonan baquvvat, o’qishni tugatgach, mustaqil mehnat qila oladigan, oliy maktabda o’zini sinab ko’radigan imkoniyatga ega bo’ladi, ma’naviy jihatdan yetuklikka erishadi. Ilk o’spirin 16 yoshida mamlakat fuqarosi va 18 yoshida esa saylash hamda saylanish huquqiga ega bo’ladi. Bularning barchasi ilk o’spiringa fuqaro sifatida ijtimoiy jihatdan voyaga yetishi, hayotda o’z o’rnini topishi, o’z taqdirini o’zi hal qilishi va yetuk shaxs sifatida ma’naviy o’sishi uchun jamiki shart-sharoitlarni yaratadi. Ilk o’spirinning shaxsi ijtimoiy hayotda, akademik lisey, kasb-hunar kolleji jamoasida, tengqurlari bilan munosabatlarda egallagan mutlaqo yangicha mavqyei ta’sirida, o’qish va turmush sharoitidagi o’zgarishlar ta’sirida tarkib topa boshlaydi. Mazkur davrning yana bir xususiyati − mehnat bi lan ta’lim faoliyatining bir xil ahamiyat kasb etishidan iboratdir. Mavjud shart-sharoitlar ta’siri ostida ilk o’spirinning aqliy va axloqiy jihatdan o’sishida o’ziga xos o’zgarishlar, yangi xislat va fazilatlar namoyon bo’ladi. Akademik lisey, kasb-hunar kolleji o’quvchilari ijtimoiy hayotdagi dolzarb vazifalarni hal qilishda faol ishtirok eta boshlaydilar. Ijtimoiy hayotda faol qatnashish, ta’lim xarakterining o’zgarishi yigit va qizlarda ilmiy dunyoqarash, barqaror e’tiqodning shakllanishiga, yuksak insoniy his-tuyg’uning vujudga kelishiga, bilimni o’zlashtirishga ijodiy yondashish kuchayishiga olib keladi, natijada mustaqil fikrlash shakllanadi. Hayotda o’z o’rnini topishga intilish kasb-hunar egallash, ixtisoslikni tanlash, istiqbol rejasini tuzish, kelajakka jiddiy munosabatda bo’lishni keltirib chiqaradi. Biroq bu davr kuch-g’ayrat, shijoat, qahramonlik ko’rsatishga urinish, jamoat, jamiyat va tabiat hodisalariga romantik munosabatda bo’lish bilan boshqa yosh davrlaridan keskin farqlanadi. Ayniqsa, turmush va o’qish faoliyatlarining yangicha shart-sharoitlari sinf (kurs) jamoasidagi o’zgacha vaziyat, ilk o’spirinlarning maxsus ta’lim tizimida egallagan yuqori mavqyei, jamoatchilik ishlarida tajriba orttirishlari ular oldiga yuksak talab

hamda mas’uliyatli vazifalar qo’yadi. Bu davrda ilk o’spirin yangicha ta’lim muhitida tashkilotchilik, rahbarlik, tarbiyachilik, tashviqotchilik vazifalarini o’tay boshlaydilar. Ilk o’spirinning psixik rivojlanishini harakatga keltiruvchi kuch jamoat tashkilotlari, o’quv jamoasi, ta’lim jarayoni qo’yadigan talablar darajasining oshishi bilan u erishgan psixik kamolot o’rtasidagi ziddiyatdan iboratdir. Turli qarama-qarshiliklar, ziddiyatlar ilk o’spirinning axloqiy, aqliy, nafosat jihatdan tez o’sishi orqali bartaraf qilinadi. Ilk o’spirinlik yoshida shaxsning kamol topishi Ilk o’spirinlik yoshidagi o’zgarishlar maktab, oila, shaxslararo munosabatlardagi mavqyeni yanada mustahkamlashning muhim omili hisoblanadi. Lekin yetakchi omil yangicha ta’lim muassasa o’quvchisi faoliyatining xususiyati, mohiyati va mazmunidagi tub burilishdir. Ilk o’spirinlarda avvalo o’zini anglashdagi siljish yaqqol ko’zga tashlanadi. Bu hol shunchaki o’sishni bildirmaydi, balki o’z shaxsiyatining ma’naviy-psixologik fazilatlarini, faol ijtimoiy turmush tarzining maqsad va vazifalarini anglashni, oqilona baholashni aks ettiradi. Ilk o’spirinda o’zining ruhiy dunyosini, shaxsiy fazilatlarini, aql-zakovatini, qobiliyati hamda imkoniyatini aniqlashga intilish kuchayadi. O’z xulq-atvorini jilovlash, his-tuyg’ulari hamda ichki kechinmalarini tushunish ishtiyoqi vujudga kela boshlaydi. Ilk o’spirindagi o’zini anglash turmush, o’qish, mehnat va sport faoliyatlari taqozosi bilan namoyon bo’ladi. Yangicha ta’lim muassasidagi odatlanilmagan vaziyatning shaxslararo munosabat va muloqot ko’lamining kengayishi o’zining aqliy, axloqiy, irodaviy his-tuyg’ularining xususiyatlarini oqilona baholash, qo’yilayotgan talablarga ja vob tariqasida yondashish o’zini anglashni jadallashtiradi. Bunday ta’lim tizimidagi o’quvchilarning o’zini anglashga aloqador xususiyatlari mavjud. Ular avval, o’zlarining kuchli va zaif jihatlarini, yutuq va kamchiliklarini, munosib va nomunosib qiliqlarini aniqroq baholash imkoniyatiga ega bo’ladilar. Agar o’smirda atrofdagi kishilarning oqilona baholashlari orqali

aniq baholash yuzaga kelsa, ilk o’spirinda bu holat boshqacharoq tarzda kechadi, unda o’z shaxsiy fazilatini, xulq-atvorini, aqliy va jismoniy mehnat faoliyatini tahlil qilish, qiyosiy baholash mayli kuchayadi. Ilk o’spirin o’smirga qaraganda o’z ma’naviyati va ruhiyatining xususiyatlarini to’laroq tasavvur eta olsa ham, ularni oqilona baholashda kamchiliklarga yo’l qo’yadi. Natijada u o’z xususiyatlariga ortiqcha baho berib, manmanlik, takabburlik, kibrlanish illatiga duchor bo’ladi, sinf (kurs) va pedagoglar jamoalarining a’zolariga g’ayritabiiy munosabatda bo’la boshlaydi. Shuningdek, ayrim ilk o’spirinlar o’z xatti-harakatlari, aqliy imkoniyatlari va qiziqishlariga past baho beradilar va o’zlarini kamtarona tutishga intiladilar. Akademik lisey, kasb-hunar kolleji o’quvchisining o’smirlik yoshi davridagi boladan boshqacha yana bir xususiyati − murakkab shaxslararo munosabatlarda aks etuvchi burch, vijdon hissi, o’z qadr-qimmatini e’zozlash, sezish va fahmlashga moyillikdir. Masalan, o’spirin yigit va qiz sezgirlik deganda nozik, nafis holatlarning farqiga borish, zaruratni tez anglash, xolisona yordam uyushtirishni, shaxsning nafsoniyatiga tegmasdan amalga oshirishni tushunadi. Ilk o’spirin o’zining ezgu niyatini baholashga jamoada o’z o’rnini belgilash nuqtai nazardan yondashadi, chunonchi “O’zim tanlagan mutaxassislikka yaroqlimanmi?” “Jonajon respublikamga, ota-onamga munosib farzand bo’la olamanmi?” “Jamiyatning taraqqiyotiga o’z ulushimni qo’sha olamanmi?” degan savollarga javob qidiradi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, o’quvchida o’zining fazilati to’g’risida yaqqol tasavvur hosil qilish uchun o’qituvchiga unga juda ustalik, bilimdonlik, ziyraklik bilan yordam berishi lozim. U o’zining do’stona, iliq munosabati bilan sinf jamoasi a’zolari e’tiborida ishonch, obro’ qozonishi uchun har bir mulohazasida pedagogik-psixologik nazokatga rioya qilsa yigit va qizlarda ham o’z kuchiga, imkoniyatiga, qobiliyatiga, fahm-farosatiga ishonch hissini paydo qiladi. Ularda ustozga chuqur hurmat, minnatdorchilik tuyg’ulari uyg’onadi. Ilk o’spirin o’quvchida o’zini anglash negizida o’zini o’zi tarbiyalash istagi tug’iladi va bu ishning vositalarini topish, ularni kundalik turmushga tatbiq qilish

ehtiyoji vujudga keladi. Lekin o’zlarining o’zini o’zi tarbiyalashi psixologiyasidagi mavjud nuqsonlarga barham berish, ijobiy xislatlarni shakllantirish bilan kifoyalanib qolmay, ularni kattalarga xos ko’p qirrali umumlashgan idealga mos ravishda tarkib toptirishiga yo’naltirilgan bo’ladi. Ilk o’spirinlik davrida o’quvchilar o’zlarida eng qimmatli fazilatlarni, o’quv va malakalarni ongli, rejali, tartibli, izchil va muntazam tarkib toptirishga ehtiyoj sezadilar. Ma’lumki, mazkur toifadagi ta’lim muassasi o’quvchilari ma’naviy- psixologik qiyofaga ega bo’lish uchun oqilona o’lcham, mezon, vazifalarini bajaruvchi barkamol, mukammal timsol, namuna, yuksak orzu tasvirini qidiradilar. Ilk o’spirinlarda ideallar bir necha ko’rinishda namoyon bo’lishi va aks etishi mumkin. Masalan, ular taniq li kishilarning qiyofalari, badiiy asar qahramon timsolida o’zlarida yuksak fazilatlarni (sifatlarni) gavdalantirishni orzu qiladilar. Biroq yigitlar bilan qizlar o’rtasida ideal obrazini tanlashda katta farq bo’ladi. Masalan, qizlar ko’pincha mehnatkash ayolning, jozibali, nazokatli, iboli, iffatli jamoat arbobining, badiiy asar qahramonining xususiyatlari mujassamlangan qiyofalarni ideal darajasiga ko’taradilar. Ammo ayrim o’quvchilar tarixiy shaxslarning masalan, baquvvat yo’lto’sar, oq ofiser, quv josus va boshqalarning salbiy sifatlariga taqlid qilishga ham moyil bo’ladilar. Ilk o’spirin o’quvchilarning o’zini o’zi tarbiyalashi o’quv yurtidagi jamoatchilik tashkilotlarining, pedagoglar jamoasining tarbiyaviy ta’siri doirasida amalga oshishi shart. Zeroki, o’zini o’zi takomillashtirish jamoada munosib o’rin egallash, ijtimoiy burchni anglash va foydali mehnatga qiziqishga xizmat qilishi kerak. Kuzatishlar va hayot tajribalarining ko’rsatishi ba’zi hollarda ilk o’spirinlar o’zlarini qo’rqmas, jasur qilib ko’rsatishga, noo’rin xatti-harakatlarga moyil bo’ladilar, qaltis yo’llar bilan o’z irodalarini tarbiyalashga intiladilar, goho hayotlarini xavf ostida qoldirishgacha borib yetadilar. Shuning uchun ularga sun’iy usullar va vositalar yordamida qiyinchiliklarni bartaraf qilish mumkin emasligini tushuntirish kerak. Shuningdek, ularni oqilona, maqsadga muvofiq samarali usullardan foydalanish yo’llari bilan tanishtirish, haqiqiy chiniqish malakalari bilan qurollantirish yaxshi natija beradi.

O'xshashlar

KICHIK MAKTAB YOSHI DAVRIDA PSIXIK RIVOJLANISH XUSUSIYATLARI
O‘SMIRLIK DAVRIDA PSIXIK RIVOJLANISH XUSUSIYATLARI
MAKTABGACHA YOSH DAVRIDA PSIXIK RIVOJLANISH XUSUSIYATLARI
PSIXIK RIVOJLANISh VA UNI DAVRLAShTIRISh MUAMMOSI
O’smirlik davrining psixologik xususiyatlari