logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. O’smirlik davrining psixologik xususiyatlari

O’smirlik davrining psixologik xususiyatlari

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

77.5068359375 KB
Ko'chirib olish
1“O’smirlik davrining psixologik xususiyatlari” mavzusidagi KURS ISHI SAMARQAND - 2022 2MUN DARIJ A 1.Kirish 2.O‘smirlik Yoshidagi o‘quvchilarning xulq-atvori xususiyatlari. 3. O‘smirlarning intellektual rivojlanishi. 4.O‘smirlik davrida shaxsning shakllanishi. 5.O‘smirlik davridagi o‘quvchilarning emotsional xususiyatlari. 6. O‘smirlik davrida shaxslararo munosabat 7.Foydalanilgan adabiyotlar. SAMARQAND - 2022 3REJA: KIRISH I BOB : Psixologiyada o’smirlik tadqiqotlari. 1.1 .O‘smirlik Yoshidagi o‘quvchilarning xulq-atvor   xususiyatlari 1.2 O‘smirlik davrida etakchi faoliyat shaxsiy -intim muloqotdir. II BOB: O’smirlik davrida umumpsixologik tavsifnoma. 2.1 O’smirlik davrida kasb to’g’ri kasb tanlay olish. 2.2O’smir yoshlaring kattalar va tengdoshlari bilan muloqoti. 2.3 O‘smirlarning intellektual rivojlanishi XULOSA SAMARQAND - 2022 4KIRISH O‘zbekiston Respublikasining mustaqillikka erishuvi natijasida jamiyatimizda ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning yangi bosqichiga o‘tildi. Jamiyatning yangilanishi talim sohasida islohotlar qilinishini, o‘zgartirishlar kiritishni, yangicha talim berish usullarini, yangicha yondashuvni taqozo etadi. Shu nuqtai nazardan sog’lom, mustaqil fikrlovchi, yuksak ahloqli va istedodli shaxsni jahon andozalariga mos ravishda dunyoviy bilimlar bilan ham nazariy, ham amaliy qurollantirish bugungi kunning dolzarb masalalaridan hisoblanadi. Bunga vazirlar Maxkamasining “Ta’lim to‘g‘risida” gi Qonuni, va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» yaqqol dalil bo‘la oladi. O‘zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti I.A.Karimov asarlarida ilgari surilayotgan istiqbol g‘oyalar, “Ta’lim to‘g‘risida” gi qonun va Kadrlar tayyorlash milliy dasturi mohiyati oliy o‘quv yurtlarida zamon talabiga javob bera oladigan, yuksak salohiyatli xalqaro ta’lim standartlari bilan raqobatlasha oladigan mutaxasisslar tayyorlashni taqozo etadi. Bu o‘rinda shaxs va uning o‘ziga xos xususiyatlarini takomillashtirish va ijtimoiylashuvi omillarini o‘rganish dolzarb muamolardan hisoblanadi. Xo‘sh shaxs tushunchasining mohiyati nimada? Shaxs tushunchasi psixologiyada eng ko‘p qo‘llaniladigan tushunchalar sirasiga kiradi. Psixologiya o‘rganadigan barcha fenomenlar aynan shu tushuncha atrofida qayd etiladi. Inson ruxiy olami qonuniyatlari bilan qiziqqan har qanday olim yoki tadqiqotchi ham shaxsning ijtimoiyligi va aynan jamiyat bilan bo‘lgan aloqasi masalasini chetlab utolmagan. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, «Homo sapiens» - «aqlli zot» tushunchasini o‘zida ifoda etuvchi jonzotning paydo bo‘lganiga taxminan 40 ming yildan oshibdi. Bu davrda olimlarning e’tirof etishlaricha, 16 ming avlod almashgan emish. Darvin ta’biri bilan aytganda, tabiiy SAMARQAND - 2022 5tanlanish jarayonida yer yuzida saqlanib qolgan minglab millat va elatlarning keyingi davrdagi taraqqiyoti ko‘proq biologik omillardan ko‘ra, ijtimoiy-sotsial omillar ta’sirida ro‘y bermoqda. Shuning uchun ham har bir individni yoki shaxsni o‘rganish masalasi uning bevosita ijtimoiy muhiti va uning ijtimoiy normalari doirasida o‘rganishni taqozo etadi. Sotsial yoki ijtimoiy muhit - bu insonning aniq maqsadlar va rejalar asosida faoliyat ko‘rsatadigan dunyosidir. Mazmunan har bir insonning shu ijtimoiy olam bilan aloqasi uning insoniyat tajribasi, madaniyati va qabul qilingan, tan olingan ijtimoiy xulq normalari doirasidagi harakatlarida namoyon bo‘ladi. Psixologiya ilmining namoyondalari bo‘lmish olimlarning butun bir avlodi anashu shaxs va jamiyat aloqalari tizimida insonning tub mohiyatini anglash, uning rivojlanishi va kamol topishi qonuniyatlarini ochib berish yo‘nalishida izlanishlar olib bormoqdalar. AbuNasrFarobiy, A. Navoiy, IbnSino, Beruniy kabi yuzlab Sharq allomalari ham bu o‘zaro bog‘liqlikning falsafiy va ijtimoiy sirlarini ochishga o‘zlarining eng durdona asarlarini bag‘ishlaganlar. Barcha qarashlarga umumiy bo‘lgan narsa shu bo‘lganki, odamni, uning mohiyatini anglash uchun avvalo uning shu jamiyatda tutgan o‘rni va mavqeini bilish zarur. Shaxsni o‘rganishning birlamchi mezoni ham shundan kelib chiqqan holda, uning ijtimoiy mavqei, ijtimoiy munosabatlar tizimidagi o‘rni bilan belgilanishi kerak. Shu nuqtai nazardan biz o‘z ilmiy tadqiqot ishimizni “Hozirgi zamon psixologiyasida shaxsning rivojlanishi va ijtimoiylashuvi” muammolarini yoritish ga qaratdik. Psixologiya dasturida rеjalashtirilgan mavzular yoshlarni o`z imkoniyatlarini to`liq anglab еtishi va shu imkoniyatlarni amalga oshirish uchun zarur ko`nikma va malakalar shakllanishining psixologik jihatlarini taxlil qiladi. Psixologik bilimlarni egallash bo`lajak kadrlarda o`z-o`zini to`g`ri baholash, o`z imkoniyatlaridan omilkorona foydalanish, o`z- o`ziga buyruq bеrish, o`z-o`zini nazorat qilish kabi muhim sifatlar shakllanishiga yordam bеradi.Mazkur uslubiy qo`llanma bakalavr ta'lim yo’nalishi talabalariga «Psixologiya» fanidan talabalar amaliy mashg’ulotlarga tayyorgarlik ko’rishda, mustaqil ish topshiriqlarini bajarishda foydalanadilar. Shuningdеk, o’z bilimini tеkshirib ko’rishi uchun savollar kiritilgan bo’lib talabani o’z ustida ishlashga ko’mak bеradi. I BOB: Psixologiyada o’smirlik tadqiqotlari. SAMARQAND - 2022 6Psixologiya voqelikning alohida bir sohasi bo'lgan psixik (yoki ruhiy) hayot sohasini o'rganadi. Har kimga ma’lum hodisalar — sezgilarimiz, id rok, tasawurlarimiz, fikr, his, intilishlarimiz va shunga o'xshashlar psixika hodisalari jumlasidandir. Shaxsning psixik yoki individual xususiyatlari deb ataladigan xususiyatlar: odamning temperamenti (mijozi), xarakteri (fe’l- atvori), qobiliyat, ehtiyoj, mayl va havaslari ham psixika sohasiga kiradi.Psixik (ruhiy) hodisalaming butun majmuyi odatda psixika degan bir so'z bilan ataladi. Psixika o'zga alohida bir olam emas: u organik hayotning yuksak shakllaridan bo'lib, faqat hayvonlar bilan odamlarga xosdir. Hayvonlar bilan odam, o'simliklardan farq qilib, yolg'iz organik havotga ega bo'libgina qolmay, balki, shu bilan birga, psixik hayotga ham egadir. Lekin, ma'lumki. hayvonlarning psixik hayoti odamning psixik hayotiga qaraganda sodda- roqdir. Odam psixikasi hayvonlar psixikasidan sifat jihatidan farq qiladi. Odamda psixik hayotning yuksak shakli — ong bor. Odam ongli zotdir. Psixik hayot hodisalari juda xilma-xil, ammo bir-biri bilan o'zaro bog'langan bo'ladi. Psixologiyaning vazifasi ana shu bog'lanish va m uno sabatlarning qonuniyatlarini ochib berishdir. Psixik hodisalar va butun psixika rivojlanib kelgan va rivojlanmoqda. Shu sababli, psixologiya psixikaning taraqqiyot qonuniyatlarini ochib berishi kerak. Psixologiya fanining ma’lumotlaridan amaliy maqsadda va avvalo ta'lim- tarbiya ishida, shuningdek, ishlab chiqarishda, mehnatni tashkil etish va ixchamlashtirishda, tibbiyotda, san'at va shunga o'xshash sohalarda fov- dalanmoq uchun psixikaning taraqqiyot qonuniyatlarini bilish kerak. Shunday qilib, psixologiya psixik hayot sohalari yoki, qisqacha qilib aytganda, psixikadan bahs yuritadi. O`smirlik davri haqida tushuncha, o’smirlarning anatomik fiziologik xususiyatlari o’smirlarning bilish jarayonlarining xususiyatlari, o’smirlik davrining psixologik xususiyatlari. O’smirlik davrida o’quv faoliyati xususiyatlari. Tarbiyasi o’g’ir o’smirlar haqida ma’lumot beriladi. O`qituvchi va tarbiyachi uchun bolalarning o`smirlik davri psixologiyasini bilish psixologik nuqtai nazaridan ham pedagogik nuqtai nazaridan ham muximdir. Bu davrni biz yana o`tish davri ham deb ataymiz. O`smirlik davri asosan 11-15 yoshdagi bolalarni o`z ichiga qamrab oladi, ya’ni 5-8 sinf o`quvchilarini. SAMARQAND - 2022 7O`smir o`quvchilarni ta’lim va tarbiya berish ishlarida uchraydigan ayrim qiyinchiliklar bu yoshdagi bolalarning psixik rivojlanishi va hususiyatlarini ba’zan etarli darajada bilmaslikdan yoki inkor qilishdan kelib chiqadi. Kichik va katta yoshdagi maktab o`quvchilariga qaraganda o`smirlik yoshidagi bolalarni tarbiyalashda juda ko`p qiyinchiliklar bo`ladi. Chunki, kichik bolaning katta odamga aylanishi jarayoni juda kiyin kechadi. Bu jarayon o`smirlar psixologiyasining odamlar bilan bo`lgan munosabat formalarining jiddiy ravishda o`zgarishi, hamda hayot sharoitining o`zgarishi bilan bog`liqdir. Bu davrda o`smirlarning o`z shaxsiy fikrlari paydo bo`ladi. Ularda o`z qadr-qimmatlari haqidagi tushuncha kengayadi. Ilmiy psixologiyaning aniqlashi bo`yicha o`smirlarningpsixik taraqqiyotini xarakatga keltiruvchi kuchlar, ularning faoliyatlari bilan tug`iladiganextiyojlar bilan bu extiyojlarni qondirish imqoniyatlari o`rtasidagi dialektik qarama-qarshiliklarni yo’zaga kelishi va bartaraf qilinishidan iboratdir. Qarama-qarshiliklar ancha yuksak darajadagi psixik taraqqiyotini, ancha murakkab shakldagi faoliyat turlarini va shaxsning qator yangi psixologik hususiyatlarini tarkib toptirish orqali bartaraf qilishdan iboratdar.Shundan keyin psixik taraqqiyotning yuksakroq bosqichiga o`tiladi.sana shu nuqtai nazardan o`smirlik yoshini yanada oydinroq qarab chiqaylik. Bola boshlang`ich sinfni tugatadi. Bolaning o`rta maktabda o`qishga o`tishi uning hayotida burilish davri hisoblanadi. O`smirlarning yangi ijtimoiy jixatdan tashqil topgan va rang-baranglantirilgan faoliyatni uning psixologik hamda shaxsning tarkib topishigaasos, sharoit va vosita xizmat qiladi.Shunday qilib, o`smirlarga ta’lim-tarbiya berishning yangi to`g`ri usullari hamda vositalarni topishi uchun o`smirlik yoshining o`ziga xos hususiyatlarini jismoniy va psixologik taraqqiyotini yaxshi bilishimiz kerak. O`smirlik yoshining mazmuniy xarakteritsikasi vaqt o`tishi bilan o`zgarib boradi, chunki inson xayotining xususan ijtimoiy sharoitlari o`zgaradi. Psixologiya taraqqiyotining biologik omillariga o`smirlar ongiga og`ir, ba’zan kuchi etmaydigan bo`lib tushadigan, ularni jiddiy psixik inqirozga va hayajonga soladigan, masalan: o`smirlar uchun xarakterli bo`lgan norozilik, qo`pollik, qaysarlik, o`z-o`zini analiz qilishga moyillik sub’ektiv olamga va shunga o`xshash hislatlarni keltiradigan jinsiy etilishga nixoyatda katta axamiyat beradilar. Jinsiy etilish munosabati bilan paydo bo`ladigan yangi SAMARQAND - 2022 8sezgilar fikrlar,maylliklar,kechinmalar guyo usmirlar ongida hukmron bo`ladi. Ularning xulki atvorini belgilaydi. Mana shu tariqa oqibat natijada o`smirlarning psixologik qiyofalari asosan yolg`iz sof biologik omil deb qaraladi. Psixologlarning fikricha yosh psixologik xususiyatlari faqatgina yolg`iz biologik jihatidan etilishi va taraqqiyot etilishining natijasi bo`lmay balki bolaning ijtimoiy hayotsharoitlari va faoliyatlarining o`zgarishi hamda bu jihatdan yangi ijtimoiy omillarning paydo bo`lishi natijasida o`smirning taraqqiyotiga va unga beriladigan maktabdagi ta’lim va tarbiya berishni aniq tashqil qilish o`smirlarning qonkret hayot sharoitlari va faoliyatning mahsuli deb qarab bo`lmaydi. Boshqacha qilib aytganda ijtimoiy sharoitlar rolini qonkret hayot sharoitlari va faoliyatlarining roliga almashtirib bo`lmaydi. Mana shu yuqorida aytilganlardan shunday xulosa qilish mumkinki,o`smirning yoshi va uning hususiyatlari absolyut ahamiyatli kasb etmaydi shu munosabat bilan o`smirlik yoshi mutloqo aniq ma’lum va absolyut chegara hamda xarakteritsikaga ega emas bu erda ancha muhim bo`lgan ma’lum fikrlar bor. Bu farqlarni qonkret ijtimoiy omillarning ta’siri bilan va o`smirlarga beriladigan turli ta’lim va tarbiya sharoitlarining ta’siri bilan tushuntirish mumkin. Taraqqiyotning asosiy yo`nalishi bolaning o`smirlik davridagi taraqqiyotining asosiy xarakteritsikasini ajratish mumkin. O`smirlik davri organizmning jo`shqin o`sish davridir. Bu davrda tananing intensiv ravishda rivojlanishi yo’zaga keladi, Musqo`l apparatlari mutsahkamlanadi va skeletning suyaklanish jarayoni davom etadi. Bu davrda yurak qon tomirlari sitsemasining taraqqiyotida mos kelmaslik hodisasi kuchlaniladi.Bu paytda yurak xajmi jihatidan ancha kattalashadi,ancha kuchli ishlay boshlaydi.Ko`pincha qon aylanishining vaqtincha bo`zilishida qok bosimining yoshga bog`liq xolda ko`tarilishiga,yurak faoliyatining zo`r berilishiga olib keladi.Natijada o`smirlarda uchraydigan bosh aylanishi,yurak urishi,bosh og`rig`i paydo bo`ladi. O`smirlarning yoshi ham jismoniy psixik hususiyatga egadir,organizm Pavlov ta’limotiga ko`ra,bir butun sitsemadan iborat bo`lib,bunda barchato`qimalar va organlar fiziologik jarayonlar o’zviy ravishda bir-biri bilan bog`langan bo`ladi. Lekin bir butunlikda nerv sitemasi va uning bilan bog`langan yuqori qismi I.P.Pavlov so`zi bilan aytganda organizmda sodir bo`ladigan barcha hodisalarni boshqarib turuvchi bosh miya po`tsi asosiy etakchi rolni o`ynaydi. SAMARQAND - 2022 9O`smirlik yoshida nerv sitsemasining yuqori qismi sifat jihatidan o`sa boshlaydi va miya ichki to`zilishining murakkablashishga o`tadi. Katta yarim sharda nerv xujayralarning etishi tugallanadi. O`smir organizmining jismoniy taraqqiyoti uning organlari va to`qimalarining rivojlanishi bosh miya po`tsining boshqaruvchanlik roli otsida amalga oshadi,ammo o`sib borayotgan to`qimalar va organlar o`z navbatida nerv sitsmasining o`sishiga ta’sir ko`rsatadi. O`smirlik yoshida o`pkaning xajmi kattalashadi nafas olish ancha miqdorda tezlashgan va sayoz bladi. O`smirlik yoshida bola qancha toza havoda yursa shuncha foydalidir. Bu davrda ichki sekretsiya bezlarining qayta qurishiga bog`liq bo`lgan jinsiy etilish davridir.Bu bezlarning etilishi kishi organizm faoliyatida xizmati juda kattadir. O`smirlik yoshining xarakterli xususiyatlaridan biri jinsiy etilish jarayonidir.Jinsiy etilishning boshlanishi ko`p jihatdan iqlimga va milliy epiografik omillarga vashuning bilan birga individual xususiyatlarga bog`liqdir.Kuzatishlar shuni ko`rsatadiki jinsiy etilishning boshlanish davri o`g`il bolalarda 12-13 yoshda,qiz bolalarda 11-12 yoshda boshlanadi. Ko`pchilik o`g`il bolalar hozirgi vaqtda jinsiy etilish 15-16 yoshda, qiz bolalarda 13-14 yoshlarda ko’zatiladi. O`qituvchilar sinf rahbarlari datsavval shkni chuqur anglashlari lozimki,jinsiy etilish organizmning jismoniy taraqqiyotiga ta’sir qilishdan ularning psixik rivojlanishiga ham katta ta’sir kursatadi. O`smirlarda jinsiy etilish bilan birga shu paytgacha ularga noma’lum bo`lgan qandaydir xislar,kechinmalar qarama-qarshi jinsga spetsifik qiziqish noma’lum mazmundagi kitoblarga qiziqishlarning paydo bo’lishitabiiydir. O’smirlik davrida nutqning rivojlanishi bir tomondan so’z boyligini oshishi hisobiga bo’lsa, ikkinchi tomondan tabiat va jamiyatdagi narsa voqea va hodisalarning mazmun mohiyatini anglashlari hisobiga bo’ladi. Bu dovrda o’smir til yordamida atrof-borliqni aks zttirilishi bilan bir qatorda nnson dunyoqarashini ham belgilab berish mumkinligini his qila boshlandi Aynan usmirlik davridan boshlab, iison aynan nutq bilish jarayonlarining rivojlanishini belgilab berishini tushuna boshlaydi o’smirni ko’pincha muomalada so’zlarni ishlatish qoidllari -“qanday qilib to’g`ri yozish kerak?”, “qanday qilib yaxshiroq aytish mumkni?” kabi savollar juda qiziqtiradi. o’smirlar maktabdaga o’qituvchilar. kattalar sta-onalar nutqidagi kamchiliklarga kitob, gazeta radio va telividenie diktorlari xatolariga tez e’tibor beradilar. Bu holat o’smirning bir tomondan o’z nutqini nazorat qilish urgatsa, ikkinchi tomondai kattalar ham nutq, qoidalari bo’zilishi SAMARQAND - 2022 1 0mumkinligini bilishlariga va o’zida mavjud xatoliklarni birmuncha barham toptirishlariga olib keladi. O`smirlikdan k е yingi navbatdagi bosqichni o`spirinlik davri d е b bir bosqich hisoblashimiz ham mumkin, l е kin hozirgi ko`pchilik psixologlar klassifikatsiyasi bo`yicha ikki bosqichga ajratishimiz ham mumkin. Avval o`smirlikdan k е yingi bosqichni o`smirlik, k е yingisi ilk o`spirinlik yoki yigitlik davri d е b aytilardi–da 14 yoshdan 21 yoshgacha bo`lgan davrlarni kamrab olar edi. Hozir ko`pchilik psixologlar 15–18 yoshni qamrab oladigan davrni ilk o`spirinlik d е b atashni ma'qul ko`rmoqdalar, bu umumta'lim maktabining 8–9 sinfidan boshlab, kasb–hunar koll е ji va lits е ylarining 1–2–sinflariga, ya'ni 8–10 sinf yoshiga to`g`ri k е ladi. Bu davrda o`quvchi jismonan baquvvat, o`qishni tugatgach mustaqil m е hnat qila oladigan, oliy maktabda o`zini sinab ko`radigan imkoniyatga ega bo`ladi. Mazkur davrning yana bir xususiyati–m е hnat bilan ta'lim faoliyatining bir xil ahamiyat kasb etishidan iborat. Ijtimoiy hayotda faol qatnashish, ta'lim xarakt е rining o`zgarishi, yigit va qizlarda ilmiy dunyoqarash, barqaror e'tiqodning shakllanishiga, yuksak insoniy xis–tuyg`uning vujudga k е lishiga, bilimni o`zlashtirishga ijodiy yondoshuv kuchayishiga olib k е ladi. Hayotda o`z o`rnini topishga intilish kasb–hunar o`rganish, ixtisoslikni tanlash, istiqbol r е jasini tuzish, k е lajakka jiddiy munosabatda bo`lishni k е ltirib chiqaradi. Biroq bu davr kuch-g`ayrat, shijoat, qahramonlik ko`rsatishga urinish, jamoat, jamiyat va tabiat xodisalariga romantik munosabatda bo`lish bilan boshqa yosh davrlaridan k е skin farqlanadi. Ilk o`spirinning psixik rivojlanishini harakatga k е ltiruvchi kuch jamoat tashkilotlari, maktab jamoasi, ta'lim jarayoni ko`yadigan talablar darajasining oshishi bilan u erishgan psixik kamolot o`rtasidagi ziddiyatlardir. Turli qarama–qarshiliklar, ziddiyatlar o`spirinning ahloqiy, aqliy, est е tik jihatdan t е z o`sishi orqali bartaraf qilinadi. Ilk o`spirinlik yoshidagi е takchi omil yuqori sinf o`quvchisi faoliyatining xususiyati, mohiyati va mazmunidagi tub burilishdir. O`spirinlarda avvalo o`zini anglashdagi siljish yaqqol ko`zga tashlanadi. Bu xol shunchaki o`sishni bildirmaydi. O`spirinda o`zining ruhiy dunyosini, shaxsiy fazilatlarini, aql-zakovatini, qobiliyati hamda imkoniyatini aniqlashga intilish kuchayadi. Bu yoshdagi o`quvchilarning o`zini anglashga aloqador xususiyatlari mavjud. Ular avval, o`zlarining kuchli va zaif jihatlarini, yutuq va kamchiliklarini, munosib va nomunosib qiliqlarini aniqroq baholash imkoniyatiga ega bo`ladilar. O`spirin o`smirga qaraganda o`z ma'naviyati va ruhiyatining xususiyatlarini to`laroq tasavvur SAMARQAND - 2022 1 1eta olsa ham, ularni oqilona baholashda kamchiliklarga yo`l qo`yadi. Natijada u o`z xususiyatlariga ortiqcha baho b е rib, manmanlik, takabburlik, kibrlanish illatiga duchor bo`ladi, sinf va p е dagoglar jamoalarining a'zolariga g`ayritabiiy munosabatda bo`la boshlaydi. Shuningd е k, ayrim o`spirinlar o`z hatti–harakatlari, aqliy imkoniyatlari va qiziqishlariga past baho b е radilar va o`zlarini kamtarona tutishga intiladilar. O`smirlik yoshidagi boladan yana bir xususiyat–murakkab shaxslararo munosabatlarda aks etuvchi burch, vijdon xissi, o`z kadr-qimmatini e'zozlash, s е zish va faxmlashga moyillikdir. Masalan, o`spirin yigit va qiz s е zgirlik d е ganda nozik, nafis xolatlarning farqiga borish, zaruratni anglash, xolisona yordam uyushtirishni, shaxsning nafsoniyatiga t е gmasdan amalga oshirishni tushunadi. O`spirin o`zining ezgu niyatini baholashda jamoada o`z o`rnini b е lgilash nuqtai–nazaridan yondoshadi, chunonchi, «o`zim tanlagan mutaxassislikka yaroqlimanmi?», «Jonajon R е spublikamga, ota-onamga munosib farzand bo`la olamanmi?», «Jamiyatning taraqqiyotiga o`z ulushimni qo`sha olamanmi?» d е gan savollarga javob qidiradi. O`quvchida o`zining fazilati to`g`risida yaqqol tasavvur hosil qilish uchun o`qituvchi unga juda ustalik, ziyraklik bilan yordam b е rishi lozim. Shundagina jamoada ustozga, do`stlariga chuqur xurmat, minnatdorchilik tuyg`ulari uyg`onadi. O`spirin o`quvchida o`zini anglash zamirida o`z–o`zini tarbiyalash istagi tug`iladi va bu ishning yo`llarini topish, ularni kundalik turmushga tadbiq qilish ehtiyoji vujudga k е ladi. O`zlariga ma'qul ma'naviy–psixologik qiyofaga ega bo`lish uchun oqilona o`lcham, m е zon, vazifalarni bajaruvchi barkamol, mukammal timsol, namuna, yuksak orzu tasvirini qidiradilar. O’smir so’zlarning kelib chiqish tarixga, ularniig aniq mazmuni va mohiyatiga juda qieiqadi. U endi o’z mutqida yosh bola singari emas, bolki katta oddmlardan so’zlarni tanlashga harakat qiladi. Nutq madaniyatnii egallash borasida o’smir uchui o’qituvchi, albatta, namuna bo’lishi shartdir. Aynon maktvb talimi o’smir bilshi jarayonlarini rivojlanish yo’nalishinn sifat jihatidan o’zgarishdi asosiy omil bo’lib xizmat qiladi. Bilish jarayonlarining rivojlanishida nutq ham oshadi, ham yozma mavjud bo’lishi bilan ham kuchlivosita xisoblamadi. Maktabdagi O’quv Jarayonlarining to’g`ri tashqil etiliishi va amalga oshirilishi bilan o’smir nutqining to’g`ri rivjlanishiga sharoit yaratiladi Nutqni o’zlashtirishga harakat bu o’smirniig muomala, bilish va ijodiy faoliyatga kirilishi ehtiyoj va intilish hisoblanadi. O’smirlik davrida o’qish va yozma monologik nutq jadal rivojlanadi. 5 sinfdan boshlab to 9-sinfgacha o’kish to’g`ri, tez va ifodali bo’lish darajasidan, yoddan ifodoli, ta’sirli aytib bera olish darajasigacha ko’tariladn. Monilogik nutq esa asardagi kichik bir parchani qayta so’zlab berishdan, mustaqil ravishda nutq va chiqishlar tayyorlash, ogzaki SAMARQAND - 2022 1 2mulohaza yuritish, fikr bildirish va ularii asoslab berishgacha o’zgaradi. Yozma nutq ham yaxishlangan holda o’smirlar endi ularga berilgan erkin mavzu bo’yicha mustaqil holda insho yoza oladilar, O’smirlarning nutqi tula tafakkur bilan bog`liq holatida amalga oishriladi. 5-6 sinflardagi o’quvchilar ogzaxi va yoama matn uchun reja to’zib, unga omal qila oladalar. O’smirlik davrida nazariy tafakkur yuqori ahamiyatga ega bo’la boshlaydi. Chunki bu davrdagi o’quvchilar atrof-olamdagi boglanishlar mazmunini yuqori darajada bilishga harakat qiladilar. Bu davrda o’smirning bilishga bo’lgan qiziqishida progress sodir bo’ladi. Ilmiy nazariy bilimlarning egallab olinishi tafakkurning rivojlanishiga olib keladi. Buning ta’sirida isbot, dalilar bilan fikrlash qobilyati rivojlanadi. Unda deduktiv xulosalar chiqarishga qobiliyat paydo bo’ladi. Maktabda o’kitiladigan fanlar usmir uchun o’z taxminlarini yo’zaga keltirish yoki tekshirish uchun sharoit bo’lib xizmat qiladiJ.Piajening ta’kidlashicha, “Ijtimoiy xayot uch narsaning ta’siri -til, mazmun, koidalar asosida shakllantiriladi”. Bu borada o’zlashtirilgan ijtimoiy munosabatlar o’z-o’zidantafakkurini yangi imqoniyatlarini yaratadi. 11-12 yoshdan boshlab o’smir endi mantikiy fikrlab xarakat qilaboshlaydi O’smir bu yoshda xuddi kattalar singari keng qamrovli taxlil etishni o’rganaboshlaydi. O’smir tafakkurning nazariy darajagakanchalik tez ko’tarila olishi, o’quvmateriallarini tez va chuqur egallashi uning intellektini xam rivojlanishini belgilab beradi. O’smirlik davri yuqori darajadagi intellektual faollik bilan farklanadi. Bu faollik o’ta kizikuvchanlik xamda atrofdagilarga o’z layokatlarini namoyish etish, shuningdek, ulardli yuqori baxo olish extiejining mavjudligi bilan belgilanadi usmirning kattalarga beradigan savolllri mazmunli, muloxazali va aynan o’sha masala doirasida bo’ladi. Bu yoshdagi bolalar turli-farazlarni keltira oladilar taxminiy fikr yuritib, tadkikot utkaza oladilar xamda matlum bir masala buyicha mukobil variantlarni takkoslay oladilar. O’smir tafakkur ko’pincha umumlashtirishga moyil bo’ladi. Respublikamizning bozor iktisodi sharoitida utishda kishilardagi amaliy tafakkurning axamiyati oshmokda. Amaliy tafakkur tizimiga kuyidagi akliy sifatlar qiradi: -tadbirkorlik. tejamkorlik, xisob-kitoblik, yuzaga kelgan muammolarni tez yecha olishlik va boshqalar. Ko’rsatilgan barcha sifatlar mavjud bo’lgan takdirdagina amaliy tafakkurini rivojlangan deb xisoblash mumkin. Bu sifatlarni 1 sinfdanok rivojlantira borish SAMARQAND - 2022 1 390nixoyatda muxim usmirlik davrida ishbilarmonlik sifatini o’quvchilarning o’z-o’zini boshqarishni yo’lga kuyishi umumiy foydali tadbirkorlik ishlarida ishtirok etishi arqali rivojlantirish mumkin. Bu borada ukuvchi ijrochi rolida emas balki boshqaruvchi, mustaqilyo’ltanlovchi va tadbirkorlik munosabatlarida o’zi ishtirokchi bo’lgan takdirdagi rivojlanish amalga oshishi mumkin. Bu yoshda tadbirkorlikni rivolantirishda ko’proq mustaqillikning berilishi o’smir amaliy tafakkurining rivojiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. O’smir yoshdagi bolalarda tejamkorlikni rivojlantirish aqlning boshqa sifatlariga nisbatan osonroqkechadi, buni ko’proqularning qiziqtiradigan narsalarga mustaqilravishda xisob-kitob qilib borishga qo’llash orqali amalga oshirish mumkin o’smirlarda yuzaga kelgan muammolarni tez va operativ xolda yechish malakasini shakllatirish birmuncha qiyinroqkechadi. Albatta, bu bolaning temperamentiga xam bogliq. Barcha o’smirlarni xam tez yo’llab, tez xarakat qilishga o’rgatish mushkul, Lyokin ularni biror muammo yuzaga kelishi bilan orqaga chekinmay, zudlik bilan yechishning umumiy qoidalariga o’rgatib borish mumkin. O’smirlik davrida intelektning yuqori darajada rivojlangan bo’lishi qimmatli va obro’li xisoblanadi O’smir shaxsida va uning bilishga qizikishidagi o’zgarishlar o’zaro bog’liqbo’ladi. Ixtiyoriy psixik jarayonlarning rivojlanishi o’smirdagi shakllanib kelayotgan shaxs mustaqilligiga tayanadi, o’zining shaxsiy xususiyatlarini anglash va shakllantirish imkoniyatlari esa undagi tafakkuriy rivojlanishi bilan belgalanadi. O’smirlik davrida diqqat, xotira, tasavvur to’la mustaqillik kasb etib, endi ularni o’z ifodasiga ko’ra boshqara oladigan bo’ladi. Bu davrdakaysi etakchi funktsiya (dikkvti, xotirami yoki t’savvur ustunlik qilayotgani yakkol namoyon bo’lib, Xar bir o’smir o’zi uchun axamiyatlirok bo’lgan funktsiyani e’tiborga olish imqoniyatiga ega bo’ladi, Ushbu funksiyalarningrivojlanish xususiyatlarini kurib chikamiz. Diqqat:Agar kichik maktab davrida ixtiyorsiz diqqat ustunlik kilsa, o’smirlik davrida bola o’z diqqatini o’zi boshqara oladi. Dars davamida intizomning bo’zilishi aksariyat xollarda ukuvchilar diqqatsizligidan emas, balki ijtimoiy sabablar bilan belgilanadi. O’smir o’z diqqatini to’la ravishda o’zi uchun axamiyatli bo’lgan va yuqori natajalarga erishishi mumkin bo’lgan faoliyatlarga karata oladi. Usmirni diqqati yaxshi boshqariladigan va nazorat etiladigan darajada rivojlangan bo’lishi mumkin.Bolaning rivojlanayotgan ixtiyoriy diqqati o’kituvchi tomonidan doimo ko’llab-kuvvatlanishi juda zarurdir. Pedagogik jarayonda ixtiyorsiz diqqatni ixtayoriy diqqat darajasiga ko’tgarish uchun bir kancha uslublar ishlab chikilgan, shuningdek, o’smirning dars jarayonida o’z tengdoshlari orasida o’zini ko’rsatashi uchun sharoitni yaratilishi xam usmirdagi diqqatni ixtiyorsizlak ixtayoriga aylanishida zamin bo’lib SAMARQAND - 2022 1 4xizmat qilishi mumkin. Lekin, o’smirlik davrida juda kattik charchash xolatlari xam bo’ladi, Aynan 13-14 xamda 16 yoshlarda charchash chiziga keskin ko’tariladi. Bunday xolatlarda o’smir atrofdagi narsa va vokealarga to’lik diqqatini karata olmaydi, diqqatini ko’rnishlariga usmirlik erishish va yo’kotish bo’yicha tula karama-karshi bo’lgan davr xisoblanadi. Jahon fanlarining muayyan qonuniyatlarga asoslanib turkumlarga kiritilishiga ko’ra, psixologiya fani bu tizimda nufuzli o’rin egallashiga barcha obektiv hart va haroitlar yetarlidir.Qat’iy ishonch bilan aytilgan fikrning zamirida bir qator muhim ham tabiiy, ham ijtimoiy omillar yotishi shak-shubshasizdir. Chunki,psixologiya fani insoniyat tomonidan kashf qilingan fanlarning ichida eng murakkabi bo’lib, biosferik ta'limotdan kelib chiqqan holda psixika yuksak darajada tashkil topgan materiyaning xususiyatini aks ettiruvchi kategoriya sifatida o’rganilib kelingan. Lekin bugungi kunda neosferik ta'limotga binoan fazoviy munosabatlar, sayyoralararo aloqalar, o’zaro ta'sirlar, moddalar, zarrachalar, nurlar harakati, almashinishi, qo’shilishi to’g’risidamulohazalar, faraziy asosda bo’lsa ham, yuritilmoqda. Ayniqsa, biosferaga kirib kelayotgan moddalarning o’zaro birikuvi, muayyan fazoviy maydonning hosil qilishi, to’planishi inson tana a'zolariga ijodiy ta'sir ko’rsatishi, natijada favquloddagi holatlar sodir bo’lishi, kashfiyotlar yuz berishi, intuitiv (lotincha “intueri”sinchkovlik, diqqat bilan qaramoqyoki ichki sezgirlik demakdir) shakldagi ruhiy holatlarning kuchayishi namoyon bo’lishimumkin. Bular qatoriga telepatik(yunoncha “tele” uzoqni “pathos”sezaman degan ma'no anglatadi) samaralar, o’ta sezgirlik, ekstrasenzitivlik (lotincha “extra” o’ta,“sensus”sezgirlik degani), ekstrasenslik (lotincha “extra” o’ta, “sensus” his qilaman ma'nosini bildiradi) kabi psixologik holatlarning kechishi sabablarini kiritsa bo’ladi. Shuningdek, omadsizlik, ichikishlik, kasalning intizor kutishi, nasib etmaslik, ishqiy kechinmalar, tushda ayon bo’lish kabi ruhiy holatlar, hodisalar hanuzgacha ishonchli dalillar bilan tushuntirib berilgani yo’q. Ammo bu boradabilish ob'ekti (lotin. “objectum”jism demakdir) bilan sub'ektining (lotin. “subjectum” tashqi olamni biluvchi inson) birikuvida psixologiyaning qulay imkoniyatga ega ekanligini ta'kidlab o’tish o’rinlidir. Ushbu fikrni yaqqollashtirish maqsadida ayrim misollar va talqinlarni qaytadan tahlil qilib o’tamiz.Jumladan, chaqaloqdunyo yuziniko’rishdan e'tiboran idrokida tevarak-atrofni va unga mehrigiyosi bilan termilayotgan kishilar muhitini aks ettira boshlaydi, dastavvalob'ektiv (tashqi) va sub'ektiv (ichki, odamlar o’rtasidagi) muhitga moslashish sodda instinktlar (lot.”instinctus”tabiiy qo’zg’atuvchi, tug’ma SAMARQAND - 2022 1 5xususiyatdemakdir), hartsiz reflekslar (lot.”reflexus”aks ettirish) yordamida oddiy ta'sirlanish va taassurot tarzida namoyon bo’ladi. Taraqqiyotning mazkur davrida u o’zligini tushuna va anglay olmaydi, hatto buning yuzaga kelishi haqida mulohaza yuritishi ham aslo mumkin emas. Bola biryoshgacha davrda tez sur'atlar bilan rivojlanadi, yil davomida uning jismoniy a'zolari 50 foizgacha takomillashishi mumkin. Jismoniy o’sish-psixik (ruhiy) taraqqiyotni tezlashtirishga puxta zamin hozirlaydi, natijada ko’rish, ushlash, yurish, talpinish, g’azablanish va quvonish, samimiylik ham beg’uborlik singari insoniy tuyg’ularivujudga keladi, nutqfaoliyati paydo bo’lishiuning tushunish darajasini yangi bir sifat bosqichiga ko’taradi. Psixikaning muayyanxususiyatlari,holatlari, hodisalari, xossalari, sifatlari, fazilatlari, qonuniyatlari orqali moddiy dunyoni tushuna boradi va unda o’zfaoliyatiningmazmunida barcha ob'ektlarni amalga oshira boshlaydi. Bolalik dunyosining ichki murakkab qatlamlaridan asta-sekin " o’zlik" ni, shaxsiy"men" likni tushunishtuyg’usi,sezish, his qilish jarayonlari shakllana boshlaydi hamda u yoki bu har xil xususiyatli to’siqlarni yengish imkoniyatiro’yobgachiqadi. Mazkur taraqqiyot bosqichi psixologiya fanida "men" davri yoki " o’zlik"ni anglash davri deb yuritiladi, u bolada nutqpaydo bo’lganidan boshlanib, bir necha rivojlanish bosqichlarini o’zichiga qamrab oladi. "Men" davrining anglashilgan shakllari va ko’rinishlarining namoyon bo’lishio’smirlik davriga to’g’ri keladi. O’smirlik davrida o’g’il va qizlarning ruhiyatida o’zlikni anglashga bog’liqbir talay muammoli savollar va ularning turmushdaqaror toptirishtuyg’ulari, istaklari, orzulari paydo bo’lib, ko’pincha bu narsalar yakka shaxsning "kimligi", "qandayligi", "kimga va nima uchun kerakligi "ga yo’naltiriladi. Bolaning psixik xususiyatlari, funktsiyalari (lot.”function”ijro etish, bajarish degan ma'no anglatadi) uni qurshab turgan jonli va jonsiz tabiat ajoyibotlarini jismoniy va ijtimoiy vositalar orqali egallash uchun xizmat qiladi. Xuddi shunga o’xshash o’zligini anglash jarayoni insoniyatning barcha tarixiy va evolyutsion(lot.“evolution”tabiiy ravishda o’zgarish)taraqqiyotidavrlariga xosxususiyat sanaladi. Ibtidoiy jamiyatda kishilarning kuch-quvvati yashash uchun kurashga va tashqi dunyoni egallashga sarflangan, ana shu tariqa tabiat haqidagi dastlabki bilimlar, tajriba saboqlari orqali o’zlashtirilgan. Yarim yirtqich holatdagi ajdodlarimiz olovni kashf qilganlar, yovvoyi hayvonlarni ovlaganlar, tabiat ne'matlaridan bahramand bo’lganlar va xuddi shu qabilda tabiat bilan tanisha boshlaganlar, moddiy dunyoning saxiyligi, tabiatning ehsonlari va ofatlari, hayvonot olamini madaniylashtirish (xonakilashtirish), yer ilmini o’rganish bo’yicha bilimlarningto’planishi natijasida inson tabiatning qulligidan qutila borgan soniyadan e'tiboran o’zligini SAMARQAND - 2022 1 6(kimligini) anglash imkoniyati tug’ila boshlagan. Lekin u davrning odamlari bolaga o’xshab o’zligini oqilona, odilona, omilkorlik bilan tasavvur eta olmaganlar. Insoniyat taraqqiyotining tarixiy davrlarida kishilarda ichki ruhiy imkoniyatlar yuzaga chiqa boshlagan, tug’ma mayl va layoqatlar alomatlari asta-sekiniste'dodga, qobiliyatga aylanaborgan. Ammo bu jarayon birining o’rniga ikkinchisini mexanik (yunoncha “mechanike”qurol yoki sodda tarzda demakdir) ravishdayuzaga kelganliginibildirmaydi, balki, aksincha, murakkab sifat o’zgarishlari, organlarningtakomillashuvi, tajribalarda to’plangan tatbiqiy bilimlar tartibga solinayotganligini ifodalaydi. Insonning jismoniy (biologik), ruhiy (psixik), ijtimoiy (sotsial) rivojlanishi natijasida yer kurrasida moddiy dunyo, ma'naviyat, yozuv, san'at, adabiyot, fan, texnika yaratilgan. Bularning zamirida inson tafakkuri, ongi, aql-zakovati, kuchli irodasi, mustahkam xarakteri (yunoncha “character”qiyofa, xislat degani), ijodiyoti, xayolati yotadi. Insoniyat taraqqiyotining muayyan bosqichida odamo’zini hayajonlantirgan, taajjubga solgan savollariga javob izlash imkoniyati vujudga kelgan. Buning natijasida "Inson qanday fikrlaydi?", "Odam qanday yangilik yaratishi mumkin?", " Ijod qilish qay yo’sinda paydo bo’ladi?", "Moddiy dunyoni qay tariqa bo’ysundirish mumkin?", "Aql-zakovatning o’zi nima?", "Insonga uning ichki ruhiy dunyosi qaysi qonunlar asosida bo’ysunadi?", "Inson o’ziga-o’zi ta'sir o’tkaza oladimi?", "O’zgalarga-chi?" kabi turli-tuman muammolar yechimini qidirishga harakat qiladi. Mana buning barchasi psixologik bilimlar tug’ilish nuqtasini vujudga keltiradi va ana shu daqiqadan boshlab inson o’zini o’zi anglaydi. Binobarin, psixologik bilimlar namoyon bo’lishio’zini o’zi anglashni omiliga aylanadi, ular borgan sari tobora uyg’unlashib,mutanosiblashib borib, izchil, uzluksiz aloqaga o’sib o’tadi. Bebaho ahamiyatga ega bo’lgan insoniyatning buyuk yutug’I - butafakkurning kashf qilinishiga olib keldi. Avvallari uning fikri, xayoli tashqi dunyoni egallashga qaratilgan bo’lsa, tafakkur kashf qilingan davrdan boshlab sub'ekt-ob'ekt (inson fikrlashi tashqi olamga qaratilgan) munosabati o’rnini sub'ekt (insonning fikri o’zini o’zi anglashga yo’naltirilgan) munosabati egallay boradi. Demak, inson ob'ektiv dunyoni sub'ektiv tarzda aks ettirish orqali o’zini o’zi tadqiqqilishdek murakkab, qaltis ishni amalga oshirishgaqaror qiladi.Ana shu boisdan, psixologiya faninnig vazifalari ko’lami kengaydi, murakkablashdi, ichki tarkibida keskin burilish yasab, o’zpredmetiga insonni ilmiyjishatdan o’rganishdan tashqari o’zini o’zi anglashni ham kiritdi. SAMARQAND - 2022 1 7Psixologiya faninig boshqa fan sohalaridan farqli tomoni shundan iboratki, uning amaliy, tatbiqiy jihatlari mavjud bo’lib, ijtimoiy turmushning barcha jabhalarida bevosita qatnashadi, muayyan darajada ta'sir o’tkazadi. Psixologiya boshqa fanlardan farqli o’laroqo’ztatbiqiyma'lumotlari,natijalarining ko’pqirra, ko’pyoqlama ekanligi bilan tubdan ajralib turadi va mutlaqo boshqa sifat ko’rsatkichiga ega. Ayniqsa, bu borada o’zini o’zi boshqarish alohida ahamiyat kasb etadi, shuning uchun u tabiatni o’rganish ilmidan tafovutlanib, o’zining psixik jarayonlari, funktsiyalari, holatlari, hissiyoti, irodasi, xarakteri, temperamenti kabilarni boshqarishda o’zaksini topadi. Inson o’zini anglay borib, o’zinsoniy xislati,xususiyati, sifati,xulqini o’zgartirish imkoniyatiga ega bo’ladi. Hozirgi kunda jahon psixologiyasi fani o’zini o’zi boshqarish va takomillashtirsh, o’zini o’zi qo’lga olish, o’ziga o’zi buyruqberish, o’zini o’zitarbiyalash bo’yicha boy materiallar to’plagan, bu esa o’znavbatida inson munosabati, maqsadi, holati, kechinmalari o’zgarishi va yangidan yaralishi haqida ilmiy-tatbiqiy ma'lumotlar beradi, kundalik turmush psixologiyasi rang-barangligini ta'minlab turadi. Psixologiya inson psixikasini aniqlash, shakllantirish, yangi haroitga ko’chirish, takomillashtirsh, rivojlanish dinamikasini ta'minlash, yangi sifat bosqichiga o’tishini qaydqilish imkoniyatiborligi bilan o’ta amaliy, tatbiqiy fanga aylangandir. Psixologiya fanining sohalari uning amaliyot uchun muhim ahamiyat kasb etishidan dalolat beradi (huquqshunoslik psixologiyasi, klinik psixologiya, mehnat psixologiyasi, savdo psixologiyasi, sotsial psixologiya,pedagogik psixologiya, maxsus psixologiya, sport psixologiyasi va hokazo). Psixologiya amaliy, tatbiqiy jihatdan o’zpredmetiga ega bo’lib, amaliy sotsial psixolog, injener (muhandis) psixolog, oilaviy psixoterapevt, tibbiyot psixologi, maktab psixologi kabi sohalarni o’zichiga qamrab olgandir.Yuqorida bildirilgan fikrlarga yakun yasab, shu narsani alohida ta'kidlab o’tish kerakki, psixologiya fani ko’hna tarixga ega bo’lishgaqaramay, u judanavqiron fandir, chunki ilmiy psixologiya nemis psixologi V.Vundt tomonidan 1879 yilda Leyptsig (Germaniya) universitetida asos solingan birinchi eksperimental laboratoriya ochilishidan boshlanadi. Shuning uchun endigina refleksiyani (lotincha “reflexus”o’zining ruhiy holatinitahlil qilishdegani) ilmiy jihatdan o’rganishni psixologiya fani predmeti tarkibiga kiritish davri (mavridi) keldi. Psixologiya fani tabiatshunoslik fanlari va falsafa negizida paydo bo’lgan bo’lib, to hanuzgacha uning na gumanitar, na tabiiy fanlar qatorigakiritilishi aniqlangani yo’q, lekin shunga qaramasdan, uni har ikkala yo’nalishdagi sohalar bo’yicha to’plangan ma'lumotlar,qonuniyatlar birlashuvining mahsuli deb atash mumkin. SAMARQAND - 2022 1 8Ammo psixologiyaning tarkibida ham gumanitar, ham ijtimoiy bilimlar mavjud bo’lishidan qat'iynazar, ualohida xususiyatga ega bo’lgan mustaqil fandir. Psixologiya fanini tahlil qilishda uning qay fan sohasi bilan aloqasini aniqlashdan ko’ra ilmiy va kundalik turmush psixologiyasi o’rtasidagi munosabat to’g’risidamulohaza yuritish maqsadga muvofiqdir. Ma'lumki, har qanday fan negizida odamlarning turmush va amaliy tajribasi muayyan darajadao’zaksini topgan bo’ladi. Masalan, kimyo predmeti moddalarning xususiyatlari, ularning zichligi, og’irligi, o’zaro birikuvi to’g’risidagikundalik turmush bilimlariga suyanadi, matematika fani sonlar, miqdoriy munosabatlar, geometrik shakllarning xossalari, trigonometrik funktsiyalar haqidagi inson tasavvurlari asosiga quriladi. Lekin psixologiya yuzasidan ana shunday mulohazalar yuritish yoki bildirish mumkin emas, chunki uning zamirida tubdan boshqacha o’ziga xoslik yotadi. Har qaysi shaxs kundalik turmushning o’ziga xos psixologik bilimlarini egallagan bo’lib, o’zsaviyasi, salohiyati bilan turlicha kamolot ko’rsatgichiga egadir, hatto turmushtajribasida to’plangan bilimlar ilmiypsixologik bilimlardan ustunroqturishi ham mumkin (“Qari bilganni-pari bilmas”). Chunki, yirik yozuvchilar (shaxslararo munosabat va muomala, muloqot xususiyatlari yuzasidan kuzatuvchanlikka egadirlar), vrachlar,o’qituvchilar, savdogarlar uzluksiz ravishda kishilar bilan muomalaga kirishishlari natijasida ularning ichkidunyosi va xulq-atvoriga oid bilimlar bilan yuksak darajada qurollangandirlar. Lekin har qanday insonda ham ozmi yoki ko’pmi psixologik bilimlar mavjuddir, buning dalili sifatida odamlarning bir- birlarini tushunishlari, ta'sir o’tkazishlari, xulq-atvor oqibatini oldindan bashorat qilish, kishining yakkahol xususiyatlarini hisobga olgan holda unga yordam ko’rsatishni ta'kidlab o’tishning o’zi kifoya. Endi kundalik turmushning psixologik bilimlari bilan ilmiy psixologik bilimlar o’rtasidagi tafovutlar yuzasidan mulohaza yuritish aynimuddaodir. Kundalik turmushga oid psixologik bilimlar, dastavval, yaqqol va alohida olingan holat, vaziyatni o’zichiga qamrab oladi. Masalan, sinchkov bola o’zmuddaosiga yetish uchun otasiga, onasiga, buvasiga, opasi hamda akasiga har xil uslub bilan ta'sir o’tkazadi,turlicha vositalardanfoydalanadi. U ko’zlangan maqsadiga erishish uchun katta yoshdagi odamlarning individual-tipologik xususiyatlarini hisobgaolgan holda ish tutadi.Kundalik turmushga oid psixologik bilimlar aniqvaziyatgaqaratilganligi, biror shaxsga yo’naltirilganligi bilan ilmiy psixologikbilimlardanfarq qiladi. Ilmiy psixologiya esa muayyan metodlar, vositalar, uslublar, usullar, operatsiyalar yordamida ma'lumotlar to’plash va ularniumumlashtirishgaintiladi, izlanyotgan ob'ektning xususiyati, holati, munosabati, bog’lanishi kabilarni aks SAMARQAND - 2022 1 9ettiruvchi ilmiy tushunchalar, ta'riflar, qonuniyatlar, xossalar yordamida psixologik mexanizmlar kashf qilishga harakat qiladi. Odatda shaxsning xususiyatlari, sifatlari, fazilatlari, xislatlari, xulq-atvorlari, xatti-harakatlari bo’yicha turmush haroitidagi bilan fan olamidagilar (hatto ilmiy tushunchalar, atamalar) o’zaro o’xshab ketsa- da, lekin ilmiy psixologik mazmun, mohiyat, majmua o’zining tuzilishi, tarkibi, aniqligi, mantiqan izchilligi, ma'noning yig’iqligi bilan keskin ajralib turadi. Yuqorida yuritilgan mulohazalar kundalik turmush tajribasida to’planadigan psixologik bilimlar bilan ilmiy bilimlar orasidagi dastlabki (birinchi) farqni harhlashga yo’naltirilganligi bois alohida ahamiyat kasb etadi. Lekin shu narsani yoddan chiqarmaslik kerakki, turmushga oid amaliy psixologik bilimlarga asoslanmasdan turib, ilmiy psixologik nazariyalarni yaratish mumkin emas. Xolbuki shunday ekan, amaliy bilimlar genetik kelib chiqishi nuqtai nazaridan birlamchi hisoblanadi.Shu narsani alohida ta'kidlab o’tish zarurki, kundalik turmush psixologik bilimlari aksariyat hollarda farosatlilik, sezgirlik, topqirlik xususiyati asosidaintuitiv tarzda namoyon bo’lishikuzatiladi. Buning asosiy sababi shuki, ko’pincha egallanayotgan bilimlarhayotiy tajribada uchraganvoqelikka nisbatan munosabat, amaliy sinovlar negizida vujudga keladi, keyinchalik undagi ayrim dag’allik va nuqsonlarsilliqlanadi. Shuning uchun bunday psixologik bilimlar maxsus uslublar yordamida qabul qilinadi, ammo mantiqiy tahlil qilinmasdan turib to’g’ridan-to’g’ri muomala tizimiga uzatiladi. Turmushda uchraydigan go’daklarning har xil shakldagi xarxashalari va ularning maqsadga erishish istaklari kundalik hayotiytajribalarning sinovlarida toblanadi, sezgir bolalar katta yoshdagi odamlarning zaif va mustahkam tomonlarini puxta o’rganadilar, bu boradamuayyan qarorgakelganlaridan so’ng har qaysi shaxsga yakkahol yondashishini amaliyotga tatbiqqilib ko’radilar. Ana shu tariqa amaliy psixologikbilimlar ma'lum tizimga kiritiladi, ularning barqaror xususiyat kasb etganlari esa turmushda qo’llanila boshlanadi.Ijtimoiy hayotda (muhitda) juda ko’p uchraydigan,ayniqsa, o’qituvchilar, murabbiylar, trenerlar, rahbarlar, vrachlar faoliyatidanamoyon bo’luvchita'limiy, tarbiyaviy, tibbiy uslub arzimas ijobiy siljishni payqash imkoniyatini yaratadi. Amaliy faoliyatda erishilgan ushbu samara psixologiktahlilga muhtojdir, chunki uni keltirib chiqaruvchi ob'ektiv yoki sub'ektiv omillarni dalillash ancha mushkuldir. Buning uchun o’zgalarga ta'sir o’tkazish usuli, ularda ichki imkoniyatga ishonch tuyg’usini uyg’otish qo’zg’ovchisi, ta'sirga beriluvchanlikni kuchaytiruvchi motivlar(frantsuzcha “motif”qo’zg’atuvchi sabab ma'nosini bildiradi) tabiatini chuqur tahlil SAMARQAND - 2022 2 0qilish kerak. Faqat mana shu yo’l bilangina siljishning psixologik ma'nokasb etishinidalillash mumkin, xolos. Hayotiy psixologik bilimlarning ilmiy psixologik bilimlardan farqishundan iboratki, ilmiy jihatdan asoslangan bilimlar anglashilgan,mantiqiy puxta, oqilonalik xususiyatiga ega bo’ladi. Ilmiy psixologik bilimlar faraz va g’oyalarni ilgari surish daqiqasidan boshlaboq shakllana boradi, ulardan kelib chiqadigan oqibatlarni mantiqan tekshirish bilan yakunlanadi. Bunda ham olg’a surilgan g’oyalar tekshirishjarayonida biron-birtasdiqyoki inkor ma'nosiga erishsagina ilmiy psixologik bilimlar tizimiga kiritiladi. Hayotiy psixologik bilimlarning ilmiy psixologik bilimlar bilan qiyoslanishni davom ettirsak, unda ular o’rtasidagi tafovutlar yanadayaqqolroq ko’zga tashlana boshlaydi. O’zidan o’zi ma'lumki, hayot psixologiyasida to’plangan bilimlarni me’ros sifatida bevosita qoldirish yokiularni yosh avlod ongiga qaysidir yo’l bilan uzatish imkoniyati o’ta cheklangandir. Chunki,keksa (katta) avlod tomonidan yaratilgan turmush psixologiyasini yosh avlod to’g’ridan-to’g’ri qabul qila olmaydi. Har bir yosh yakkahol ravishda hayotiy psixologik bilimlarni shaxsiy tajribasidan o’tkazganidan keyingina ularning to’g’riligiga ishonch hosil qiladi. Ana shu boisdan keksa yoki katta avlod bilan yosh avlod o’rtasida yuz beradigan nizolar,tushunmovchiliklar uzluksiz,to’xtovsiz ravishda davom etayotganligi sababli abadiyat qonuniyatlariga aylanib ketgandir. Avlodlar o’rtasidagiqarama-qarshiliklar, anglashilmovchilik to’sig’i, hayot dialektikasini vujudga keltirib, mangulik muammosiga aylanib qolgan insof, iymon, nafosat,adolat, erk tushunchalari atrofidagi bahslarni davom ettirishga puxta zamin hozirlaydi. II BOB: O’smirlik davrida umumpsixologik tavsifnoma. O’smirlik davrida diqqat, xotira, tasavvur to’la mustaqillik kasb etib, endi ularni o’z ifodasiga ko’ra boshqara oladigan bo’ladi. Bu davrdakaysi etakchi funktsiya (dikkvti, xotirami yoki t’savvur ustunlik qilayotgani yakkol namoyon bo’lib, Xar bir o’smir o’zi uchun axamiyatlirok bo’lgan funktsiyani e’tiborga olish imqoniyatiga ega bo’ladi, Ushbu funksiyalarningrivojlanish xususiyatlarini kurib chikamiz. Diqqat: Agar kichik maktab davrida ixtiyorsiz diqqat ustunlik kilsa, o’smirlik davrida bola o’z diqqatini o’zi boshqara oladi. Dars davamida intizomning bo’zilishi aksariyat xollarda ukuvchilar diqqatsizligidan emas, balki ijtimoiy sabablar bilan belgilanadi. O’smir o’z diqqatini to’la ravishda o’zi uchun axamiyatli bo’lgan va yuqori natajalarga erishishi mumkin bo’lgan faoliyatlarga karata oladi. SAMARQAND - 2022 2 1Usmirni diqqati yaxshi boshqariladigan va nazorat etiladigan darajada rivojlangan bo’lishi mumkin.Bolaning rivojlanayotgan ixtiyoriy diqqati o’kituvchi tomonidan doimo ko’llab-kuvvatlanishi juda zarurdir. Pedagogik jarayonda ixtiyorsiz diqqatni ixtayoriy diqqat darajasiga ko’tgarish uchun bir kancha uslublar ishlab chikilgan, shuningdek, o’smirning dars jarayonida o’z tengdoshlari orasida o’zini ko’rsatashi uchun sharoitni yaratilishi xam usmirdagi diqqatni ixtiyorsizlak ixtayoriga aylanishida zamin bo’lib xizmat qilishi mumkin. Lekin, o’smirlik davrida juda kattik charchash xolatlari xam bo’ladi, Aynan 13-14 xamda 16 yoshlarda charchash chiziga keskin ko’tariladi. Bunday xolatlarda o’smir atrofdagi narsa va vokealarga to’lik diqqatini karata olmaydi, diqqatini ko’rnishlariga usmirlik erishish va yo’kotish bo’yicha tula karama-karshi bo’lgan davr xisoblanadi. Taraqqiyotning bu tiklangan tipi o`smirni yangi yosh bosqichi katta maktab yoshiga o`tishga tayyorlaydi. O`smirlik yoshi kishi shaxsining tarkib topish jarayonida alohida o`rin to`tadi.Bu davr asosiy davr hisoblanadi. Chunki bu yoshda g`oyat muhim psixologik o`zgarishlar paydo bo`ladi.Har xil psixologiya o`zgarishlar va shaxsning taraqqiyoti,eng avvalo, mana shu shaxsning faoliyat xarakteriga bog`liqdir. O`smirning faoliyati o`qish mehnat va o`yin jarayonlarini o`z ichiga oladi.Mana shu jarayonga to`xtalib o`tamiz. O`spirinda id е allar bir n е cha ko`rinishda namoyon bo`lishi va aks etishi mumkin. Masalan, ular taniqli kishilarning qiyofalari, badiiy asar qahramonlari timsolida o`zlarida yuksak fazilatlarni gavdalantirishni orzu qiladilar. Bu orzular mazmun jihatidan o`spirin yigitlar va qizlarda farq qilishi mumkin. Masalan, qizlar ko`pincha m е hnatkash ayolning, jozibali, nazokatli, iboli, iffatli jamoat arbobining, badiiy asar qahramonining xususiyatlari mujassamlashgan qiyofalarini id е al darajaga ko`taradilar. Ammo ayrim o`quvchilar tarixiy shaxslarning, masalan, baquvvat yo`lto`sar, xiylagar quv josus va boshqalarning salbiy sifatlariga taklid qilishga ham moyil bo`ladilar. Kuzatishlar va hayot tajribalarining ko`rsatishicha, ba'zi xollarda ilk o`spirinlar o`zlarini qo`rqmas, jasur qilib ko`rsatishga, noo`rin harakatlarga moyil bo`ladilar. Ilk o`spirinlar ma'naviy xislatlarga, ahloqiy m е zonlar mohiyatiga jiddiy munosabatda bo`ladilar. Masalan, burch, vijdon, g`urur, qadr–qimmat, faxrlanish, ma'suliyat, or–nomus kabi tushunchalarni chuqur tahlil qila oladilar. L е kin hammalari emas. ahloqiy ma'naviy qarashlar, tasavvurlar shakllanishi uchun p е dagoglar sog`lom muxit yaratish, barqaror shaxsni tarkib toptirish uchun doimo izlanishlari zarur. Ayrim munozarali tadbirlar SAMARQAND - 2022 2 2puxta o`ylab tashkil qilinishi, ayrim ch е t el filmlari muxokamasi shular jumlasiga kiradi. Ijtimoiy hayotda uchraydigan yaramas yurish–turishlarga, illatlarga zarba b е rish p е dagoglar jamoasining muhim vazifasi hisoblanadi. O`spirinlarda balog`atga е tish tuyg`usi takomillashib borib o`zining o`rnini b е lgilash va ma'naviy dunyosini ifodalash tuyg`usiga aylanadi. Bu xol uning o`zini alohida shaxs ekanligi, o`ziga xos xislatini tan olinishini istashida aks etadi. Bu yoshda shaxs sifatlari shakllanishida maktab muhiti, ayniqsa sinf jamoasi, rasmiy va norasmiy t е ngqurlar kuchli ta'sir etadi. Maktab va sinf jamoalari ta'sirida matonatlilik, jasurlik, sabr-toqatlilik, kamtarlik, intizomlilik, xalollik, hamdardlik kabi fazilatlar takomillashadi va xudbinlik, loqaydlik, munofiklik, laganbardorlik, dangasalik, g`ayirlik singari illatlarning barham topishi t е zlashadi. O`spirin har bir ishda е takchi, birinchi bo`lish istagi bilan yashaydi. L е kin har doim ham uddasidan chiqa olmaydi. L.A.Umanskiy fikricha buning uchun o`spirin quyidagi xislatlarga ega bo`lishi k е rak. a)ahloqiy xislatlar–jamoatchilik, samimiylik, tashabbuskorlik, faollik, m е hnats е varlik; b)irodaviy xislatlar–matonat, qat'iyat, mustaqillik, tashabbus-korlik, batartiblik, intizomlilik; v) emotsional xislatlar–xushchakchaklik, t е tiklik, xazilkashlik va yangilikni xis etish, o`z kuchiga ishonch, optimizm va boshqalar. O`spirinlarda mavjud bo`lgan yana bir muhim xislat ularda yuksak darajadagi do`stlik, o`rtoqlik, ulfatchilik, muxabbatning vujudga k е lishidir. Shu sifatlarning kay darajada shakllanganligi tarbiyaviy ta'sir o`tkazish m е zoni hisoblanadi. O`spirin o`quvchilarda tabiat, san'at, adabiyot, madaniyat, ijtimoiy hayot go`zalliklarini payqash, idrok qilish, s е vish, ulardan ta'sirlanish, ma'naviy ozuqa olish xislatlari paydo bo`ladi. Ularning psixologiyasida mayin sado, yoqimli nido, qalbni to`lqinlantiradigan musika, nozik xis–tuyg`u, ezgulik xislari, mayllari kuchayadi. Ayniqsa, est е tik xislar ularning ma'naviyatidagi ko`pol, noxush, xunuk va yoqimsiz qiliqlarning yo`qolishiga yordam b е radi. Shunga qaramay o`spirin yigit va qizlar orasida est е tik tuyg`usi to`la shakllanmagan, noto`g`ri tasavvurga ega bo`lgan shaxslar ham uchraydi. O`spirin o`quvchilarning fanlarga munosabatlari asosan har qaysi fanning inson dun е qarashidagi roliga, bilish faoliyatidagi va ijtimoiy ahamiyatiga, SAMARQAND - 2022 2 3amaliy xususiyatiga, o`zlashtirish imkoniyatiga va uni o`qitish m е todikasiga bog`liq bo`ladi. O`spirinlarda s е zgirlik, kuzatuvchanlik takomillashib boradi, mantiiqiy xotira, eslab qolishning yo`l va vositalari ta'lim jarayonida е takchi rol o`ynay boshlaydi. O`spirinlar topshiriqlarni bajarishda, ularning ma'nosi hamda mohiyatini to`la anglab ish tutadilar, eslab qolish, saqlash, esga tushirish jarayonlarining samarali usullaridan unumli foydalanadilar. O`spirin barcha faoliyat bosqichida mustaqil fikr yurita olmasligi uning psixikasidagi jiddiy kamchilikdir. Bu kamchilikni bartaraf qilishda dars jarayoni katta imkoniyatlarga ega. Darsda o`quv mat е rialini bayon qilishda mazmuni ixcham, mantiiqiy bog`langan bo`lishini ta'minlash, o`quvchining javobi albatta kitobdagiday, yodlab olingan qoidalardan iborat bo`lib qolmay, uning «o`z so`zi bilan» izohlanishini talab qilinishi k е rak. Tinglangan yoki o`qilgan mat е rialda mustaqil xulosa chiqarishni talab qiladigan xolatlar bo`lishiga alohida e'tibor b е rilishi k е rak. Ilk o`spirinlik yoshidagi o`quvchilarda nazariy tafakkurni shakllantirishda tugarak va fakultativ mashg`ulotlar muhim ahamiyatga ega. O`spirin o`quvchining mustaqil fikrlashini rivojlantirish uchun o`qituvchilar, sinf rahbarlarining siymolari muhim rol o`ynaydi. Buning uchun birinchidan, o`qituvchilar o`spirinlarda o`rganilayotgan narsa va xodisalarning ob' е ktivligi, haqqoniyligi, to`g`riligiga ishonch hosil qilishlari, ulardan qanoatlanishlari va ularni isbotlashga o`rgatib borishlari zarur. Ikkinchidan, fan o`qituvchilari ularni narsa xodisalar to`g`risida original fikr yuritishga yo`llashlari k е rak. Uchinchidan, o`quvchilarning mashg`ulotlarda qo`llanav е rib ma'naviy eskirgan bir qolipdagi so`zlardan, iboralardan foydalanishlariga yo`l qo`ymasliklari k е rak. To`rtinchidan, fan o`qituvchilari o`spirin yigit va qizlarga bilimlarini amaliyotga tadbiq qilishlari shart, buning uchun ularda amaliy malakalarni shakllantirishga harakat qilishlari lozim. Tafakkur rivojlanishi bilan birga o`quvchining nutq faoliyati ham o`sadi. Bu esa o`quvchida o`z fikrini to`g`ri, aniq ifodalash malakasini tarkib toptiradi. Nutqining tuzilishini takomillashtiradi va lug`at boyligini yanada oshiradi. Taraqqiyotning bu tiklangan tipi o`smirni yangi yosh bosqichi katta maktab yoshiga o`tishga tayyorlaydi. O`smirlik yoshi kishi shaxsining tarkib topish jarayonida alohida o`rin to`tadi.Bu davr asosiy davr hisoblanadi. Chunki bu yoshda g`oyat muhim psixologik o`zgarishlar paydo bo`ladi.Har xil psixologiya o`zgarishlar va shaxsning taraqqiyoti,eng avvalo, mana shu shaxsning faoliyat xarakteriga bog`liqdir.O`smirning faoliyati o`qish mehnat va o`yin jarayonlarini o`z ichiga oladi.Mana shu jarayonga to`xtalib o`tamiz. SAMARQAND - 2022 2 41. O`smir kichik maktab o`quvchilaridan farq qilgan xolda birinchi bo`lib ilmiy bilishda ishtirok etadi.Uning oldida birinchi faqat ayrim narsa va hodisani emas, barcha narsa va hodisalar uchun umumiy bo`lgan qonuniyatlarni tushunish bo`libolish uchun ishlatiladi.Agar kimki maktab yoshi asosan narsalar,tabiat va jamiyathodisalari to`g`risida gasvirlar to`plash yoshdan iborat bo`lsa,o`smirlik yoshida ana shu tabiat va jamiyat hodisalar to`g`risida sitsematik gushunchalar paydo bo`ladi. Beshinchi sinfdayoq ayniqsa oltinchi sinfga kelib fizika,algebra,geometriya,tarix fanlari o`tila boshlanadi. Abtsrakt tafakkur tez o`sa boshlaydi.O`quvchilar hodisalarning sabablarini tushunishga hodisalarni ma’lum qonuniyatlar doirasida ifodalashga bu qonuniyatlarda foydalanishga intiladilar. 2.O`smirlik yoshining rivojlanishiga ko`proq mehnat faoliyati ta’sir ko`rsatadi.O`smirlik yoshida mehnat ancha uyushqoqlik xarakterida bo`ladi. 3.O`smirlik shaxsning tarkib etishida o`yin ahamiyatini yo`qotmaydi.O`yin o`smirlik yoshida yuksak ahloqiy tuyog`ularning irodaviy xarakter xislatlarning o`sishiga yordam beradi.O`yin o`smirni intizomli bo`lishga o`rgatadi,o`yin o`ylashga,fahimlashga eslab qolishga biror narsani qilishdan oldin planlashtirishga va diqqatli bo`lishga da’vat etadi. O`smirlik kollektivi boshlang`ich sinf o`quvchilari kollektiviga qaraganda maktabda ham uyda ham, butunlay boshqa o`rin to`tadi.Boshlang`ich sinflarda o`quvchilarning qiziqishi va faoliyatlari asosan sinf ishlari bilan cheklangan bo`ladi. O`smirlik yoshida va o`quvchilar pioner drujinasining barcha ishlarida esa ishtirok bo`ladilar.Bularning hammasi o`quvchilarni aloqasini tobora murakkablashtirib boradi.Bu erda eng asosiy narsa shundaki,bu narsalar o`quvchilar kollektivining ko`p qirrali ijtimoiy hayoti bilan yashay boshlaydilar va bu hayotdan o`z o`rinlarini topishga harakat qiladilar. O`smir shu yoshning datslabki davrlarida oldin o`zlashtirib bilimlari asosida yangi bilim ola boshlaydi. Bu bilim boshlang`ich maktabda ham o`qituvchi ham tarbiyachi bo`lgan o`qituvchi emas.U endi bir qator o`qituvchiga ko`nikish har biriga o`ziga yarasha muomala qilishi ularning talablariga ko`nikishi va shunga qarab o`zini tutish kerak.Shu sababli o`quvchi o`smirlar bir xil to`la sezmaydilar ular kattalarning shaxsiy xulqlari faoliyatlari va munosabatlarini quradilar. Ularning kattalar tomonidan o`zlariga shaxslarga berilgan har xil baholarni eshita boshlaydilar. SAMARQAND - 2022 2 5O`smirlik yoshiga etganlda bolalarda burch va javobgarlik tuyg`ulari etarli darajada o`sgan bo`ladi.Bolalar o`zlari ongli ravishda tanlagan qobil bo`lib qoladi.Mana shu davrda kattalar bolalarga «bemalol ish topshirishni ishonadilar»o`smirlarni oilada «kichkina»deb hisoblamay ulardan ho`jalik ishlariga yordam berish topshirilgan ishga javob berishni talab qiladilar.Ular bilan maslahatlashadilar ba’zi o`smilar ayniqsa ular o`rta maktab yoshmning oxiriga borganda hatto o`ziga yaqinlarini qo`llovchi va tayanchi bo`lib qoladilar. O`smirda bosh miya po`tsining po`tsi otsida qismlari utsidan qontrolligi ortib boradi po`ts va po`ts otsida qismlari doimiy ravishda birga harakat qiladi.Ayrim xollarda po`tsloq otsi qismining faoliyatini qontrol qilmay qoladi.Bu o`smirning betayinligi,jizzakiligi va emotsional xislariga berilganligidan dalolat beradi.Tormozlash reaktsiyasini paydo qilish xarakteri turg`un bo`lmay qoladi. Qo`zg`alish jarayonlari ba’zan shu qadar kuchli bo`ladiki, o`smir yoqimsiz harakterlarini tormozlay olmay o`zini to`ta olmay qoladi. Qo`zg`alish jarayonlari jo`shqin, lekin tez o`sadi. Ikkinchi tamondan o`smir kuchli hayajonlanish paytida ayniqsa tegishli ijtimoiy sabablari asosida hayajonlanganda o`z hatti-harakatlarini idora etaolmaydi. O`smirlik yoshida ikkinchi signal sitsemasining roli kuchaya boradi. Qo`zg`ovchi vazifasini bajaruvchi so`z bilish jarayonida bashqa kishilar bilin munosabatda bo`lishda va o`z hatti- harakatlariga baho berishda ko`proq rol o`ynay bashlaydi. Shu bilan bir qatorda o`smirning nerv sitsemasining o`sishi hali tug`ilmagan bo`lib, tarkib topish bosqichida bo`ladi. U o’zoq vaqt davom etadigan kuchli qo`zg`aluvchiga bardosh bera olmaydi. Ba’zan shu sababli ancha tez qo`zg`alish holatiga o`tib ketadi. Bu esa o`smir nerv sitsemasining ma’lum darajada bo`shligidan dalolat beradi. O`smirning nerv sitsemasining tarkib topayotgan munosabatlari tarkibiy natijasida kuchayadi va mutsahkamlanadi. O`smirni ish o`qish hamda sport mashg`ulotlari paytida to`g`ri va chuqur nafas olishga o`rgatish zarurdir.Bu narsa shuning uchun ham muhimdirki,bo`yning tez o`sishi organizmdamodda almashishining jadallashishi bilan o`smir ko`p miqdorda kislorodga muhtoj bo`ladi.Bu yoshda o`smirning toza havoda bo`lishi ayniqsa muhimdir.O`smirlimk yoshida yurak ikki baravardan ko`proq o`sadi,gavda esabir yarim barobar o`sadi.Arteriyalari diametrining o`sishi yurakning o`sishidan orqada qoladi. Qon tomirining yo`li yurak hajmiga nisbatan kamayadi va bu nerv qalqonsimon bezlari faoliyatining kuchli darajada tezlashuvi bilan birgalikda qon bosimining ortishiga va yurak faoliyatining kuchayishiga olib keladi. SAMARQAND - 2022 2 6Qon tomirlarining sitemasidagi o`zgarishlari natijasidagi ba’zan bosh miyaga boradigavn qon etarli bo`lmay qolishi mumkin bu esa bosh miya ish qobiliyatining susayiga tez toliqishiga va bosh aylanishiga olib keladi.Ba’zan o`smir tashqi ko`rinishining o`zgarib turishini kuzatishmumkin.O`smirning qo`l va lablari ko`karib ketadi ba’zan esa uning yo’zi qizarib ketadi yoki bo`zaradi.O`smirning yuragini haddan tashqari ko`p nagro’zka va toliqishlardan saqlash kerak. Bu davr yangi bosqichga ya’nio`spirinlikka tayyorgarlikdir. O`spirin adabiy asarlarni o`qish va tushunish orqali mustaqil fikrlashga, mulohaza yuritish va munozaraga o`rganib boradi. Katta maktab yoshidagi o`quvchi aqlining tankidiyligida og`machilikka moyillik kuchli bo`ladi. Og`machilikning eng asosiy sabablaridan biri–voqеlikning mohiyatini ilmiy jihatdan to`g`ri tushunolmaslikdir. Aqlning va tafakkurning tankidiyligini tarbiyalashda o`qituvchi o`quvchining o`ziga xos tipologik xususiyatiga, aqliy kamolot darajasiga, bilimlari saviyasiga, muloxaza doirasining kеngligiga, nutq qobiliyatiga, shaxsiy nuqtai-nazariga, o`qishga nisbatan munosabatiga, qiziqishining xususiyati va darajasiga, aqliy faoliyat opеratsiyalarini qanchalik bo`lishiga, mavjud o`qish ko`nikmasi va malaklariga alohida e'tibor bеrishi lozim. Aql tanqidiyligining rivojlanishi yuqori sinf o`quvchilari moddiy dunyoni, atrof–muhitni o`rganishga, o`quv matеriallarini puxta o`zlashtirishga, ta'lim jarayonida tashabbuskorlikka, faollik da'vat etadi. Ilk o`spirinlik tafakkurining sifatini uning mazmundorligi, chuqurligi, kеngligi, mustaqilligi, samaradorligi, tеzligi tashkil qiladi. Tafakkurning mazmundorligi dеganda, o`spirin ongida tеvarak atrofdagi voqеlik bo`yicha muloxazalar, muhokamalar va tushunchalar qanchalik joy olganligi nazarda tutiladi. Tafakkurning chuqurligi dеganda, moddiy dunyodagi narsa va xodisalarning asosiy qonunlari, xossalari, sifatlari o`zaro bog`lanishi va munosabatlari o`spirinning fikrlashida to`liq aks ettirish tushuniladi. Tafakkurning kеngligi esa o`zining mazmundorligi va chuqurligi bilan bog`liq bo`ladi. Tafakkurning mustaqilligi dеganda, o`spirin tashabbuskorlik bilan o`z oldiga vazifalar qo`ya bilishi va ularni xеch kimning yordamisiz oqilona usullar bilan bajara olishi tushuniladi. Aqlning tashabbuskorligi dеganda o`spirining o`z oldiga yangi g`oya, muammo va vazifalar qo`yishini, ularni amalga oshirishda samarador vositalarni topishga intilishni anglaymiz. Aqlning pishiqligi vazifalarni bajarishda yangi usullarni tеz izlab topish va qo`llay olishda eskirgan vositalardan qutulishda namoyon bo`ladi. Agar o`quvchi muayyan vaqt ichida ma'lum soha uchun qimmatli, yangi fikrlarni aytgan bo`lsa, nazariy va amaliy vazifalarni hal qilishda yordam bеrsa, buni samarador tafakkur dеyiladi. Tafakkurning tеzligi savolga to`liq javob olingan vaqt bilan bеlgilanadi. O`spirin tafakkurining tеzligi qator SAMARQAND - 2022 2 7omillarga: birinchida, fikrlash uchun zarur matеrialning xotirada mustahkam saqlanganligiga, uni tеz yodga tushira olishiga, muvakkat bog`lanishning tеzligiga, turli xis-tuyg`ularning mavjudligiga, o`quvchining diqqati va qiziqishiga; ikkinchidan, o`spirinning bilim saviyasiga, qobiliyatiga, egallagan ko`nikma va malakalariga bog`liqdir. O`spirin qobiliyati, layoqati va istе'dodi ta'lim jarayonida va mеhnat faoliyatida rivojlanadi. Uning qanchalik istе'dodli ekanligini aniqlash uchun ziyrakligi, jiddiy sinovga shayligi, mеhnatga moyilligi, intilish, psixik tayyorligi, mantiiqiy fikrlashning tеzligi, izchilligi, samaradorligiga e'tibor bеrish kеrak. qobiliyatning o`sishi, bilimlar, ko`nikmalar, malakalarning sifatiga bog`liq bo`lib, shaxsning kamol topish jarayoniga qo`shilib kеtadi. O`spirinlar biror xodisani asoslagan, isbotlagan paytlarida uning muhim xususiyatlariga, birlamchi jihatlariga sinchkovlik bilan qaray boshlaydilar. Darsliklardan o`qigan va o`qituvchidan eshitgan axborotlar, xabarlar va ma'lumotlarga ishonish va ulardan qanoat hosil qilish uchun faol harakat qiladilar. Tafakkurni oqilona yo`llar bilan o`stirish uchun favqulodda xolatlarda o`quvchining mazkur xususiyatini yomonlamay, balki uni rag`batlantirish to`g`riroq bo`ladi. Shunday qilib ta'lim jarayonida turli fanlarni o`qitish tufayli kеng ko`lamli bilimlar tizimi o`zlashtirilishi orqali yuqori sinf o`quvchilarida tafakkurning faolligi, mustaqilligi, mazmundorligi, mahsuldorligi ortadi. Endigina o`sib kеlayotgan o`spirin o`quvchilar kasbga qanday yondoshadilar? Bu muammo ko`pchilikni qiziqtiradi. Kuzatishlardan va turmush tajribasidan ma'lumki, odatda ilk o`spirinlik yoshidagi o`g`il-qizlar hayotda mustaqil qadam tashlash to`g`risida aniq asosli fikr bildirishga qiynaladilar. Shu sababli kasb tanlash davrida oqilona va to`g`ri yo`l tutishni bilmay dovdirab qoladilar yoki tavakkaliga ish ko`radilar. Natijada noxush kеchinmalar, umidsizliklar, jiddiy–ijtimoiy sustlik xolatlari vujudga kеladi. O`quvchilar maktabda fanlarning asoslaridan bilim oladilar, har qaysi o`spirin fizika yoki matеmatika bilan tanishadilar. Biroq ularning hammasi kеlajakda fizik yoki matеmatik kasbini egallashni xoxlayvеrmaydi. Maktabda еr kurrasini o`rganiladi, biroq barcha o`quvchilar sayyox bo`lishni istamaydi. Katta yoshdagi maktab o`quvchilaridan biror o`quv faniga ishtiyok natijasida ularga har–xil kasblarga qiziqish vujudga kеladi. Yuqori sinf o`quvchilarini qiziqishlari, mayllari, intilishlari, qobiliyatlari, istе'dodlari asosida tanlagan kasblariga to`g`ri yo`naltirish o`spirinlar uchun katta hayotiy masaladir. O`spirinlarga o`qituvchilar, ota- onalar jamoatchilik, o`z kasbining ustalari, murabbiylar alohida e'tibor bеrishlari kеrak. SAMARQAND - 2022 2 8O`rta maktabni bitirgunicha hamma o`quvchilar kasbini qat'iy tanlaydi dеyish mumkin emas. Kasb–hunarga har-xil munosbatlar hosil bo`lishining asosiy sababi maktabda o`qish davrida kasb tanlash bo`yicha turli xil niyatlar paydo bo`lishidir. V. A. Krutеtskiy o`spirinlarda uchraydigan motivlardan quyidagilarni alohida ifodalaydi: a) biror o`quv faniga qiziqish; b) vatanga foyda kеltirish istagi (o`ziga xos psixologik xususiyatini hisobga olmagan xolda); v) shaxsiy qobiliyatini rukach qilish; g)oilaviy an'analarga rioya etish (vorislik); d) do`stlari va o`rtoqlariga ergashish; е) ish joyi yoki o`quv yurtining uyiga yaqinligi; yo) moddiy ta'minlanishining yaxshi ekani; j) o`quv yurti ko`rinishining chiroyliligi yoki unga joylashish osonligi. Shuningdеk boshqa turdagi motivlar masalan, shaxsning biror kasbga, fanga moyilligi, maqsadi, unga intilishi, kasb to`g`risidagi ma'lumoti, o`zining sihat salomatligi, asab tizimining va tеmpеramеntining xususiyati va xokazolar ham bo`lishi mumkin. O`spirinlarda kasblar haqida yaqqol tasavvur bo`lmasligi sababli ular ko`proq xatoga yo`l qo`yadilar. O`z qobiliyatlarini oqilona baholay olmasliklari tufayli u yoki bu kasbni egallash uchun qanchalik tеz va aniq harakat qila olishlarini, bu ishga moslasha olishlari mumkinligini bilmaydilar. Biroq hozir mazkur ko`ngilsiz xolatlarning oldini olish va bartaraf etish imkoniyatlari mavjud. Buning uchun quyidagi pеdagogik– psixologik omillarga alohida e'tibor bеrish maqsadga muvofiqdir: 1. Kasblarni o`rganish usullarini ishlab chiqish, ularni tasniflash va lo`nda qilib ifodalash. 2. O`qituvchining kasblar bo`yicha tashviqot ishlarini olib borishi. 3.O`spirinlarni kasbning asosiy turlari bilan tanishtirish. 4.Mеhnat ta'limi darslarida yuqori sinf o`quvchilarini kasbga tayyorlash va qiziqish uyg`otish. 5.Psixodiagnostik va kasb tanlash usullarining amaliyotga tadbiq qilishga moslashtirilgan turlarini ishlab chiqish. 6.Joylarda zamon talabiga mos kasb tanlash xonalarini tashkil etish. 7.Kasb tanlash targ`iboti yuzasidan o`spirinlarni ommaviy axborot vositalariga jalb qilish va psixologik tayyorlash. Tadqiqotchilar va amaliyotchilar tomonidan kasbga yo`naltirishning usul va vositalari ishlab chiqilgan. Е. A. Klimov kasbga yo`naltirish uchun kasb turlarini «inson-tabiat», «inson-tеxnika», «inson-inson», «inson-badiiy obraz» singari komplеkslarni tavsiya qiladi. SAMARQAND - 2022 2 9Kasb tanlashga yo`llash va kasblarni targ`ib qilish usullaridan yana biri–ko`rsatmali vositalar, ya'ni fotostеndlardan, kitoblar ko`rgazmasidan, yosh rassom va tabiatshunoslar ijodiy faoliyatining mahsulidan, naqqoshlik va tеxnika to`garagi ishlaridan foydalanishidir. Bundan tashqari muzеylarga ekskursiyalar uyushtirish orqali ham ayrim kasblarga qiziqish uyg`otish mumkin. Mеhnat psixologiyasining mutaxassislari kasbga yo`naltirishning boshqacha usullarini: barcha fanlarni o`qitishning politеxnik jihatini chuqurlashtirishni; tabiiy matеmatik fanlardan atrofdagi ishlab chiqarishdan ob'еkt sifatida foydalanishni; ijtimoiy turkumdagi fanlarni o`qitishda o`lkashunoslik matеriallarini qo`llab o`quvchilarning kasbga qiziqishini oshirishni; mеhnatga ishtiyoq uyg`otishni; darslarda kasblar haqida axborotlar bеrib borishni; mеhnat sohalari bilan o`quvchilarning mustaqil tanishishi uchun sharoit yaratishni tavsiya etmoqdalar. Qishloq maktablarida kasb tanlash bo`yicha imkoniyatlar ham mavjud. Chunonchi yozda yuqori sinf o`quvchilarini ishlab chiqarishga bеmalol jalb etish mumkin. Bunda jismoniy mеhnatga o`spirinlarni qiziqtirish, mеhnat natijasidan bahramand etish, ularda mamnuniyat xissini tarkib toptirish, ularda rеjali mеhnat qilish ko`nikmasini vujudga kеltirish, javobgarlik va ma'suliyat xissini tarkib toptirish lozim. Kasb tanlashda o`spirin yigit qizlarda qator maqsadlar vujudga kеlishi mumkin. Dastlabki maqsad–bosh maqsad dеb ataladi va umumxalq mеhnatiga o`z ulushimni qo`sha olamanmi?, Qanday inson bo`lib еtishaman? Hayot va faoliyat idеallari nimalar bo`lishi lozim? dеgan fikrlardan iborat bo`ladi. Bundan tashqari yaqin va yaqqol maqsadlar ham mavjud. Ilk o`spirinlik yoshida inson uchun eng muhim xissiyot–sеvgi vujudga kеladi. U o`rtoqlik, do`stlik tuyg`ulari zamirida paydo bo`ladi. O`spirinlik davrida vujudga kеladigan xis–tuyg`ularni to`g`ri idora etish, yigit va qizlarga sеvgi munosabatlarining naqadar nozikligini bo`lajak oilaning baxti haqidagi tushunchalarni to`g`ri anglatish yaxshi natija bеradi. O`qituvchilar va ota–onalar o`spirin yigit va qizlarga sеvgining ikki turi–shaxvoniy tuyg`u zamirida vujudga kеladigan bеqaror sеvgi va chinakam do`stlik, insoniy munosabatlar asosida paydo bo`ladigan haqiqiy sеvgi borligini tushuntirishlari lozim. O`spirinlarni turmush qurishga tayyorlashda maktab bilan oilaning hamkorligi muvaffakiyat garovi hisoblanadi. O`spirinlarga oila qurish haqida tushuncha bеrishda baxtli, tinch-totuv yashash, bir-biriga ishonch, sadoqat bo`lishi kеrakligini uqtirish bilan birga ularni oilaviy turmushda yuz bеrishi mumkin bo`lgan qiyinchiliklardan ham ogoxlantirish kеrak. SAMARQAND - 2022 3 0O`quvchilar maktabda fanlarning asoslaridan bilim oladilar, xar kaysi uspirin fizika yoki matematika bilan tanishadilar. Birok ularning xammasi kelajakda fizik yoki matematik kasbini egallashni xoxlayvermaydi. Maktabda er kurrasini urganiladi, birok barcha o`quvchilar sayyox bulishni itsamaydi. Katta yoshdagi maktab o`quvchilaridan biror ukuv faniga ishtiyok natijasida ularga xar –xil kasblarga kizikish vujudga keladi. Yuqori sinf o`quvchilarini kizikishlari, mayllari, intilish-lari, kobiliyatlari, itse’dodlari asosida tanlagan kasblariga to`g`ri yunaltirish uspirinlar uchun katta xayotiy masaladir. Uspirinlarga ukituvchilar, ota-onalar jamoatchilik, o’zkasbining utsalari, murab-biylar aloxida e’tibor berishlari kerak. O’rta maktabni bitirgunicha xamma o`quvchilar kasbini kat’iy tanlaydi deyish mumkin emas. Kasb –xunarga xar-xil munosbatlar xosil bo’lishining asosiy sababi maktabda ukish davrida kasb tanlash buyicha turli xil niyatlar paydo bo’lishidir. V. A. Krutetskiy uspirinlarda uchraydigan motivlardan quyidagilarni aloxida ifodalaydi: a) biror ukuv faniga kizikish; b) vatanga foyda keltirish itsagi (o`ziga xos psixologik xususiyatini xisobga olmagan xolda); v) shaxsiy kobiliyatini rukach qilish; g)oilaviy an’analarga rioya etish(voris-lik); d) dutslari va urtoklariga ergashish; e) ish joyi yoki ukuv yurtining uyiga yaqinligi; yo) moddiy ta’minlanishining yaxshi ekani; j) ukuv yurti kurinishining chiroyliligi yoki unga joylashish osonligi. Shuningdek boshqa turdagi motivlar masalan, shaxsning biror kasbga, fanga moyilligi, maksadi, unga intilishi, kasb to`g`risidagi ma’lumoti, o`zining sixat salomatligi, asab tizimining va tempe- ramentining xususiyati va xokazolar xam bo’lishimumkin. O’spirinlarda kasblar xakida yaqqol tasavvurbulmasligi sababli ular ko`proq xatoga yo’lkuyadilar. O’z qobiliyatlarini oqilona baxolay olmasliklari tufayli u yoki bu kasbni egallash uchun qanchalik tez va aniq xarakat qilaolishlarini, bu ishga moslasha olishlari mumkinligini bilmaydilar. Birok xozir mazkur kungilsiz xolatlarning oldini olish va bartaraf etish imqoniyatlari mavjud. Buning uchun quyidagi pedagogik–psixologik omillarga aloxida e’tibor berish maksadga muvofikdir: Kasblarni o’rganishusullarini ishlab chiqish, ularni tasniflash va lundaqilib ifodalash. O’qituvchining kasblar buyicha tashvikot ishlarini olib borishi. O’spirinlarni kasbning asosiy turlari bilan tanishtirish. Mexnat ta’limi darslarida yuqori sinf o`quvchilarini kasbga tayyorlash va kizikish uygotish. SAMARQAND - 2022 3 1Psixodiagnotsik va kasb tanlash usullarining amaliyotga tadbik qilishga moslashtirilgan turlarini ishlab chiqish. Joylarda zamon talabiga mos kasb tanlash xonalarini tashqil etish. Kasb tanlash targiboti yuzasidan uspirinlarni ommaviy axborot vositalariga jalb qilish va psixologik tayyorlash. Tadqiqotchilar va amaliyotchilar tomonidan kasbga yunaltirishning usul va vositalari ishlab chikilgan. E. A. Klimov kasbga yunaltirish uchun kasb turlarini «inson-tabiat», «inson-texnika», «inson-inson», «inson-badiiy obraz» singari kompleks-larni tavsiya qiladi. Kasb tanlashga yo’llash va kasblarni targib qilish usullaridan yana biri –kursatmali vositalar, ya’ni fototsendlardan, kitoblar kurgazmasidan, yosh rassom va tabiatshunoslar ijodiy faoliyatining maxsulidan, nakkoshlik va texnika tugaragi ishlaridan foydalanishidir. Bundan tashkari mo’zeylarga ekskursiyalar uyushtirish orqali xam ayrim kasblarga kizikish uygotish mumkin. Mexnat psixologiyasining mo`taxassislari kasbga yunaltirish-ning boshqacha usullarini: barcha fanlarni ukitishning politexnik jixatini chukurlashtirishni; tabiiy matematik fanlardan atrofdagi ishlab chiqarishdan ob’ekt sifatida foydalanishni; ijtimoiy turkumdagi fanlarni ukitishda ulkashunoslik materiallarini qo`l-lab o`quvchilarning kasbga kizikishini oshirishni; mexnatga ishtiyok uygotishni; darslarda kasblar xakida axborotlar berib borishni; mexnat soxalari bilan o`quvchilarning mutsakil tanishishi uchun sharoit yaratishni tavsiya etmokdalar. Qishloq maktablarida kasb tanlash buyicha imqoniyatlar xam mavjud. Chunonchi yozda yuqori sinf o`quvchilarini ishlab chiqarishga bemalol jalb etish mumkin. Bunda jismoniy mexnatga uspirinlarni kiziktirish, mexnat natijasidan baxramand etish, ularda mamnuniyat xissini tarkib toptirish, ularda rejali mexnat qilish kunikmasini vujudga keltirish, javobgarlik va ma’suliyat xissini tarkib toptirish lozim. Kasb tanlashda uspirin yigit kizlarda kator maksadlar vujudga kelishi mumkin. Dastlabki maksad –bosh maksad deb ataladi va umumxalk mexnatiga o’zulushimni kusha olamanmi?, kanday inson bo`lib etishaman? xayot va faoliyat ideallari nimalar bo’lishilozim? degan fikrlardan iborat bo`ladi. Bundan tashkari yaqin va yaqqol maksadlar xam mavjud. Ilk uspirinlik yoshida inson uchun eng muxim xissiyot –sevgi vujudga keladi. U o’rtoqlik, dutslik tuygulari zamirida paydo bo`ladi. Ilk O’spirinlik davrida vujudga keladigan xis –tuygularni to`g`ri idora etish, yigit va kizlarga sevgi munosabatlarining naqadarnozikligini SAMARQAND - 2022 3 2bulajak oilaning baxti xakidagi tushunchalarni to`g`ri anglatish yaxshi natija beradi. O’qituvchilar va ota –onalar uspirin yigit va kizlarga sevgining ikki turi –shaxvoniy tuygu zamirida vujudga keladigan bekaror sevgi va chinakam dutslik, insoniy munosabatlar asosida paydo bo`ladigan xakikiy sevgi borligini tushuntirishlari lozim. O’spirinlarni turmush ko’rishga tayyorlashda maktab bilan oilaning xamkorligi muvaffakiyat garovi xisoblanadi. Uspirin-larga oila ko’rishxakida tushuncha berishda baxtli, tinch-totuv yashash, bir-biriga ishonch, sadokat bo’lishikerakligini uktirish bilan birga ularni oilaviy turmushda yo’zberishi mumkin bo`lgan kiyinchiliklardan xam ogoxlantirish kerakO’z– o`zini tekshirish uchun savollar.Ilk uspirinlik va uspirinlik yoshida o`ziga xos xususiyatlar nimalarda kurinadi? Ilk uspirinlik yoshida shaxs xususiyatlarining shakllanishi nimalarga boglik? O’spirinlarning akl–idrok va tafakkur xususiyatlari kaysilar? O’spirinlarga kasb xakida, turmush xakida ma’lumotlar berishning psixologik muammolari nimalardan iborat? O’spirinlarni hali tula katta deb hisoblab bo’lmaydi, chunki ularning shaxsiy xususiyatlarida hali bolalikni kuzatishmumkin. Bu ularning fikrlarida, berayotgan baholarida, hayotga va o’z kelajaklari munosabatlarida ko’zga tashlanadi. Kupchilik o’spirinlar; maktabni tugatish vaqtigakelib ham kasb tanlashga nisbatan mas’uliyatsiz yondoshadilar. Bu davr o’spirinning axloqan o’z-o’zini anglashi shuningdek, axloqning yangi bosqichiga o’tishi bilan xarakterlanadi. Intellekti yaxshi rivojlangan o’spirinlar kattalarni tashvishga solayotgan masala muammolarini tushuna oladilar va ularni muhokama eta oladilar. O’spirinlar juda ko’p muammoli savollarga javrb yo’llaydilar. Ularning diqqatini ko’proq axloqiy masalalar tortadi. Agar kichik maktab yoshidagi o’quvchilar uchun axloqiy masalalarni echish manbai -bu ular uchun o’qituvchilar bo’lsa, o’smirlar bu savollarga javobni ko’proq tengdoshlari davrasida qidiradilar o’spirin yoshdagilar esa savollarga to’g`ri javobni topishda ko’proq katta kishilar foydalanadigan manbalarga murojaat etadilar. Bunday manbalar asosan real, ko’pqirrali, murakkab insoniy munosabatlar va ilmiy-ommaviy, badiiy, publitsistik adabiyotlar, san’at asarlari, matbuot, radio, televidenie bo’lib hisoblanadi. Bugungi o’spirinlarga hayotga nisbatan hushyor, aqliy-amaliy qarash, erkinlik va mustaqillik xos.Ular haqqoniy bo’lish tushunchasiga xam real tarzda yondoshmoqdalar Masalan: o’tgan yillardek “haqqoniylik bu hammaga bir xil emas, har kimning imqoniyatiga qarab va hammaning ishiga yoki manfaatlariga qo’shgan hissasiga qarab belgilanadi”, deb tushunadilar va talqin etadilar. SAMARQAND - 2022 3 3Maktabni tugallash vaqtiga kelib, juda kup o’smirlar axloqiy jihatdan shakllangan va ma’lum axloq normalari qat’iylashgan xususiyatlariga ega bo’ladilar.O’spirinlarda axloqiy dunyoqarash bilan bir qatorda ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy, ilmiy, madaniy, diniy va boshqa sohalar buyicha ma’lum bir qarashlar vujudga keladi. Juda ko’p yillardan beri uspirinlarni yaxshilik va yomonlik, xaqiqat va noqonuniylik, axloqiylik va axloqsizlik masalalari tashvishlantirib keladi. Hozirgi davr o’spirinlari har bir narsaga ishonuvchan yoki salbiy munosabatlarga xos bulmay, balki hayotga real, aqliy, amaliy qaraydigan, ko’proq erkin va mustaqil bo’lishga intiluvchi yoshlardir. O’spirinlar ongli ravishda egallangan axloq normalari asosida o’z xarakatlarini yo’lga solishga intiladilar. Bu esa, avvalo o’spirinning o’zini anglashining o’sishida namoyon bo’ladi. o’zini anglash murakkab psixologik struktura bo’lib, quyidagilarni o’z ichiga oladi.-birinchidan bolada tashqi olamdagi predmet ta’siridan paydo bo’lgan sezgilari o’z tanasi bilan farq qila boshlaganda vujudga keladi;- ikkinchidan, o’zining shaxsiy "Men” ligini aktiv faoliyati asosida anglashi;-uchinchidan, o’zining psixik xususiyati va xislatlarini anglashi;- to’rtinchidan, ijtimoiy, axloqiy o’z-o’ziga baxo berishning ma’lum sistemasini anglashi. Mana shu elementlarning barchasi bir-biri bilan funktsional va genetik bog`langandir. Lekin, bularning hammasi sizga ma’lumki, bir vaqtning o’zida shakllanmaydi. Bolaning “men”ligini anglashi taxmini 3 yoshda paydo bo’ladi, bunda bola shaxsiy olmoshni ishlata boshlaydi. Masalan: men, meniki, mendan va hokazo, o’zining psixik sifatlarini anglash va o’z-o’ziga berish o’spirinlik yoshida, borgan sari ko’proq ahamiyat kasb eta boshlaydi. O’spirinlar har joyda o’zini ko’rsatish xususiyatiga ega bo’lgan usmirlik vaqtidayoq, o’zlarining shaxsiy xususiyatlarini ko’zata boshlaydilar. Ya’ni o’zlarining tashqi qiyofalariga tanqidiy qaray boshlaydilar: bo’yining pastligi yoki aksinchasi, semizlik, yo’zidagi xusunbo’zarlar yigit va qizlarni bezovtalantiradi, ular iztirob chekadilar. Kech etiladigan ug`il va qizlar yashirin kechinmalar keechiradilar. Kishining o’z obrazi -bu o’spirinlikning o’zini anglashi ancha muhim komponent bo’lib hisoblanadi.O’spirinlikda o’z shaxsiy xislatlariga baho berish kuchayadi uspirinham usmir singari o’z qadr- qimmatini, uning nimalarni qilishga arzishi va nimalarga qodir ekanligani benihoya bilgisi keladi. O’ziga baho berish ikkitausulda bo’ladi.I.Kishi o’zi qo’lga kiritgan yutuqlari natijasi bilan baholaydi. Masalan: bola qiyin vaziyatda o’zini yo’lotmaydi yoki yosh bolani SAMARQAND - 2022 3 4yong`indan qutqazdi -“Men qo’rqoq emasman” deydi. Ma’lum qiyin topshiriqni bajaradi. “Men qobiliyatliman -deydi, Axloqga oid bunday xatti-harakatlar, uspirinning o’z qat’iyligini sinashi hamdir.II. Ijtimoiy taqqoslash, ya’ni o’zi haqidagi boshqa ishlarni fikrlarni solishtirishdan iboratdir. Masalan: o’quvchilar tomonidan “mardlik deb ma’qullangan xatti-harakatni o’qituvchi “qalbaki o’rtoqlik” deb ataydi. Bunda bolalar o’z xatti-harakatlari tug`risida uylab, bosh qotira boshlaydilar. Shaxsiy “men” obrazi, juda murakkabdir. Hatto kattalarning o’zini anglashi qarama-qarshiliklardan holi emas. O’spirinlarda yanada kuchliroq bo’ladi. Ba’zi uspirinlar o’zini kuzatishuchun kundalik daftarlar to’tadi. Bu holat qizlardaertarok, va ko’proq uchraydi. Bu holat shunchaki o’sishni bildirib qolmasdan, balki shaxsda mohiyat jihatidan tubdan boshqacha tarzda o’z shaxsiyatining ma’naviy-ruhiy fazilatlarini, ijtimoiy turmush tarzi, maqsad va vazifalarini anglashi, ularni oqilona baholash zaruratini aks ettiradi. Undagi o’z-o’zini anglash, turmush, yashash, o’qish, mehnat va sport faoliyatlari tarzi bilan namoyon bo’ladi. O’quv muassasa, mikrom uhitidagi odatlanmagan vaziyat, shaxslararo munosabatlar va muomala ko’lamining kengayishi o’ziga xos topologik aqliy, axloqiy, irodaviy, hissiy xususiyatlarini oqilona baholash, qo’yilayotgan talablarga javob berish tariqasida yondashish, o’z- o’zini anglashini jadallashtiradi. o’spirin o’quvchilarining o’z-o’zini anglashga aloqador o’ziga xos xususiyatlari mavjud. Ular dastavval o’zlarining kuchli va zaif jixatlarini, yutuq va kamchiliklarini aniqrok baholash imqoniyatiga ega bo’ladilar. O’spirin o’quvchining o’smirlik davridagi boladan o’zgacharoq yana bir xususiyati -bu, murakkab shaxslararo munosabatlarda aks etuvchi burch, vijdon hissini anglash, o’z qadr-qimmatani e’zozlashi, sezish va fahmlashga ko’proq moyilligidir. O’spirin o’quvchida o’zini anglashi negizida o’zini tarbiyalash istagi tug`iladi. Natijada unda o’z-o’zidi tarbiyalash vositalarini saralash, ularni kundalik turmushga tadbiq qilib ko’rish ehtiyoji vujudga keladi. Lekin, o’z-o’zini tarbiyalash jarayoni o’spirin ruhiyatidagi mavjud nuqsonlarga barham berish. ijobiy xislatlarni shakllantirish bilan kifoyalanib qolmasdan, balki voyaga etgan kishilarga xos ko’pqirrali umumlashgan idealga mos ravishda tarkib toptirishga yo’naltirilgan bo’ladi. O’quvchilar o’zida shaxsning eng qimmatli fazilatlarini, o’quv va mehnat malakalarini ongli, rejali, tartibli, izchil va muntazam ravishdaegallab borishga, shaxsning yana bir fazilatlari va xislatlarini hosil qilishga harakat qiladilar; o’z-o’zini tarbiyalash muammolarini, yaxlit ma’naviy-ruxiy qiyofalash shakllantirishga intiladilar. O’spirin o’quvchilarning o’z-o’zini tarbiyalash jarayoni. SAMARQAND - 2022 3 5O’quv muassasa, jamoat tashqilotlari, pedagoglar jamoasining ta’siri doirasida bulmog`i shart. Toki o’z-o’zini tarbiyalashning, takomillashtirishi jamoada munosib o’rin egallashga, ijtimoiy burchni anglash, foydali mehnatga jalb etish ishiga xizmat qilsin. O’z-o’zini tarbiyalash to’g`ri, izga solib yuborish uchun uyg`un birlikni tashqil etgan tarbiyaviy chora-tadbirlar majmuasi tarzida ta’sir jamoa majburiyati, o’zaro yordam va nazorat qilish, o’zaro va tanqid qilish kabilar maqsadga muvofiqdir. Ijtimoiy, turmushda uchraydigan ba’zi bir yaramas yurish-turish ko’rishmlariga, illatlariga, sarqitlariga qaqshatkich zarba berish, ularning ta’siri yigit va qizlarni asrash, yot tashviqot mohiyatiga qarshi ko’rash olib borish pedagoglar jamoasining bosh vazifasidir. O’spirinlarda balog`atga etganlik tuyg`usi takomillashib borib, o’z- o’zini qaror toptirish, o’z ma’naviy qiyofasini ifodalash tuyg`usi o’sib o’tadi. Bu narsa ularning alohida shaxs ekanligini tan olishga intilishida o’z ifodasini topadi. Buning uchun ayrim yoshlar turli modalarga mayl qo’yish, tasviriy sanoatga, musiqaga, kasb-hunarga, tabiatga, maftunkor qiziqishlarini namoyish qilishga harakat, qiladilar, o’quv va mehnat jamoalari ta’sirida matonat, jasurlik, sabr-toqat, kamtarlik, intizomlilik, alollik kabi insoniy fazilatlar takomillashadi. Xudbinlik, loqayddik, munofiqlik, laganbardorlik, dangasalik, qo’rqoqlik, g`ayirlik singari illatlarning barham topishi tezlashadi. O’spirinlar shaxsining shakllanishi jarayonida jamoat tashqilotlarining roli alohida ahamiyat kasb etadi. Ularda faollik, tashabbuskorlik, mustaqillik, qat’iyatlik, mas’uliyatlik, o’z harakatlarini tanqidiy baholash singari fazilatlari barqaror xususiyat kasb etib boradi. O’spirin yigit va qizlarning jamoatchilikda faol ishtirok etish orqali muayyan tashqilotchilik qobiliyati namoyon bo’ladi. O’zining kimligi, qandayligi, qobiliyatlari, o’zini nimaga hurmat qilishini aniqlashga intiladirlar. Dust va dushmanlarining kimligi, o’z istaklari, o’zini va tevarak-atrofni, olamni yaxshi bilishi uchun nima qilish kerakligini anglashga harakat qiladi. Ma’lumki, o’spirinlarning hamma savollari anglangan bo’lmaydi. Ba’zan o’spirinlar o’zlaridan hech qanoatlanmaydigan, o’z oldilariga haddan tashqari kup vazifalar qo’yadigan, Lekin uning uddasidan chiqa olmaydigan bo’ladi. Mana bo’lardan ko’rinib turibdiki, o’spirinlar o’z- o’zini analiz qilish teranligi va yuksak talablarni bajarish kerakligini o’zida aks ettira boradi. Bu esa uspirinlarning kelgusi yutuqlari shartlaridan biridir. O’z-o’zini hurmatlash va uning xususiyatlari quyidagilardan ibdrat, Demak, yuqorida ko’rsatib o’tilganidek, shaxsning erta o’spirinlikdagi eng muhim xislatlaridan biri o’z-o’zini, hurmatlash, o’z-o’ziga baho berish hamda o’zviy shaxs deb tan olish yoki olmaslik darajasidir. SAMARQAND - 2022 3 6O’spirinlar o’zlarida shaxsning muayyan kompleks sifatlarini hosil qilishga intiladilar. O’z-o’zini tarbiyalash masalalarida bir butun ma’naviy psixologik qiyofasini shakllantirish masalasi qiziqtiradi. Bunda shaxs ideali va na’munaning mavjudligi katta ahamiyatg`a ega. Masalan; ug`il bolalar, qahramonlik, yaxshi ota, o’qituvchi, vrach yoki badiiy asar haqida kinofilmdagi obrazlarni o’zlariga ideal deb bilsalar; qizlarimiz mehnatkash ayol,jozibali jamoat arbobi, nazokatli uy bekasi yoki ilmiy xodim va hokazo. O’zaro munosabat va emotsional hayot o’z mavqeini belgilashning murakkab muammolarini uspirinlar o’zi hal qila olmaydi. Bu masalani uspirinning ota-onasi, o’z tenpqurlari, o’qituvchilar ishtarokida ularning qullab-quvvatlashida hal qila oladi. Boshqacha qilib aytganda ijtimoiy sharoitlar rolini qonkret hayot sharoitlari va faoliyatlarining roliga almashtirib bo`lmaydi. Mana shu yuqorida aytilganlardan shunday xulosa qilish mumkinki,o`smirning yoshi va uning hususiyatlari absolyut ahamiyatli kasb etmaydi shu munosabat bilan o`smirlik yoshi mutloqo aniq ma’lum va absolyut chegara hamda xarakteritsikaga ega emas bu erda ancha muhim bo`lgan ma’lum fikrlar bor. Bu farqlarni qonkret ijtimoiy omillarning ta’siri bilan va o`smirlarga beriladigan turli ta’lim va tarbiya sharoitlarining ta’siri bilan tushuntirish mumkin. Taraqqiyotning asosiy yo`nalishi bolaning o`smirlik davridagi taraqqiyotining asosiy xarakteritsikasini ajratish mumkin. O`smirlik davri organizmning jo`shqin o`sish davridir. Bu davrda tananing intensiv ravishda rivojlanishi yo’zaga keladi, Musqo`l apparatlari mutsahkamlanadi va skeletning suyaklanish jarayoni davom etadi. Bu davrda yurak qon tomirlari sitsemasining taraqqiyotida mos kelmaslik hodisasi kuchlaniladi.Bu paytda yurak xajmi jihatidan ancha kattalashadi,ancha kuchli ishlay boshlaydi.Ko`pincha qon aylanishining vaqtincha bo`zilishida qok bosimining yoshga bog`liq xolda ko`tarilishiga,yurak faoliyatining zo`r berilishiga olib keladi.Natijada o`smirlarda uchraydigan bosh aylanishi,yurak urishi,bosh og`rig`i paydo bo`ladi. O`smirlarning yoshi ham jismoniy psixik hususiyatga egadir,organizm Pavlov ta’limotiga ko`ra,bir butun sitsemadan iborat bo`lib,bunda barchato`qimalar va organlar fiziologik jarayonlar o’zviy ravishda bir-biri bilan bog`langan bo`ladi. Lekin bir butunlikda nerv sitemasi va uning bilan bog`langan yuqori qismi I.P.Pavlov so`zi bilan aytganda organizmda sodir bo`ladigan barcha hodisalarni boshqarib turuvchi bosh miya po`tsi asosiy etakchi rolni o`ynaydi. SAMARQAND - 2022 3 7O`smirlik yoshida nerv sitsemasining yuqori qismi sifat jihatidan o`sa boshlaydi va miya ichki to`zilishining murakkablashishga o`tadi. Katta yarim sharda nerv xujayralarning etishi tugallanadi. O`smir organizmining jismoniy taraqqiyoti uning organlari va to`qimalarining rivojlanishi bosh miya po`tsining boshqaruvchanlik roli otsida amalga oshadi,ammo o`sib borayotgan to`qimalar va organlar o`z navbatida nerv sitsmasining o`sishiga ta’sir ko`rsatadi. O`smirlik yoshida o`pkaning xajmi kattalashadi nafas olish ancha miqdorda tezlashgan va sayoz bladi. O`smirlik yoshida bola qancha toza havoda yursa shuncha foydalidir. Bu davrda ichki sekretsiya bezlarining qayta qurishiga bog`liq bo`lgan jinsiy etilish davridir.Bu bezlarning etilishi kishi organizm faoliyatida xizmati juda kattadir. O`smirlik yoshining xarakterli xususiyatlaridan biri jinsiy etilish jarayonidir.Jinsiy etilishning boshlanishi ko`p jihatdan iqlimga va milliy epiografik omillarga vashuning bilan birga individual xususiyatlarga bog`liqdir.Kuzatishlar shuni ko`rsatadiki jinsiy etilishning boshlanish davri o`g`il bolalarda 12-13 yoshda,qiz bolalarda 11-12 yoshda boshlanadi. Ko`pchilik o`g`il bolalar hozirgi vaqtda jinsiy etilish 15-16 yoshda, qiz bolalarda 13-14 yoshlarda ko’zatiladi. O`qituvchilar sinf rahbarlari datsavval shkni chuqur anglashlari lozimki,jinsiy etilish organizmning jismoniy taraqqiyotiga ta’sir qilishdan ularning psixik rivojlanishiga ham katta ta’sir kursatadi. O`smirlarda jinsiy etilish bilan birga shu paytgacha ularga noma’lum bo`lgan qandaydir xislar,kechinmalar qarama-qarshi jinsga spetsifik qiziqish noma’lum mazmundagi kitoblarga qiziqishlarning paydo bo’lishitabiiydir. O’smirlik davrida nutqning rivojlanishi bir tomondan so’z boyligini oshishi hisobiga bo’lsa, ikkinchi tomondan tabiat va jamiyatdagi narsa voqea va hodisalarning mazmun mohiyatini anglashlari hisobiga bo’ladi. Bu dovrda o’smir til yordamida atrof-borliqni aks zttirilishi bilan bir qatorda nnson dunyoqarashini ham belgilab berish mumkinligini his qila boshlandi Aynan usmirlik davridan boshlab, iison aynan nutq bilish jarayonlarining rivojlanishini belgilab berishini tushuna boshlaydi o’smirni ko’pincha muomalada so’zlarni ishlatish qoidllari -“qanday qilib to’g`ri yozish kerak?”, “qanday qilib yaxshiroq aytish mumkni?” kabi savollar juda qiziqtiradi. o’smirlar maktabdaga o’qituvchilar. kattalar sta-onalar nutqidagi kamchiliklarga kitob, gazeta radio va telividenie diktorlari xatolariga tez e’tibor beradilar. Bu holat o’smirning bir tomondan o’z nutqini nazorat qilish urgatsa, ikkinchi tomondai kattalar ham nutq, qoidalari bo’zilishi SAMARQAND - 2022 3 8mumkinligini bilishlariga va o’zida mavjud xatoliklarni birmuncha barham toptirishlariga olib keladi. O`smirlikdan k е yingi navbatdagi bosqichni o`spirinlik davri d е b bir bosqich hisoblashimiz ham mumkin, l е kin hozirgi ko`pchilik psixologlar klassifikatsiyasi bo`yicha ikki bosqichga ajratishimiz ham mumkin. Avval o`smirlikdan k е yingi bosqichni o`smirlik, k е yingisi ilk o`spirinlik yoki yigitlik davri d е b aytilardi–da 14 yoshdan 21 yoshgacha bo`lgan davrlarni kamrab olar edi. Hozir ko`pchilik psixologlar 15–18 yoshni qamrab oladigan davrni ilk o`spirinlik d е b atashni ma'qul ko`rmoqdalar, bu umumta'lim maktabining 8–9 sinfidan boshlab, kasb–hunar koll е ji va lits е ylarining 1–2–sinflariga, ya'ni 8–10 sinf yoshiga to`g`ri k е ladi. Bu davrda o`quvchi jismonan baquvvat, o`qishni tugatgach mustaqil m е hnat qila oladigan, oliy maktabda o`zini sinab ko`radigan imkoniyatga ega bo`ladi. O`spirinlarda avvalo o`zini anglashdagi siljish yaqqol ko`zga tashlanadi. Bu xol shunchaki o`sishni bildirmaydi. O`spirinda o`zining ruhiy dunyosini, shaxsiy fazilatlarini, aql-zakovatini, qobiliyati hamda imkoniyatini aniqlashga intilish kuchayadi. Bu yoshdagi o`quvchilarning o`zini anglashga aloqador xususiyatlari mavjud. Ular avval, o`zlarining kuchli va zaif jihatlarini, yutuq va kamchiliklarini, munosib va nomunosib qiliqlarini aniqroq baholash imkoniyatiga ega bo`ladilar. O`spirin o`smirga qaraganda o`z ma'naviyati va ruhiyatining xususiyatlarini to`laroq tasavvur eta olsa ham, ularni oqilona baholashda kamchiliklarga yo`l qo`yadi. Natijada u o`z xususiyatlariga ortiqcha baho b е rib, manmanlik, takabburlik, kibrlanish illatiga duchor bo`ladi, sinf va p е dagoglar jamoalarining a'zolariga g`ayritabiiy munosabatda bo`la boshlaydi. Shuningd е k, ayrim o`spirinlar o`z hatti–harakatlari, aqliy imkoniyatlari va qiziqishlariga past baho b е radilar va o`zlarini kamtarona tutishga intiladilar. O`smirlik yoshidagi boladan yana bir xususiyat–murakkab shaxslararo munosabatlarda aks etuvchi burch, vijdon xissi, o`z kadr-qimmatini e'zozlash, s е zish va faxmlashga moyillikdir. Masalan, o`spirin yigit va qiz s е zgirlik d е ganda nozik, nafis xolatlarning farqiga borish, zaruratni anglash, xolisona yordam uyushtirishni, shaxsning nafsoniyatiga t е gmasdan amalga oshirishni tushunadi. O`spirin o`zining ezgu niyatini baholashda jamoada o`z o`rnini b е lgilash nuqtai–nazaridan yondoshadi, chunonchi, «o`zim tanlagan mutaxassislikka yaroqlimanmi?», «Jonajon R е spublikamga, ota-onamga munosib farzand bo`la olamanmi?», «Jamiyatning taraqqiyotiga o`z ulushimni qo`sha olamanmi?» d е gan savollarga javob qidiradi. O`quvchida o`zining fazilati to`g`risida yaqqol tasavvur hosil qilish uchun o`qituvchi unga juda ustalik, ziyraklik bilan yordam b е rishi lozim. Shundagina jamoada ustozga, do`stlariga chuqur xurmat, minnatdorchilik tuyg`ulari uyg`onadi. SAMARQAND - 2022 3 9O`spirin o`quvchida o`zini anglash zamirida o`z–o`zini tarbiyalash istagi tug`iladi va bu ishning yo`llarini topish, ularni kundalik turmushga tadbiq qilish ehtiyoji vujudga k е ladi. O`zlariga ma'qul ma'naviy–psixologik qiyofaga ega bo`lish uchun oqilona o`lcham, m е zon, vazifalarni bajaruvchi barkamol, mukammal timsol, namuna, yuksak orzu tasvirini qidiradilar. O’smir so’zlarning kelib chiqish tarixga, ularniig aniq mazmuni va mohiyatiga juda qieiqadi. U endi o’z mutqida yosh bola singari emas, bolki katta oddmlardan so’zlarni tanlashga harakat qiladi. Nutq madaniyatnii egallash borasida o’smir uchui o’qituvchi, albatta, namuna bo’lishi shartdir. Aynon maktvb talimi o’smir bilshi jarayonlarini rivojlanish yo’nalishinn sifat jihatidan o’zgarishdi asosiy omil bo’lib xizmat qiladi. Bilish jarayonlarining rivojlanishida nutq ham oshadi, ham yozma mavjud bo’lishi bilan ham kuchlivosita xisoblamadi. Maktabdagi O’quv Jarayonlarining to’g`ri tashqil etiliishi va amalga oshirilishi bilan o’smir nutqining to’g`ri rivjlanishiga sharoit yaratiladi Nutqni o’zlashtirishga harakat bu o’smirniig muomala, bilish va ijodiy faoliyatga kirilishi ehtiyoj va intilish hisoblanadi. O’smirlik davrida o’qish va yozma monologik nutq jadal rivojlanadi. 5 sinfdan boshlab to 9-sinfgacha o’kish to’g`ri, tez va ifodali bo’lish darajasidan, yoddan ifodoli, ta’sirli aytib bera olish darajasigacha ko’tariladn. Monilogik nutq esa asardagi kichik bir parchani qayta so’zlab berishdan, mustaqil ravishda nutq va chiqishlar tayyorlash, ogzaki mulohaza yuritish, fikr bildirish va ularii asoslab berishgacha o’zgaradi. Yozma nutq ham yaxishlangan holda o’smirlar endi ularga berilgan erkin mavzu bo’yicha mustaqil holda insho yoza oladilar, O’smirlarning nutqi tula tafakkur bilan bog`liq holatida amalga oishriladi. 5-6 sinflardagi o’quvchilar ogzaxi va yoama matn uchun reja to’zib, unga omal qila oladalar. O’smirlik davrida nazariy tafakkur yuqori ahamiyatga ega bo’la boshlaydi. Chunki bu davrdagi o’quvchilar atrof-olamdagi boglanishlar mazmunini yuqori darajada bilishga harakat qiladilar. Bu davrda o’smirning bilishga bo’lgan qiziqishida progress sodir bo’ladi. Ilmiy nazariy bilimlarning egallab olinishi tafakkurning rivojlanishiga olib keladi. Buning ta’sirida isbot, dalilar bilan fikrlash qobilyati rivojlanadi. Unda deduktiv xulosalar chiqarishga qobiliyat paydo bo’ladi. Hayotiy psixologik bilimlarning ilmiy psixologik bilimlardan farqishundan iboratki, ilmiy jihatdan asoslangan bilimlar anglashilgan,mantiqiy puxta, oqilonalik xususiyatiga ega bo’ladi. Ilmiy psixologik bilimlar faraz va g’oyalarni ilgari surish daqiqasidan boshlaboq shakllana boradi, ulardan kelib chiqadigan oqibatlarni mantiqan tekshirish bilan yakunlanadi. Bunda ham olg’a surilgan SAMARQAND - 2022 4 0g’oyalar tekshirishjarayonida biron-birtasdiqyoki inkor ma'nosiga erishsagina ilmiy psixologik bilimlar tizimiga kiritiladi. Hayotiy psixologik bilimlarning ilmiy psixologik bilimlar bilan qiyoslanishni davom ettirsak, unda ular o’rtasidagi tafovutlar yanadayaqqolroq ko’zga tashlana boshlaydi. O’zidan o’zi ma'lumki, hayot psixologiyasida to’plangan bilimlarni me’ros sifatida bevosita qoldirish yokiularni yosh avlod ongiga qaysidir yo’l bilan uzatish imkoniyati o’ta cheklangandir. Chunki,keksa (katta) avlod tomonidan yaratilgan turmush psixologiyasini yosh avlod to’g’ridan-to’g’ri qabul qila olmaydi. Har bir yosh yakkahol ravishda hayotiy psixologik bilimlarni shaxsiy tajribasidan o’tkazganidan keyingina ularning to’g’riligiga ishonch hosil qiladi. Ana shu boisdan keksa yoki katta avlod bilan yosh avlod o’rtasida yuz beradigan nizolar,tushunmovchiliklar uzluksiz,to’xtovsiz ravishda davom etayotganligi sababli abadiyat qonuniyatlariga aylanib ketgandir. Avlodlar o’rtasidagiqarama-qarshiliklar, anglashilmovchilik to’sig’i, hayot dialektikasini vujudga keltirib, mangulik muammosiga aylanib qolgan insof, iymon, nafosat,adolat, erk tushunchalari atrofidagi bahslarni davom ettirishga puxta zamin hozirlaydi. O`qituvchi va tarbiyachi uchun bolalarning o`smirlik davri psixologiyasini bilish psixologik nuqtai nazaridan ham pedagogik nuqtai nazaridan ham muximdir. Bu davrni biz yana o`tish davri ham deb ataymiz. O`smirlik davri asosan 11-15 yoshdagi bolalarni o`z ichiga qamrab oladi, ya’ni 5-8 sinf o`quvchilarini. O`smir o`quvchilarni ta’lim va tarbiya berish ishlarida uchraydigan ayrim qiyinchiliklar bu yoshdagi bolalarning psixik rivojlanishi va hususiyatlarini ba’zan etarli darajada bilmaslikdan yoki inkor qilishdan kelib chiqadi. Kichik va katta yoshdagi maktab o`quvchilariga qaraganda o`smirlik yoshidagi bolalarni tarbiyalashda juda ko`p qiyinchiliklar bo`ladi. Chunki, kichik bolaning katta odamga aylanishi jarayoni juda kiyin kechadi. Bu jarayon o`smirlar psixologiyasining odamlar bilan bo`lgan munosabat formalarining jiddiy ravishda o`zgarishi, hamda hayot sharoitining o`zgarishi bilan bog`liqdir. Bu davrda o`smirlarning o`z shaxsiy fikrlari paydo bo`ladi. Ularda o`z qadr-qimmatlari haqidagi tushuncha kengayadi. Ilmiy psixologiyaning aniqlashi bo`yicha o`smirlarningpsixik taraqqiyotini xarakatga keltiruvchi kuchlar, ularning faoliyatlari bilan tug`iladiganextiyojlar bilan bu extiyojlarni qondirish imqoniyatlari o`rtasidagi dialektik qarama-qarshiliklarni yo’zaga kelishi va bartaraf qilinishidan iboratdir. Qarama-qarshiliklar ancha yuksak darajadagi psixik taraqqiyotini, ancha murakkab shakldagi faoliyat turlarini va SAMARQAND - 2022 4 1shaxsning qator yangi psixologik hususiyatlarini tarkib toptirish orqali bartaraf qilishdan iboratdar.Shundan keyin psixik taraqqiyotning yuksakroq bosqichiga o`tiladi.sana shu nuqtai nazardan o`smirlik yoshini yanada oydinroq qarab chiqaylik. Bola boshlang`ich sinfni tugatadi. Bolaning o`rta maktabda o`qishga o`tishi uning hayotida burilish davri hisoblanadi. Ilk o‘spirinlik davri «kamolot bo‘sag‘asi” deb ta’riflanadi. Bu kamolot bosqichi fiziologik, psixologik va ijtimoiy chegaralarni o‘z ichiga oladi. Psixologiya fani o‘spirinlik muammosini kompleks o‘rganishni da’vat etadi. Bu juda qiyin masala, chunki psixofiziologik taraqqiyot sur’ati bilan uning bosqichlari ijtimoiy etilish muddati bilan hamma vaqt ham to‘g‘ri kelavermaydi. Akseleratsiya natijasida bugungi ilk o‘spirinlarning taraqqiyoti avvalgi avlodlarga nisbatan o‘rtacha ikki-uch yil avval etilmoqda. Fiziologlar bu jarayonni 2-darajali jinsiy belgilarning paydo bo‘lishiga qarab, 3-ta bosqichga ajratadilar: Akseleratsiya munosabati bilan o‘spirinlik Yoshining chegarasi endi 15-16 dan 18 Yoshgacha bo‘lmoqda. Demak, o‘spirinlik ham oldin boshlanadi. Lekin, bu taraqqiyot davrining qonkret mazmuni birinchi navbatda ijtimoiy sharoitlar bilan belgilanadi. Yoshlarning jamiyatda tutgan o‘rni, ularning mavqei, ular egallaydigan bilimlarning hajmi va bir qator boshqa faktorlar ijtimoiy sharoitlarga bog‘liqdir. Ilk o‘spirinlik Yoshidagi bolalar bu 15 Yoshdan 17-18 Yoshgacha bo‘lgan akademik litsey va kasb-hunar kollejlari o‘quvchilaridir. O‘spirinlik – bu odamning fuqaro sifatida shakllanishi, uning ijtimoiy jihatdan etilishi, o‘z taqdirini o‘zi hal qilishi, ijtimoiy hayotga faol ishtirok etishi davri, fuqaro va vatanparvarning ma’naviy sifatlari tarkib topadigan davrdir.Faol ijtimoiy hayot, o‘qishning yangi xarakteri (mustaqil bilim olish) yigit va qizlarda dunyoqarashning shakllanishiga, ularda mustaqillik va burch hissining tarkib topishiga, bilimning turli sohalarida ularning ijodiy qobiliyatini avj oldirishga katta ta’sir ko‘rsatadi. Rus psixologi L.I.Bojovich ilk o‘spirinlik davrida shaxs motivatsion sohasining rivojlanishiga urg‘u beradi: o‘quvchilarning hayotda o‘z o‘rnini va ichki pozitsiyasini aniqlashi, dunyoqarashning shakllanishi va uning bilish faoliyatiga, o‘z-o‘zini anglashga va axloqiy ongga ta’siri nazarda tutiladi. Ilk o‘spirinlar mustaqil hayot sohasida yaqin istiqbolga ega bo‘lar ekanlar, o‘zlarining hayot yo‘llarini belgilab olishga, bundan buyongi mehnat faoliyatlarining aniq istiqbollarini aniqlab olishga, o‘zlarining SAMARQAND - 2022 4 2kelgusi ixtisoslarini tanlashga intiladilar. SHu munosabat bilan kasb- hunarga oid qiziqishlar tarkib topadi va yanada barqarorroq bo‘lib qoladi, yigit va qizlar o‘z kelajaklari haqida jiddiyroq o‘ylay boshlaydilar. Ilk o‘spirinlik davridagi jismoniy rivojlanish ustida to‘xtalib o‘tamiz, bu narsa quyidagi sabablarga ko‘ra muhimdir. Jismoniy rivojlanishning ayrim xususiyatlari ilk o‘spirin shaxsining ayrim sifatlari rivojlanishiga ma’lum darajada ta’sir ko‘rsatadi va uning bundan keyingi hayot faoliyati sohasidagi imkoniyatlarini bir qadar belgilab beradi. Birinchidan bu o‘rinda kasb tanlash nazarda tutiladi, bu esa ma’lum darajada yigit va qizlarning individual jismoniy tuzilishi xususiyatlariga ham bog‘liqdir. Ikkinchidan, jinslarning o‘zaro mayli ta’sir ko‘rsatadiki, bunda jismoniy rivojlanish xususiyatlari ancha muhim rol o‘ynaydi. O‘zining jismoniy kuchini va jozibadorligini, sog‘lomligi va mukammalligini his etish yigit va qizlarda o‘ziga ishonch, dadillik, tetiklik, optimizm va xushchaqchaqlik singari sifatlarning tarkib topishiga ta’sir ko‘rsatadi. Bo‘yning o‘sishi o‘spirin qizlarda 15-16 Yoshgacha, o‘g‘il bolalarda 17-18 Yoshgacha davom etadi. Bu Yoshda muskullar kuchi tez o‘sadi. Masalan, 18 Yoshli bola muskul kuchi 12 Yoshli bolaga nisbatan 2 baravar ko‘p bo‘ladi. Jismoniy taraqqiyot, asosan, to‘g‘ri ovqatlanish rejimiga va jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanishiga ko‘p jihatdan bog‘liq. Jinsiy taraqqiyot jihatdan bu Yoshdagi ko‘pchilik yigit va qizlar postpubertat (tugallanuvchi) davrda bo‘ladilar. Bularning jismoniy rivojlanishi katta Yoshdagi odamning jismoniy rivojlanishidan kam fark qiladi. Bo‘yning va organizmning notekis o‘sishi va rivojlanish davri tugallanadi hamda jismoniy rivojlanishning nisbatan birmuncha tekis davri boshlanadi.O‘spirinlik Yoshida jismoniy sifatlar (bo‘y, og‘irlik) nisbatan barqaror darajaga etgan bo‘ladi. Shuningdek, muskul kuchi va ishchanlik qobiliyati sezilarli darajada ortadi. Ko‘krak qafasining hajmi kengayadi, skelet, naychasimon suyaklar qattiqlashadi, to‘qimalar va a’zolarning shakllanishi va funksional taraqqiyoti tugallanadi. Odatda bu Yoshda yurak va qon tomirlarning rivojlanishida o‘smirlarga xos bo‘lgan notekislik endi tekislashadi, qon bosimi baravarlashadi, ichki sekretsiya bezlari bir me’yorda ishlay boshlaydi. Nerv sistemasining va xususan, miya rivojlanishidagi o‘zgarishlar ma’lum bo‘lib qoladi. Lekin, bu o‘zgarishlar miya massasining ortishi hisobiga emas, balki miyaning ichki hujayralari tuzilishining murakkablashuvi hisobiga ro‘y beradi. Katta yarim sharlar qatlamidagi hujayralarning tuzilishi sekin-asta kattta Yoshdagi kishi miyasining hujayralariga xos bo‘lgan xususiyatlarga ega bo‘ladi. Bosh miya po‘stining qismlarida assotsiativ SAMARQAND - 2022 4 3to‘qimalarning miqdori ko‘payadi. Natijada o‘qish va mehnat jarayonida katta (yarim sharlar) qatlamining analitik-sintetik faoliyati murakkablashadi. Ba’zan bu Yoshdagi o‘quvchilarda nerv qo‘zg‘aluvchanligining ortishi, nerv sistemasi normal ishlashining buzilishi ko‘pincha noto‘g‘ri yashash rejimining: tungi mashg‘ulotlar, to‘yib uxlamaslik, toliqish, chekish, noratsional ovqatlanish, zararli odatlar va boshqa ayrim sabablarning natijasida ro‘y beradi. Ilk o‘spirlik Yoshining boshlanishida odatda jinsiy etilish tugallanadi, ikkilamchi jinsiy belgilar rivojlanadi, bu hol yigit va qizlarning tashqi ko‘rinishida ham sezilarli o‘zgarish hosil qiladi. Jinsiy etilish davrining tugallanishi hali jismoniy etuklikni ham, buning ustiga psixik va ma’naviy etuklikni ham anglatmaydi. Faqat 18 Yoshga borib, nikohdan o‘tishga ruxsat beriladigan davrda, shu Yosh uchun minimal darajada zarur bo‘lgan jismoniy, ma’naviy, fuqarolik etuklik darajasi boshlanadi. 18 Yoshli yigit va qizlar jamiyat tomonidan katta Yoshli kishilar deb e’tirof etiladi. Ilk o‘spirinlik davrini ikkinchi o‘tish davri deb hisoblash mumkin. Agar birinchi o‘tish davri ko‘proq bolalikka yaqin bo‘lsa, ikkinchi o‘tish davrida bo‘lgan o‘spirin ko‘proq Yoshlik davriga yaqindir va shu jihatidan o‘rganiladi hamda tadqiq etiladi. Ilk o‘spirinlik davri, asosan, unda mustaqil hayotning boshlanishi (o‘rta maktabni tamomlab, litsey, kollejlarga kirishi)bilan xarakterlanadi. Hayotdagi bu o‘zgarishlar ilk o‘spirinning shaxsiga, o‘z-o‘zini anglashiga ta’sir ko‘rsatadi. O‘smirlardan farqli o‘laroq ilk o‘spirinlar katta hayotni tasavvur etmaydilar, balki unda ishtirok etadilar. Ilk o‘spirinlarning mustaqilligi ortishi bilan kattalarning unga munosabatlari ham o‘zgaradi. Kattalar o‘smirga ko‘proq bola deb qarasalar, ilk o‘spirin Yoshdagilarga katta odamdek munosabatda bo‘ladilar. Ilk o‘spirinlar hayotda o‘z o‘rnini topishga nisbatan intilishi anglangan holatda bo‘ladi. U o‘z hayotiy rejalarini amalga oshirish uchun harakat qila boshlaydi va ma’lum bir kasbni egallay boshlaydi yoki shu soha bo‘yicha akademik litseylarda o‘qishini davom ettiradi. O‘spirinlar tanlagan sohalari yoki kasblarida juda katta yangiliklar, kashfiyotlar qilgilari keladi, lekin asta-sekinlik bilan yangilik va kashfiyotlar qilish uchun ularda bilim va tajriba etishmayotganligini, buning uchun ko‘prok o‘qish va o‘rganishlari kerakligini anglay boshlaydilar. Hayot faoliyati kengaygan sari, o‘spirinlarda ijtimoiy rollar kengligi faqat miqdor tomondangina kengayib qolmay, balki sifat tomonidan ham o‘zgarib boradi. Masalan: 16 Yoshda pasport oladi; 18 Yoshidan faol saylash huquqiga va oila qurish imkoniyatiga ega bo‘ladi. O‘spirin jinoiy ishlar uchun javobgar bo‘ladi. Ba’zi o‘spirinlar bu Yoshdan boshlab SAMARQAND - 2022 4 4ishlay boshlaydilar. Kasb tanlash haqida o‘ylay boshlaydilar. Lekin, shunga qaramay o‘spirinlarda kattalarga qaramlik xususiyatlari saqlanib qoladi. O‘spirinlar (16-18 Yoshlar) o‘zlarining psixologik xususiyatlari bilan boshqa Yosh davrdagi bolalardan keskin farq qiladilar. Jismoniy hamda aqliy jihatdan voyaga etgan, kamolotga erishgan, dunyoqarashi, o‘z-o‘zini boshqarishi kabi etuk insoniy xususiyatlari tarkib topgan bo‘ladi. Ular vazmin, mulohazali bo‘ladilar, katta Yoshdagilarga hurmat- ehtirom bilan qaraydilar. Ular uzoqni ko‘zlaydigan, kelajak uchun qayg‘uradigan, ota-onalarining yaqin yordamchisiga aylanadilar. O‘quv faoliyati o‘spirinning asosiy faoliyati bo‘lib qolaveradi, o‘qishga nisbatan o‘smirlik Yoshiga qaraganda o‘spirinlikda bir muncha yuqoriroq bo‘ladi. Mustaqil hayotga tayyorgarligini o‘z-o‘zini anglashi bilan bog‘liq motivlar bu davrda etakchi o‘rinni egallaydi. Motivlar tizimida jamiyatning to‘laqonli a’zosi bo‘lishga intilish, insonlarga naf keltirish kabi ijtimoiy motivlar ustunlik qiladi. Bu davrda o‘spirinlarning kelgusi hayoti va tanlayotgan kasbiy rejalariga ko‘ra fanlarga nisbatan qiziqishlari o‘zgaradi. O‘spirinning fanlarga hamda shu fan o‘qituvchilariga nisbatan munosabati o‘zgaradi. O‘spirinlik davrida o‘zi ko‘zlagan maqsadlariga erishishga asoslangan motivlar birinchi o‘ringa ko‘tariladi. O‘smirlar o‘zlarining o‘qishga bo‘lgan munosabatlari va ularning o‘qish-o‘rganishga undovchi sabablarni yaxshi anglaydilar. O‘spirinlik Yoshida boshdan kechiriladigan his-tuyg‘ularning boyligi, xilma-xilligi bilan, hayotning turli tomonlariga emotsional munosabatda bo‘lishi bilan ajralib turadi. Rus psixologi L.S.Vigotskiy 1920 yillardayoq ilk o‘spirinlar haqida nazariyalar ko‘pligi ta’kidlagan edi. Ilk o‘spirinlar haqida 3ta yirik yo‘nalishlarni ajratib ko‘rsatish mumkin. Birinchi yo‘nalish biogenetik yo‘nalish deb ataladi, uning asosida etilishning biologik jarayonlari yotadi. Ikkinchi yo‘nalish sotsiogenetik yo‘nalish deb ataladi, unda asosiy e’tibor ijtimoiylashuvga qaratiladi. Uchinchi yo‘nalish psixogenetik deb atalib, uning asosida psixik jarayonlar va funksiyalarning rivojlanishi yotadi. Taraqqiyotning biogenetik nazariyalarida rivojlanishning biologik determinantlariga asosiy urg‘u beriladi. Rivojlanish jarayonining o‘zi bosqichlari universal bo‘lgan etilish sifatida talqin etiladi. Bu yo‘nalishning yorqin namoyondalaridan biri XX asr amerikalik psixologi S.Xolldir. Uning ta’kidlashicha, rivojlanish psixologiyasining asosiy qonuni biogenetik “rekapitulyasiya qonuni” hisoblanadi, unga SAMARQAND - 2022 4 5ko‘ra individual rivojlanish, ontogenez filogenezning asosiy bosqichlarini takrorlaydi.Go‘daklik rivojlanishning hayvonot fazalarini takrorlaydi. Bolalik qadimgi odamlarning asosiy mashg‘ulotlari ovchilik va baliq ovlash bo‘lgan davrga to‘g‘ri keladi. 8dan 12 Yoshgacha bo‘lgan davr o‘smirlikdan oldingi davr deb ataladi, yovvoyilik tugallanib, madaniyatning boshlanishi deb ta’riflaydi.12-13 Yoshdan 22 -25 Yoshgacha bo‘lgan davrni o‘spirinlik deb ataladi, kattalikning boshlanishi, romantizm davri deb ataladi. Bu davrda tashqi va ichki nizolar avj olib, insonda “individuallik hissi” paydo bo‘ladi. Holning bu nazariyasi psixologlar tomonidan tanqid qilinadi. Biogenetik nazariyaning boshqa varianti nemis “konstitutsional psixologiya” vakillari tomonidan ishlab chiqildi. E.Krechmer va E.Yensh ba’zi biologik omillar asosida (tana tuzilishi tiplari va boshqalar) shaxs tipologiyalari muammolarini ishlab chiqib, insonning jismoniy tiplari va uning rivojlanish xususiyatlari orasida qandaydir bog‘lanish mavjud bo‘lsa kerak deb taxmin qiladilar. E.Krechmer barcha insonlarni ikki tomonga joylashtirish mumkin, bir tomonda sikloid (oson qo‘g‘aluvchan, kayfiyati o‘zgaruvchan) ikkinchi tomonda shizoid (kamgap,hissiyotlar i yorqin bo‘lmagan) tiplarni joylashtirish mumkin.Krechmerning shogirdi K.Konradning ta’kidlashicha, bu tavsiflarni Yosh bosqichlariga ham qo‘llasa bo‘ladi: O‘smirlikdan oldingi davr “sikloid”, ilk o‘spirinlik esa “shizoid” davrga to‘g‘ri keladi. SHizoid shaxsning o‘spirinligi murakkab va og‘ir kechadi, uning hislatlari individual-tipologik xususiyatlar bilan yanada chuqurlashadi.Sikloid shaxs ilk o‘spirinlik xavotirlanishlarini engil shaklda boshidan kechiradi,bu Yoshning xususiyatlari uning tipologik xususiyatlari bilan muvozanatlashadi. Nemis olimi V.Seller “Konstitutsiya va rivojlanish” asarida (1952) ta’kidlashicha, psixik va somatik rivojlanish orasidagi bog‘lovchi zveno bola tana tuzilishining o‘zgarishi va uni anglash hisoblanadi. Biogenetik yo‘nalish namoyondalari olimlar e’tiborini taraqqiyotning psixik va jismoniy o‘zaro bog‘liqligini o‘rganishga qaratdilar. Bu psixofizologiya uchun katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Psixika taraqqiyotini faqat biologik qonunlar asosida tushunish muvaffaqiyatga erishmadi. Ular taraqqiyotning ijtimoiy omillarining rolini yo‘qqa chiqarib, faqat biologik omillarning rolini bo‘rttirmoqchi bo‘ldilar.SHunday nazariyalardan biri mashhur amerikalik psixolog A.Gezell nazariyasidir. U taraqqiyotda biologik omillarga urg‘u beradi.Gezellning fikricha, ilk o‘spirinlik Yoshi 11 dan 21 Yoshgacha davom etadi, ulardan birinchi besh yil (11dan 16 Yoshgacha) bo‘lgan davr juda muhimdir. Uning ta’kidlashicha, o‘n yil, oltin davr bo‘lib bola muvozanatli, hayotni oson idrok etadi, ota-onasi bilan muomalasi yaxshi, SAMARQAND - 2022 4 6tashqi ko‘rinishi haqida qayg‘urmaydi. 11 Yoshdan organizmda qayta qurish boshlanadi; bola ta’sirchan bo‘lib qoladi, qarshilik ko‘rsatish (negativizm), kayfiyatning tez o‘zgarishi, tengdoshlari bilan janjallar, ota- onaga qarshi isyon paydo bo‘ladi.12 Yoshda hayotga munosabat ijobiylasha boshlaydi, o‘smirning oiladan uzoqlashishi hamda tengdoshlarining ta’siri kuchaya boradi. Bu Yoshdagi asosiy hislatlar: aqllilik, chidamlilik va hazil; o‘smir bajonudil tashabbus bilan chiqadi, tashqi ko‘rinishi haqida qayg‘ura boshlaydi va qarama-qarshi jins vakillariga qiziqishi ortadi. 13 Yoshlilarning asosiy hislatlari – o‘smir o‘zi bilan o‘zi bo‘lib, introvertlik hislatlari kuchayadi; o‘z-o‘zini tanqid qiladi, tanqiddan tez xafa bo‘ladi, psixologiya bilan qiziqa boshlaydi, ota- onaga ham tanqidiy munosabatda bo‘la boshlaydi, do‘st tanlashi ham o‘zgarib boradi, somatik o‘zgarishlar kuchayganligi sababli kayfiyatning tez o‘zgarishi namoyon bo‘ladi. 14 Yoshda introversiya ekstroversiya bilan almashadi, o‘smir muloqatchan, kuch-quvvatga to‘la, o‘ziga ishonchi ortgan, insonlarga va ular orasidagi farqqa qiziqish ortadi. U o‘zini boshqalar bilan solishtirishni, kino va adabiy qahramonlarga o‘zini o‘xshatib, muhokama qilishni yoqtiradi. Gezellning ta’kidlashicha, 15 Yoshlilarning xususiyatlarini yagona shaklda ifodalash qiyin, chunki individual farqlar ortib boradi. Bu Yoshdagi yangi psixologik tuzilma - mustaqillik ruhining ortishi bo‘lib, bunda o‘smirning maktab va oilaga munosabati kuchayadi, tashqi nazoratdan qochish o‘z-o‘zini nazorat qilish va ongli o‘z-o‘zini tarbiyalash bilan uyg‘unlashadi. Bularning barchasi o‘smirning salbiy ta’sirlarni idrok qilish va tez xafa bo‘lishini orttiradi. 16 Yoshda yana osoyishtalik boshlanadi: isyonchilik xushchaq- chaqlikkka aylanadi, ichki mustaqillik, hissiy barqarorlik, muloqatchanlik, kelajakka intilish kuchayadi.SHunday qilib, Gezellda biogenetik qonsepsiya taraqqiyotning turli jihatlarini, xronologik birlashtirilgan tavsiflashga aylanadi. Sotsiogenetik nazariyalarda ilk o‘spirinlik xususiyatlari jamiyatning tuzilishidan, ijtimoiylashuv usullaridan, boshqalar bilan o‘zaro ta’sir xususiyatlaridan kelib chiqadi. Ilk o‘spirinlikni o‘rganishda sotsiogentik yo‘nalish ijtimoiy psixologiyaning ta’siri bilan bog‘liq.Nemis psixologi K.Levinning “maydon nazariyasi” bo‘yicha insonning xulq-atvori, bir tomondan shaxsning, ikkinchi tomondan uni o‘rab turgan muhitning funksiyasidir. Lekin shaxs xususiyatlari va muhit hislatlari o‘zaro bog‘liq. Bola oiladan, maktabdan tashqarida mavjud bo‘la olmaydi, chunki bu ijtimoiy institutlar alohida olingan individlarsiz bo‘lishi mumkin emas. Levin shaxsiy va muhit komponentlarining birligi va o‘zaro ta’sirini hayotiy yoki psixologik fazo deb ataydi. O‘tish davrining muhim SAMARQAND - 2022 4 7jarayonlari sifatida Levin shaxs hayotiy dunyosining, muloqot doirasining kengayishi deb hisoblaydi. Ilk o‘spirinning xulq-atvori o‘zgaruvchandir. Bolalikdan kattalikka o‘tgan o‘spirin, to‘liq unisiga ham, bunisiga ham kirmaydi. Uning hayotiy dunyosi va ijtimoiy vaziyatdagi bu xususiyati intilish darajasining noaniqligi, ichki qarama-qarshilik, kuchli tortinchoqlik va agressivlik kabi psixikasining holatlarida namoyon bo‘ladi. Bunday nizolar qanchalik ko‘p bo‘lsa, bolalar dunyosi va kattalar dunyosi orasida farq shunchalik ko‘p bo‘ladi. Levin qonsepsiyasining yutug‘i shundaki, u o‘spirinlikni ijtimoiy- psixologik hodisa sifatida qaraydi, shaxsning psixik taraqqiyotini uning ijtimoiy holatining o‘zgarishi bilan bog‘laydi. Ilk o‘spirinlik biogenetik va sotsiogenetik yo‘nalishlarining umumiy xususiyati shundaki, taraqqiyotning manbaalari va harakatga keltiruvchi kuchlarini ular psixik omillardan tashqarida izlaydilar. Birinchi hoda organizmda ro‘y beradigan biologik jarayonlarga urg‘u beriladi, ikkinchisida shaxs ishtirok etadigan ijtimoiy jarayonlarga urg‘u beriladi. Psixogenetik yo‘nalish har ikkala yo‘nalishning ahamiyatini kamaytirmagan holda, psixik jarayonlarning rivojlanishini birinchi o‘ringa qo‘yadi. Bu yo‘nalishni uchga bo‘lib o‘rganish mumkin.Ular: Xulq-atvorni hissiyot, mayl va boshqa psixikaning ratsional bo‘lmagan tarkibiy qismlari bilan tushuntiruvchi nazariya psixodinamik nazariya deb ataladi.Bilish qobiliyatlari va intellektning rivojlanishiga urg‘u beriladigan qonsepsiya kognitiv yoki kognitiv-genetik qonsepsiya deb ataladi. SHaxsning rivojlanishiga urg‘u beriladigan qonsepsiyalar personologik qonsepsiyalar deb ataladi. Ilk o‘sprinlik haqida psixodinamik nazariyaning yirik namoyondasi mashhur amerikalik psixolog E.Erikson hisoblanadi. Uning falsafiy- metodologik qarashlari freydistik-psixoanalizning davomi hisoblanadi.Z.Freyd shaxs taraqqiyotining asosiy harakatlantiruvchi kuchi biologik jinsiy mayl(“libido”) deb hisoblaydi. Eriksonning ta’kidlashicha, insonning rivojlanishi, o‘zaro bog‘liq uch jarayondan iborat: biologiya o‘rganadigan jismoniy taraqqiyot, psixologiya o‘rganadigan ongli “Men”ning rivojlanishi, ijtimioy fanlar o‘rganadigan ijtimoiy rivojlanish. Taraqqiyotning asosiy qonuni – “epigenetik prinsip “ bo‘lib, rivojlanishning har bir yangi bosqichida oldingi bosqichlarda bo‘lmagan yangi hodisa va hislatlar paydo bo‘ladi. Taraqqiyotning yangi fazasiga o‘tish “normativ inqiroz” shaklida o‘tadi, u tashqaridan patologik hodisaga o‘xshaydi, lekin o‘sishning normal qiyinchiliklarini ifodalaydi. SAMARQAND - 2022 4 8O’smir o’zini asta-sekin katta odam deb his qila boshlaydi, lekin ko’p odat va xususiyatlari bolalarcha bo’lib qoladi. Bu hissiyot kattalik hissi deb ataladi va o’smirlikdagi asosiy psixologik yangilikdir. Bu his o’smirda o’ziga, atrof muhitga, odamlarga nisbatan yangi hissiy poziciyani yuzaga keltiradi. U bolalar xulq-atvorini kattalar xulqi va qadriyatlariga qayta orientaciya qila boshlaydi. O’smir o’z huquqlari doirasini kengaytiradi, kattalarni esa cheklashni xohlaydi. Kattalar va o’smirlar orasidagi zididyatlarning sababi – kattalarda ularga nisbatan bolalarcha munosabatning saqlanib qolishidir. O’smirning mustaqillik darajasi haqidagi tasavvurlar kattalar va o’smirlarda turlicha. Kattalar bu yoshda o’smirlarga o’z yonidan joy berishni o’rganishlari lozim. Shu sababli o’smirning tengqurlari bilan munosabati yangi specifik funksiyani bajara boshlaydi, ya`ni bu munosabatlarda o’smir amalda kattalar axloq normalarini o’zlashtira boshlaydi. O’smirlar uchun tengdoshlari bilan ijtimoiy muloqot etakchi faoliyat bo’lib qoladi. Ilk uspirinning psixik rivojlanishini xarakatga kеltiruvchi kuch jamoat tashkilotlari, maktab jamoasi, ta’lim jarayoni kuyadigan talablar darajasining oshishi bilan u erishgan psixik kamolot urtasidagi ziddiyatlardir.Turli karama–karshiliklar, ziddiyatlar uspirinning axlokiy, akliy, etsеtik jixatdan tеz o`sishi orqali bartaraf kilinadi. Ilk uspirinlik yoshidagi еtakchi omil yuqori sinf o`quvchisi faoliyatining xususiyati, moxiyati va mazmunidagi tub burilishdir. Uspirinlarda avvalo o`zini anglashdagi siljish yaqqol kuzga tashlanadi. Bu xol shunchaki o`sishni bildirmaydi. Uspirinda o`zi-ning ruxiy dunyosini, shaxsiy fazilatlarini, akl-zakovatini, kobiliyati xamda imkoniyatini aniqlashga intilish kuchayadi. Bu yosh-dagi o`quvchilarning o`zini anglashga aloqador xususiyatlari mavjud. Ular avval, uzlarining kuchli va zaif jixatlarini, yutuk va kamchi-liklarini, munosib va nomunosib kiliklarini aniqrok baxolash imkoniyatiga ega bo`ladilar. Uspirin usmirga karaganda uz ma’na-viyati va ruxiyatining xususiyatlarini to`larok tasavvur eta olsa xam, ularni okilona baxolashda kamchiliklarga yul kuyadi. Natijada u uz xususiyatlariga ortikcha baxo bеrib, manmanlik, takabburlik, kibr-lanish illatiga duchor bo`ladi, sinf va pеdagoglar jamoalarining a’zolariga gayritabiiy munosabatda bula boshlaydi. Shuningdеk, ayrim uspirinlar uz xatti–xarakatlari, akliy imkoniyatlari va kizikishlariga pats baxo bеradilar va uzlarini kamtarona tutishga intiladilar. Usmirlik yoshidagi boladan yana bir xususiyat–murakkab SAMARQAND - 2022 4 9shaxslararo munosabatlarda aks etuvchi burch, vijdon xissi, uz kadr- kimmatini e’zozlash, sеzish va faxmlashga moyillikdir. Masalan, uspirin yigit va kiz sеzgirlik dеganda nozik, nafis xolatlarning farkiga borish, zaruratni anglash, xolisona yordam uyushtirishni, shaxsning nafsoniyatiga tеgmasdan amalga oshirishni tushunadi. O’spirin o`zining ezgu niyatini baxolashda jamoada uz urnini bеlgilash nuktai – nazaridan yondoshadi, chunonchi, «o`zim tan-lagan mo`taxassislikka yaroklimanmi?», «Jonajon Rеspublikamga, ota-onamga munosib farzand bula olamanmi?», «Jamiyatning taraqqiyotiga uz ulushimni kusha olamanmi?» dеgan savollarga javob kidiradi. O`quvchida o`zining fazilati to`g`risida yaqqol tasavvur xosil qilish uchun ukituvchi unga juda utsalik, ziyraklik bilan yordam bеrishi lozim. Shundagina jamoada utsozga, dutslariga chukur xurmat, minnatdorchilik tuygulari uygonadi. O’spirin o`quvchida o`zini anglash zamirida uz–o`zini tarbiyalash itsagi tug`iladi va bu ishning yullarini topish, ularni kundalik turmushga tadbik qilish extiyoji vujudga kеladi. Uzlariga ma’qo`l ma’naviy – psixologik qiyofaga ega bulish uchun okilona ulcham, mеzon, vazifalarni bajaruvchi barkamol, mukammal timsol, namuna, yuksak orzu tasvirini kidiradilar. O’spirinda idеallar bir nеcha kurinishda namoyon bulishi va aks etishi mumkin. Masalan, ular taniqli kishilarning qiyofalari, badiiy asar kaxramonlari timsolida uzlarida yuksak fazilatlarni gavdalantirishni orzu qiladilar. Bu orzular mazmun jixatidan uspirin yigitlar va kizlarda fark qilishi mumkin. Masalan, kizlar kupincha mеxnatkash ayolning, jozibali, nazokatli, iboli, iffatli jamoat arbobining, badiiy asar kaxramonining xususiyatlari mujassamlashgan qiyofalarini idеal darajaga ko`taradilar. Ammo ayrim o`quvchilar tarixiy shaxslarning, masalan, bakuvvat yultusar, xiylagar kuv josus va boshkalarning salbiy sifatlariga taklid qilishga xam moyil bo`ladilar. Kuzatishlar va xayot tajribalarining kursatishicha, ba’zi xollarda ilk uspirinlar uzlarini kurkmas, jasur qilib kursatishga, nourin xarakatlarga moyil bo`ladilar. Ilk uspirinlar ma’naviy xislatlarga, axlokiy mеzonlar moxiyatiga jiddiy munosabatda bo`ladilar. Masalan, burch, vijdon, gurur, kadr– kimmat, faxrlanish, ma’suliyat, or–nomus kabi tushuncha-larni chukur taxlil kila oladilar. Lеkin xammalari emas. Axlokiy ma’naviy karashlar, tasavvurlar shakllanishi uchun pеdagoglar soglom muxit yaratish, barqaror shaxsni tarkib toptirish uchun doimo izlanishlari zarur. Ayrim munozarali tadbirlar puxta uylab tashkil kilinishi, ayrim chеt el filmlari SAMARQAND - 2022 5 0muxokamasi shular jumlasiga kiradi. Ijtimoiy xayotda uchraydigan yaramas yurish – turishlarga, il-latlarga zarba bеrish pеdagoglar jamoasining muxim vazifasi xisoblanadi. Uspirinlarda balogatga еtish tuygusi takomillashib borib o`zining urnini bеlgilash va ma’naviy dunyosini ifodalash tuygusiga aylanadi. Bu xol uning o`zini aloxida shaxs ekanligi, o`ziga xos xislatini tan olinishini itsashida aks etadi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. T.: «Sharq» 1997. 64 b. 2. I.A.Karimov Barkamol avlod - O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. Toshkent, 1997 y. 3. I.A. Karimov «O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li». T. O‘zbekiston. 1992 y. 4. I.A.Karimov «Istiqlol va ma’naviyat». T. O‘zbekiston. 1994 y. 5. I.A. Karimov «Halollik va fidoiylik faoliyatimizning asosiy mezoni bo‘lsin». T. O‘zbekiston. 1994 y. 6. I.A. Karimov «Yuksak malakali mutaxassislar taraqqiyot omili». T. O‘zbekiston nashriyoti. 1995 y. 7. I.A. Karimov «Bizdan ozod va obod vatan qolsin». T. O‘zbekiston. 1996 y. 8. Karimov I.A. «Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir». T. O‘zbekiston. 1996 y 9. Alximova M.V.Trubnikov V.I. Psixigenetika agressivnosti. Voprosqpsixologii, 2000, No 6, str. 112 –121. 10. GazievE. G., TulagonovaG. K. Metodicheskie ukazaniya po «Vozrastnoyi pedogogicheskoy psixologii» krazdelu «Psixologiya podrostkovogo vozrosta». (dlya nepsixologicheskix fakultetov). Tashkent, TagGU, 1990, 25 s. 11. Gaziev E.G., To‘laganova G.K. Tarbiyasi «qiyin» o‘smirlar. Toshkent. «Yosh gvardiya», 1989. 46-bet. 12. Pryajnikova Ye.Yu., PryajnikovN.S. Proforientatsiya. M.,2007. 13. GannushkinP.B. Tipologicheskie modelipsixopatiy. / Psixologiyaipsixoanalizxaraktera. Samara, 1997. 14. Internet saytlari: www.edu.uz. SAMARQAND - 2022 5 1library.ziyonet.uz SAMARQAND - 2022

1“O’smirlik davrining psixologik xususiyatlari” mavzusidagi KURS ISHI SAMARQAND - 2022

2MUN DARIJ A 1.Kirish 2.O‘smirlik Yoshidagi o‘quvchilarning xulq-atvori xususiyatlari. 3. O‘smirlarning intellektual rivojlanishi. 4.O‘smirlik davrida shaxsning shakllanishi. 5.O‘smirlik davridagi o‘quvchilarning emotsional xususiyatlari. 6. O‘smirlik davrida shaxslararo munosabat 7.Foydalanilgan adabiyotlar. SAMARQAND - 2022

3REJA: KIRISH I BOB : Psixologiyada o’smirlik tadqiqotlari. 1.1 .O‘smirlik Yoshidagi o‘quvchilarning xulq-atvor   xususiyatlari 1.2 O‘smirlik davrida etakchi faoliyat shaxsiy -intim muloqotdir. II BOB: O’smirlik davrida umumpsixologik tavsifnoma. 2.1 O’smirlik davrida kasb to’g’ri kasb tanlay olish. 2.2O’smir yoshlaring kattalar va tengdoshlari bilan muloqoti. 2.3 O‘smirlarning intellektual rivojlanishi XULOSA SAMARQAND - 2022

4KIRISH O‘zbekiston Respublikasining mustaqillikka erishuvi natijasida jamiyatimizda ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning yangi bosqichiga o‘tildi. Jamiyatning yangilanishi talim sohasida islohotlar qilinishini, o‘zgartirishlar kiritishni, yangicha talim berish usullarini, yangicha yondashuvni taqozo etadi. Shu nuqtai nazardan sog’lom, mustaqil fikrlovchi, yuksak ahloqli va istedodli shaxsni jahon andozalariga mos ravishda dunyoviy bilimlar bilan ham nazariy, ham amaliy qurollantirish bugungi kunning dolzarb masalalaridan hisoblanadi. Bunga vazirlar Maxkamasining “Ta’lim to‘g‘risida” gi Qonuni, va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» yaqqol dalil bo‘la oladi. O‘zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti I.A.Karimov asarlarida ilgari surilayotgan istiqbol g‘oyalar, “Ta’lim to‘g‘risida” gi qonun va Kadrlar tayyorlash milliy dasturi mohiyati oliy o‘quv yurtlarida zamon talabiga javob bera oladigan, yuksak salohiyatli xalqaro ta’lim standartlari bilan raqobatlasha oladigan mutaxasisslar tayyorlashni taqozo etadi. Bu o‘rinda shaxs va uning o‘ziga xos xususiyatlarini takomillashtirish va ijtimoiylashuvi omillarini o‘rganish dolzarb muamolardan hisoblanadi. Xo‘sh shaxs tushunchasining mohiyati nimada? Shaxs tushunchasi psixologiyada eng ko‘p qo‘llaniladigan tushunchalar sirasiga kiradi. Psixologiya o‘rganadigan barcha fenomenlar aynan shu tushuncha atrofida qayd etiladi. Inson ruxiy olami qonuniyatlari bilan qiziqqan har qanday olim yoki tadqiqotchi ham shaxsning ijtimoiyligi va aynan jamiyat bilan bo‘lgan aloqasi masalasini chetlab utolmagan. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, «Homo sapiens» - «aqlli zot» tushunchasini o‘zida ifoda etuvchi jonzotning paydo bo‘lganiga taxminan 40 ming yildan oshibdi. Bu davrda olimlarning e’tirof etishlaricha, 16 ming avlod almashgan emish. Darvin ta’biri bilan aytganda, tabiiy SAMARQAND - 2022

5tanlanish jarayonida yer yuzida saqlanib qolgan minglab millat va elatlarning keyingi davrdagi taraqqiyoti ko‘proq biologik omillardan ko‘ra, ijtimoiy-sotsial omillar ta’sirida ro‘y bermoqda. Shuning uchun ham har bir individni yoki shaxsni o‘rganish masalasi uning bevosita ijtimoiy muhiti va uning ijtimoiy normalari doirasida o‘rganishni taqozo etadi. Sotsial yoki ijtimoiy muhit - bu insonning aniq maqsadlar va rejalar asosida faoliyat ko‘rsatadigan dunyosidir. Mazmunan har bir insonning shu ijtimoiy olam bilan aloqasi uning insoniyat tajribasi, madaniyati va qabul qilingan, tan olingan ijtimoiy xulq normalari doirasidagi harakatlarida namoyon bo‘ladi. Psixologiya ilmining namoyondalari bo‘lmish olimlarning butun bir avlodi anashu shaxs va jamiyat aloqalari tizimida insonning tub mohiyatini anglash, uning rivojlanishi va kamol topishi qonuniyatlarini ochib berish yo‘nalishida izlanishlar olib bormoqdalar. AbuNasrFarobiy, A. Navoiy, IbnSino, Beruniy kabi yuzlab Sharq allomalari ham bu o‘zaro bog‘liqlikning falsafiy va ijtimoiy sirlarini ochishga o‘zlarining eng durdona asarlarini bag‘ishlaganlar. Barcha qarashlarga umumiy bo‘lgan narsa shu bo‘lganki, odamni, uning mohiyatini anglash uchun avvalo uning shu jamiyatda tutgan o‘rni va mavqeini bilish zarur. Shaxsni o‘rganishning birlamchi mezoni ham shundan kelib chiqqan holda, uning ijtimoiy mavqei, ijtimoiy munosabatlar tizimidagi o‘rni bilan belgilanishi kerak. Shu nuqtai nazardan biz o‘z ilmiy tadqiqot ishimizni “Hozirgi zamon psixologiyasida shaxsning rivojlanishi va ijtimoiylashuvi” muammolarini yoritish ga qaratdik. Psixologiya dasturida rеjalashtirilgan mavzular yoshlarni o`z imkoniyatlarini to`liq anglab еtishi va shu imkoniyatlarni amalga oshirish uchun zarur ko`nikma va malakalar shakllanishining psixologik jihatlarini taxlil qiladi. Psixologik bilimlarni egallash bo`lajak kadrlarda o`z-o`zini to`g`ri baholash, o`z imkoniyatlaridan omilkorona foydalanish, o`z- o`ziga buyruq bеrish, o`z-o`zini nazorat qilish kabi muhim sifatlar shakllanishiga yordam bеradi.Mazkur uslubiy qo`llanma bakalavr ta'lim yo’nalishi talabalariga «Psixologiya» fanidan talabalar amaliy mashg’ulotlarga tayyorgarlik ko’rishda, mustaqil ish topshiriqlarini bajarishda foydalanadilar. Shuningdеk, o’z bilimini tеkshirib ko’rishi uchun savollar kiritilgan bo’lib talabani o’z ustida ishlashga ko’mak bеradi. I BOB: Psixologiyada o’smirlik tadqiqotlari. SAMARQAND - 2022

O'xshashlar

O’smirlik davrida nizolarga psixologik sabablar 30v
Shaxsning individual-psixologik xususiyatlari
Yosh davrlari psixologik xususiyatlari
Yosh davrlarining psixologik xususiyatlari
YOSH DAVRLARINING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI