Huquqiy informatikaning metodologik asoslari

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

23.1552734375 KB

Ko'chirib olish

Mavzu: Huquqiy informatikaning metodologik
asoslari
Reja:
1.Huquqiy informatika predmeti
2.Huquqiy informatikaning integrativ
funksiyasi
3.Tizimlarni tahlil qilish metodi

1.O'zbekistonning davlat va huquq sohasini axborotlashtirish borasidagi
murakkab vazifalarni hal qilish ilmiy bilimlarning yangi sertarmoq
tizimini vujudga keltirishni talab qiidi. Yangi fanlararo tarmoq —
huquqiy informatika ana shu vazifalarni hal qilishga javob beradi.
Umumiy va huquqiy informatika g‘oyalari dastlab murakkab dinamik
tizimlarni boshqarish qonunlari haqidagi fan - kibernetika tarkibida
rivojlandi. Informatikani mustaqil fanga ajratish masalasi faqat ayrim
olimlar tomonidan qo'yildi. Jumladan, mazkur sohaning yetakchi
mutaxassislaridan biri V.l. Siforov informologiya - axborotlarni uzatish,
taqsimlash, qayta ishlash va o'zgartirish qonunlari haqidagi fan g'oyasini
ilgari surdi. Bunda informologiya mazmuniga axborotlarni kodlash,
koddan chiqarish, eslab qolish, saqlash, qidirish, ajratib olish, yetkazish,
taqqoslash, ifoda etish, ishlab chiqarish va foydalanish kirishi nazarda
tutildi (1976). 60- yillaming oxirida «informatika» tushunchasi
mamlakatimizda faqat axborot texnikasi bilan emas, balki ilmiy axborot
nazariyasi («dokumentalistika») bilan ham bog'landi. Bunga ko'p
jihatdan A.I. Mixaylov, A.I. Cherniy va R.S. Gilyarevskiyning «Informatika
asoslari» (1968) asarining e’lon qilinishi sabab bo'ldi. Asarda ilmiy-
texnik axborot tushunchasi va unga ishlov berish usullari batafsil ko'rib
chiqildi. 1982-yili kibernetika va informatika sohasidagi atoqli olim V.M.
Glushkovning «qog'ozsiz informatika asoslari» monografiyasi e’lon
qilindi. Ushbu monografiyada axborot tushunchasi va unga ishlov berish
usullari, ilmiy tadqiqotlar, noshirlik faoliyati, tibbiyot, ta’lim, loyihalash
ishlari, kredit-moliya munosabatlari sohalaridagi qog‘ozsiz
texnologiyalaming amaliy masalalari ko'rib chiqildi. Tashkiliy tizimlarni
avtomatlashtirish va turdosh masalalarga alohida e’tibor qaratildi.
Umumdavlat avtomatlashtirilgan tizimi g'oyasi ilgari surildi.
Informatikaning tushunchalar apparatini shakllantirishda GR.
Gromovning «Milliy axborot resurslari: sanoatda foydalanish
masalaiari» (1984) monografiyasi katta rol o'ynadi. Bu monografiyada
milliy axborot resurslari, ulardan sanoatda foydalanish, EHM
sanoatining o'sish sur’atlari, axborot texnologiyalari va dasturlashtirish

fanining rivojlanish istiqbollari ko'rib chiqilgan. Axborot resurslari -
mamlakat mehnatga layoqatli aholisi eng malakali va ijodiy jihatdan faol
qismi intellektual faoliyatining bevosita mahsulidir. Milliy axborot
resurslari - nisbatan yangi iqtisodiy kategoriya. Bu resurslarni miqdoriy
baholash va ularning boshqa iqtisodiy kategoriyalar bilan aloqasi
masalasining to'g'ri qo'yiNshi turli bilim sohalaridagi mutaxassislar va
olimlardan hamkorlikdagi uzoq izlanishlarni talab etadi. 80-yillarning
oxirlaridan O'zbekistonda ikkinchi kompyuter inqilobi boshlandi.
«Informatika» atamasi faqat fannigina emas, amaliy faoliyat yo'nalishini
ham anglata boshladi. Informatika xalq xo'jaligining tarmog'i sifatida
kompyuter texnikasi, dasturiy mahsulot ishlab chiqarish va zamonaviy
axborotlarga ishlov berish texnologiyalarini ishlab chiqish bilan bog'liq
turli xo'jalik yuritish shakllaridagi turdosh korxonalar majmuidan tashkil
topadi. «Informatika» atamasi 60-yillarda Fransiyada vujudga kelgan
bo'lib, elektron hisoblash mashinalari yordamida axborotlarga
avtomatlashtirilgan ishlov berish sohasi ana shu atama bilan atalgan.
Fransuzcha informatique atamasi information (axborot) va automatique
(avtomatika) so'zlarini qo‘shish yo‘li bilan hosil qilingan bo'lib,
«informatsion avtomatika yoki axborotlarga avtomatlashtirilgan ishlov
berish» degan ma’noni anglatadi. Inglizzabon mamlakatlarda bu
atamaga computer science (kompyuter texnikasi haqidagi fan) atamasi
mos keladi. Mamlakatimizda «informatika» atamasining hozirgi talqini
1983 yili sobiq SSSR Fanlar akademiyasi yillik yig'ilishi sessiyasida
Informatika, hisoblash texnikasi va avtomatlashtirish bo'limini tashkil
etish haqida qaror qabul qilingan paytdan e’tiboran qaror topdi.
Informatika «EHMga asoslangan axborotlarga ishlov berish tizimlarini
ishlab chiqish, loyihalash, yaratish, baholash, bu tizimlaming ishlashi,
ularning qo'llanishi va ijtimoiy amaliyotning turli sohalariga ta’sirining
barcha jihatlarini o'rganuvchi kompleks ilmiy va muhandislik fani»
sifatida talqin qilindi. Predmetini axborotlar va axborot jarayonlari
tashkil qiluvchi fanlarning sertarmoq tizimi mavjud. Axborot
jarayonlarining umumiy qonuniyatlari va ularning matematik

modellarini o'rganuvchi nazariy informatika; jamiyatdagi axborot
jarayonlarining xususiyatlarini o'rganuvchi ijtimoiy informatika;
to'g'ridan-to'g'ri amaliy vazifalarni hal qilish uchun avtomatlashtirish
vositalaridan foydalanishga mo'ljallangan amaliy informatika; muayyan
fanlar (iqtisodiyot, sotsiologiya, huquq va boshqalar)dagi axborot
jarayonlarini o'rganuvchi informatikaning tarmoq yo'nalishlari shular
jumlasidan. Hozirgi zamon informatika fani matematika va kibernetika,
tizimli texnika va elektronika, mantiq va lingvistika negizida vujudga
kelgan. Uning asosiy ilmiy yo'nalishlari hisoblash texnikasining nazariy
asoslari, statistik axborot nazariyasi, dasturlashtirish va sun’iy intellekt
singari fanlarni hosil qilgan. Umumiy va huquqiy informatikani farqlay
bilish zarur. Umumiy informatika - bu axborotlarning tuzilishi va
xususiyatlarini, shuningdek, axborot faoliyatining qonuniyatlari, uning
nazariyasi, metodikasi va tashkilotini o'rganuvchi fandir. Umumiy
informatikaning maqsadi axborotlarni yozib olish, to'plash, tahliliy-
sintetik ishlov berish, saqlash, qidirish va tarqatishning maqbul usul va
vositalarini ishlab chiqishdan iborat. Mavjud ishlar umumiy
informatikaning tuzilishiga tegishli quyidagi qoidalarni ta’riflash
imkonini beradi. 1. Axborot va axborotlashtirishning ijtimoiy masalalari.
Ijtimoiy axborot. Axborotning jamiyatdagi roli. Axborot jamiyati
konsepsiyasi. Axborot xavfsizligi. Axborotlashtirishning ijtimoiy
oqibatlari. 2. Nazariy va matematik informatika. Algoritm, model,
formalizatsiya tushunchalari. Qarorlar qabul qilish nazariyasi,
matematik va mantiqiy apparat. 3. Sun’iy intellekt nazariyasi.
Intellektual va psixik jarayonlarni kompyuterda modellashtirish. Ekspert
tizimlar. Obrazlarni tanib olish. Intellektual robotlar. 4. Hisoblash
texnikasi va dasturlash. EHM arxitekturasi. Dastur va dasturlash.
EHMning yaratilishi tarixi. Rivojlanish tendensiyalari. Kompyuter
tarmoqlari va tizimlari. 5. Amaliy informatika. Fan va amaliyotning turli
sohalarida (iqtisodiyot, texnika, har- biy ish, huquq va boshqalarda)
axborotlarni to'plash va ularga ishlov berish usullarini qo'llash
masalaiari. Informatika amaliy fan sifatida axborot jarayonlaridagi

qonuniyatlar (axborotlarni jamg'arish, qayta ishlash va tarqatish)ni
o'rganish, inson faoliyatining turli sohalarida kommunikatsiyalarning
axborot modellarini yaratish, axborot tizimlari va texnologiyalarini
ishlab chiqish bilan shug'ullanadi. Huquqiy informatika umumiy
informatikaning amaliy tarmog'i hisoblanadi. Huquqiy informatikaning
vazifalari va tabiatini tushunishga nisbatan har xil yondashuvlar mavjud.
Aytib o'tilgan qarashlardan kelib chiqib unga quyidagicha ta’rif berish
mumkin. Huquqiy informatika-b u yuridik faoliyat sohasidagi axborot
jarayonlarining qonuniyatlari va xususiyatlari, ulami avtomatlashtirish,
yuridik faoliyatni takomillashtirish va uning samaradorligini oshirish
hamda huquqiy vazifalarni hal qilish uchun huquq fanlari nazariyasi va
metodologiyasi, matematika, informatika va mantiq, vosita va
usullaridan kompleks foydalanish negizida yaratiladigan
avtomatlashtirilgan axborot tizimlarining tuzilishi va ulardan foydalanish
usullari haqidagi fanlararo bilim sohasidir1. Huquqiy informatika va
huquqiy kibernetika g'oyalarining vujudga kelishi va rivojlanishida V.N.
Kudryavsev, D.A. Kerimov, O.A. Gavrilova, R.M. Lansman, Z.I. Kirsanov,
S.S. Moskvin, N.S. Polevoy, A.R. Shlyaxov, L.G. Ejubov singari olimlarning
ishlari katta rol o'ynadi. Huquqiy informatikaning vazifalariga
quyidagilar kiradi: plyuralistik demokratiya va oshkoralik, jamiyatning
har bir a’zosi normativ huquqiy hujjatlaming butun majmuidan
foydalanish imkoniyatiga egaligi, zarur vaqtda, zarur joyda va zarur
shaklda erkin axborot olish imkoniyatining mavjudligi prinsiplarida
huquqiy davlat qurishda faol ishtirok etish; avtomatlashtirilgan ish
joylari (AIJ), intellektual va maslahat tizimlarini joriy etishning ilmiy va
amaliy asoslarini ishlab chiqish; yuridik muassasa va organlarning
faoliyatini intellektuallashtirish, adliyani va yuridik faoliyatning boshqa
shakllarini amalga oshirishda ish samaradorligi va madaniyatini oshirish;
avtomatlashtirilgan ta’lim tizimlarini yaratish; yuridik kadrlar tayyorlash
va qayta tayyorlashning nazariy va uslubiy muammolarini ishlab chiqish,
yangi huquq ixtisosligi - «huquqiy informatika» bo'yicha yosh
mutaxassislar korpusini shakllantirish. Bugungi kunda huquqiy

informatikani ilmiy tadqiqotlarning o‘z predmeti, vazifalari va tadqiqot
usullariga ega bo'lgan istiqbolli va tez rivojlanayotgan yo'nalishi sifatida
ko'zdan kechirish mumkin. Informatika qoidalari va xulosalarini yuristlar
yuridik tushuncha va kategoriyalar nuqtai nazaridan idrok etishlari
lozim. Huquqiy informatika fani nisbatan yaqinda paydo bo'lganiga
qaramay, O'zbekistonning huquq sohasini axborotlashtirish borasidagi
davlat siyosatini amalga oshirishda jiddiy yutuqlarni ao'lga kiritdi. Ular
jumlasiga: respublika huquqiy axborot markazlari va tizimlarining tashkil
etilishi; axborot va axborotlashtirish haqidagi qonun hujjatlarining
chiqarilishi; bilim tizimlarining yaratilishi; matematika va informatika
kurslarining kiritilishi; informatika sohasida xalqaro miqyosga chiqilishi
kiradi. «Informatika huquqi» (yoki kompyuter huquqi) tushunchasi
adabiyotlarda nisbatan yaqinda, jamiyatda hisoblash texnikasi va
informatikaning jadal rivojlanishi natijasida paydo bo'ldi. U axborotlarni
to'plash, qayta ishlash va ulardan foydalanishni amalga oshiruvchi
hisoblash tizimlaridan (hisoblash markazlari, xizmatlari, axborot-qidirish
tizimlari va boshqalar) foydalanish jarayonida ijtimoiy munosabatlarni
huquqiy tartibga solishga bevosita taalluqlidir. O'zbekiston Respublikasi
Fanlar akademiyasi doirasida informatika kodeksini va jamiyatdagi
hisoblash tizimlarining ishini optimallashtirishga yo'naltirilgan boshqa
huquqiy hujjatlarni ishlab chiqish bo'yicha tadqiqotlar olib borilmoqda.
Bizning nazarimizda, informatika huquqi yoki kompyuter huquqiga
hozirgi ko'rinishida huquqiy informatikaning aspekti sifatida qaralishi
mumkin. Ammo istiqbolda bu bilim sohasi huquqiy informatikadan
ajralib chiqishi va yurisprudensiyaning mustaqil yo'nalishini tashkil
etishi mumkin. Binobarin, huquqiy informatika mustaqil bilim sohasi
sifatida huquq, huquq tizimi va umuman yuridik faoliyatga axborot
nuqtai nazaridan, yaxlit huquqiy-axborot tuzilmalari sifatida qaraydi va
o'rganadi. Huquqiy hodisalar va jarayonlarga informatsion
yondashuvdan hamda huquqni rivojlantirishning asosiy aspektlaridan
kelib chiqib, huquqiy informatika fanining predmeti doirasida huquqiy
voqelikni axborotlashtirish bilan bevosita bog‘liq bo'lgan vazifalarning

ikki turkumini ajratish mumkin. Birinchi turkumga nazariy vazifalar:
informatikaning predmeti, metodlari va nazariy g'oyalarini
aniqlashtirish; huquqning izchil axborot konsepsiyasini, ya’ni huquqning
informatsion tabiati haqidagi ta’limotni ishlab chiqish; jamiyatdagi
huquq tizimi, uning kichik tizimlari va elementlarining axborot
aspektlarini o'rganish; jamiyatda huquqiy-axborot ta’siri ko'rsatishning
samarali tuzilma va modellarini ishlab chiqish; huquqiy axborot
nazariyasini yaratish; huquq normalari va huquqiy tartibga solishning
informatsion tabiatini o'rganishda qo'llanishi mumkin bo'lgan
kompyuter texnikasi va dasturiy vositalardan foydalanishning metodik
asoslarini ishlab chiqish; huquq sohasida informatsion
modellashtirishning nazariy asoslarini ishlab chiqish va boshqa shunga
o'xshash vazifalar kiradi. Ikkinchi turkumga amaliy xususiyatga ega
bo'lgan vazifalar kiradi. Bular avvalambor har xil axborot texnikasidan
keng foydalanish asosida yuristlarning amaliy faoliyatini
takomillashtirish vazifalari, shu jumladan yuridik firmalar, markazlar,
agentliklar va uyushmalarning ishida kompyuter texnikasidan
foydalanilishini optimallashtirish vazifalaridir. Korxona, birja, kompaniya
va banklarning yuridik xizmatlari faoliyatida kompyuterlar va boshqa
texnikadan foydalanilishini takomillashtirish; amaliy axborot-qidirish
tizimlarining ishini yo'lga qo'yish; huquq ijodkorligida va qonun
hujjatlarini tartiblashda, huquqni muhofaza qilish organlari
xodimlarining ishida va huquqiy targ'ibotda shaxsiy kompyuterlardan
foydalanish; hozirgi zamon informatikasi uchun qonun hujjatlarini ishlab
chiqish vazifalarini ham shular qatoriga kiritish mumkin. Bilimning
boshqa ko'pgina sohalari singari, huquqiy informatika fan sifatida
huquqiy axborotlar milliy tizimini tashkil etish vazifalarini, huquq va
davlat tizimlari hamda siyosiy tizimni axborotlashtirish sohasidagi davlat
siyosatini, yagona axborot maydoni tushunchasini, umumiy va huquqiy
axborot tushunchasini, huquq ijodkorligi va huquqni qo'llash sohasi,
kriminalistika va sud ekspertizasi, sotsiologik tadqiqotlar va boshqa
sohalarda foydalanish yo'llari va vazifalarini o'rganish metodologiyasi va

usullarini o'z ichiga oladi va o'rganadi. Huquqiy informatika, davlat va
huquq nazariyasida hamda umumiy, “katta informatika’da o'z ildizlariga
ega bo'lgan holda, huquqqa va yuridik faoliyatning barcha sohalariga
mustaqil yondashadi; u huquq va huquqiy mexanizmlar sohasidagi
umumiy va muayyan axborot muammolari va vazifalarini tadqiq qiladi.
Huquqiy informatika ma’lum huquqiy tizimlar, hodisalar va jarayonlarni
yangi nuqtai nazardan - umumlashtirilgan axborot pozitsiyalari nuqtai
nazaridan o'rganish, ularni yaxlit bir butun axborot tuzilmasi
ko'rinishida tasawur qilish imkonini beradi. Huquqiy informatikaning
ilmiy maqomi va sohasiga aniqliklar kiritib borilmoqda. Huquqiy
informatika hali mustaqil fan shakliga kirgani yo‘q. U nisbatan quyi
pog‘onada - fanlararo bilim sohasi pog'onasida turadi. Huquqiy
informatikani qator turdosh ilmiy yo'nalishlardan farqlay bilish zarur.
Biroq bu uning ilmiy va amaliy ahamiyatini kamaytirmaydi. Chunonchi,
huquqiy informatikani «Axborot huquqi» kursidan chegaralash lozim.
Bu kursning vazifasi axborot va axborotlashtirishga doir qonun
hujjatlarini o‘rganishdan iborat. Mustaqil axborot fani - «Kompyuter
savodxonligi kursi» o‘rta maktab o'quv fanlari qatoriga kiritilgan va
mamlakatning barcha oliy o'quv yurtlarida, shu jumladan yuridik o'quv
yurtlarida ham o'qitiladi.
2. Turli bilim sohalarini integratsiya qilish hozirgi zamon fanining asosiy
tendensiyalaridan biridir. Huquqiy informatika doirasida yuridik va
boshqa ijtimoiy, texnik, tabiiy va matematik fanlarning ma’lumotlari
sintez qilinadi. Informatika huquq fani sohasiga tadqiq qilishning aniq
usullari kirib keladigan kanal vazifasini bajaradi. Huquqiy
informatikaning o'ziga xos xususiyatlaridan biri shundaki, uning
mazmunida ikki asos - yuridik va texnik asoslar uyg'un mujassamlashgan
va o'zaro bog'langan. Uni to'liq holda fanning texnik sohalariga ham,
yuridik sohalariga ham mansub deb topib bo'lmaydi. Bu tipik kompleks,
chegarali va integrativ bilim sohasidir. Huquqiy informatikada umumiy
huquq nazariyasi - huquqiy hodisalar va jarayonlaming qpnunlyatlarini
ochib beruvchi funda mental huquqshunoslik fanining ma’lumotlaridan

foydalanish katta ahamiyatga ega. Axborotlashtirish jarayoni huquq
fanida ishlab chiqilgan to‘g‘ri itmiy-nazariy asoslarga tayanishi lozim.
Yurisprudensiyada huquqning umumiy nazariyasi muammolariga
unumli yoncfashuv qaror topayotir. Unga muvofiq mazkur nazariya
huquqni tushunishga falsafiy, sotsiologik va maxsus yuridik
yondashuvlarning birligini aks ettiradi. Har bir yondashuv huquq
nazariyasini o'rganishning yagona predmetini tashkil etuvchi hodisa va
jarayoplarning tegishli doirasiga nisbatan o'z nuqtai nazariga ega
bo'ladi. Har bir yondashuvga o'z metodologik xususiyatlari mos keladi.
Huquq nazariyasi rivojlanishining har bir aspekti uni bilishning
murakkab dialektik jarayonini aks ettiradi. Umumiy huquq
nazariyasidagi ilmiy bilimlarning teran tuzilishini quyidagicha tavsiflash
mumkin: nazariy-huquqiy yondashuv - o'rta miqyosdagi nazariyalarni
ishlab chiqish; normativ-huquqiy yondashuv va normativ-huquqiy
masalalar; sotsiologik yondashuv va sotsiologik muammolar; tizimli-
boshqaruv va tizimli-axborot yondashuv hamda tegishli muammolar;
bilish usullari haqidagi ta’limotni rivojlantirish va yangi muayyan
usullarni ishlab chiqish. Hozirgi zamon huquq nazariyasining nazariy
asosi ana shunday obyektiv ko'rinishga ega. Bayon etilgan
konsepstyaning metodologik qimmati shundaki, u universal xususiyatga
ega, chunki yuridik fanlaming keng doirasiga, shu jumladan umumiy
davlat nazariyasi va tarmoq yuridik fanlariga mansub; u juda samarali,
zotan bilimlami real ko'paytirish imkonini beradi; u prognostik
xususiyatga ega, chunki ilm-fan taraqqiyotining muhim yo'nalishlarini
o'zida mujassam etgan. Huquq tizimini axborotlashtirish muammosi
umumiy huquq nazariyasining bayon etilgan tuzilishida o'z o'rnini
topgan. U huquq hodisalarini tahlil qilishning tizimli-axborot va tizimli-
boshqaruv (kibernetik) usullari bilan bog'liq bo'limga kiritilgan. Jamiyat
hayotining huquqiy sohasini axborotlashtirish jarayoni umumiy huquq
nazariyasining huquq va qonun, qonunchilik va qonunchilik sohalari
hamda huquq tizimi singari tushunchalariga tayanadi. Qonunan belgilab
qo'yilgan axborot munosabatlari tu- shunchasi, shuningdek, axborot

huquqi tushunchasi puxta ilmiy tahlildan o'tkazishni talab etadi.
Huquqiy informatika konstitutsiyaviy huquq fani bilan uzviy bog'liq.
O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida axborotlar sohasidagi
munosabatlarning vujudga kelishi va rivojlanishiga jiddiy ta’sir
ko'rsatuvchi asosiy normalar belgilab qo'yilgan. Jumladan, 0 ‘zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasining 29-moddasiga binoan har kim o‘zi
istagan axborotni izlash, olish va uni tarqatish huquqiga ega, amaldagi
konstitutsiyaviy tuzumga qarshi qaratilgan axborot va qonun bilan
belgilangan boshqa cheklashlar bundan mustasnodir. Konstitutsiya
fuqarolarning shaxsiy hayoti, davlat organlarining materiallari va
hujjatlari haqidagi axborotlar tushunchasini, shuningdek, maxsus rejimli
axborotlarning tur—xili sifatida davlat sirlari tushunchasini kiritadi.
Konstitutsiyada axborot olish huquqini amalga oshirish tartibini tartibga
soluvchi normalar belgilangan. Axborotlami olish va tahlil qilish bilan
bog'liq muammolar barcha yuridik fanlarda vujudga keladi. Umumiy va
huquqiy informatika til haqidagi fan - lingvistika bilan uzviy bog'liq.
Informatika til, so‘z, alifbo, gap, matn singari tushunchalardan keng
foydalanadi. Matn tuzilishini o'rganish lingvistikaning muhim
vazifalaridan biri hisoblanadi. Zamonaviy kompyuter - matn bilan
ishlashni avtomatlashtirishning qudratli vositasidir. Ko'pgina katta
mehnat sarfini talab etuvchi jarayonlar, masalan, matnlarga statistik
ishlov berish, har xil lug'aviy va leksik kartotekalarni yuritish ishlarini
avtomatlashtirish imkoniyati tug'ildi. Kompyuterlar paydo bo'lgani
zahoti ular bilan muomala qilish muammosi vujudga keldi. Oddiy tabiiy
til bu muammoni hal qilishning eng yaxshi usuli bo'lishi mumkin. Ammo
bunday o'zaro ta’sirni tashkil etish uchun eng awalo tabiiy tildan
insonlarning o'zaro aloqalari jarayonida foydalanish qonunlari va o'ziga
xosliklarini tushunib yetish lozim. Informatikada psixologiyaning xotira,
tafakkur, idrok etish va tanib olish singari tushunchalari qo'llanadi.
Informatikaning rivojlanishi bugungi kunning vazifalaridan biri inson
intellektini o'rganish bo'lgan Dsi:fflfl^va^fcwmioQ yutuqlari bilan uzviy
bog'liq. Psixologiyada hozir alofVidayd'ttaBsiht'j^if^on intellekti, xotirasi

va tafakkurining qoriuniyatlarini obhib^eruvchi kognitiv psixologiya faol
rivojlanmoqda. Kognitiv psixologiya insonning o'zi va atrof olam
haqidagi bilimlarini, shuningdek, bilimga ega bo'lishni ta’minlovchi
jarayonlarni o'rganadi. Huquqiy informatika bilishning matematik
usullaridan faol foydalanadi. Matematika miqdoriy nisbatlar va
makonga oid shakllarni o'rganuvchi aniq abstrakt fandir.
Matematikaning aniqligi uning asosiy o'rganish usullaridan bin qaf iy
mantiqiy mulohazalar ekanligi, o'rganish natijalari esa qat’iy mantiqiy
ko'rinishda shakllanishini bildiradi. Matematikaning abstraktligi esa
uning o'rganish obyektlari matematik modeller ekanligini bildiradi. Bitta
model birbiriga o'xshamaydigan har xil hodisalaming xususiyatlarini
ma’lum darajadagi yaqinlik bilan tavsiflashi mumkin. XX asrning ikkinchi
yarmida informatika, kibernetika, iqtisodiyot, lingvistika va boshqa
qator fanlarning talablari ta’sirida matematikaning ulkan binosida
chuqur qayta qurish amalga oshirildi. O'ziga xos ilmiy inqilob sodir
bo'ldi. Informatika axborotlarga ishlov berish, ularni uzatish va ulardan
foydalanish modellarini tuzish va o'rganish uchun matematika
usullaridan foydalanadi, informatikaning nazariy negizini yaratadi.
Axborot o'z tabiatiga ko'ra diskret tasawurga moyil. Axborotlarni,
odatda, diskret ko'plik ko'rinishida tavsiflash mumkin. Demak, nazariy
informatika o'z xususiyatiga ko'ra diskret matematikaga yaqin turadi.
Matematik mantiqqa tayanuvchi fanlar axborotlarga kompyuterlar
yordamida ishlov berish jarayonlarini tahlil qilish uchun mantiq
yutuqlaridan foydalanish imkonini beradigan metodlami, shuningdek
mantiqiy tip modellari asosida kompyuteming o'zida sodir bo'ladigan
jarayonlarni o'rganish imkonini beradigan metodlarni ishlab
chiqmoqdalar. Bu metodlarning har xil turlari mavjud: formal tizimlar,
avtomatlar, o'yin modellari va boshqalar. Metodning turi obyektning
informatsion mazmunidan kelib chiqib tanlanadi. Mutaxassislarning
fikricha, informatikaning taraqqiyoti uning matematik negizining
rivojlanishiga ko'p jihatdan bog'liq. Huquqiy informatikaning texnik
fanlar bilan aloqasi huquq fani va amaliyotining ehtiyojlari uchun har xil

rusumdagi zamonaviy elektron hisoblash mashinalaridan faol
foydalanish orqali amalga oshiriladi. O'z navbatida EHMdan foydalanish
huquqiy informatikaning qiziqishlari sohasiga formal mantiq va
matematika appa- ratining jalb etilishiga asoslanadi, zero busiz huquq
normalarini EHM xotirasiga kiritish oldidan formalizatsiya qilib
bo'lmaydi. Yuridik fanining har bir sohasi o'z bilish obyektining axborot
modelini yaratishi lozim. Bu umumiy va huquqiy informatika usul va
vositalaridan faol foydalanishni nazarda tutadi. Qonun hujjatlariga doir
avtomatlashtirilgan axborot-qidiruv tizimlarini tashkil etishda tarmoq
yuridik fanlarida (fuqarolik huquqi, ma’muriy huquq va boshqalarda)
mavjud bo'lgan normativ huquqiy hujjatlarning klassifikatorlaridan
foydalanish zarur.
3. Tizim -bu komponentlarining funksiyalariga bog'liq bo'lmagan [/ayrim
umumiy funksiyaning bajarilishi bilan birlashtirilgan o'zaro aloqador,
nisbatan mustaqil elementlarning majmuidir. Tizim tushunchasi
umumiy huquq nazariyasida va tarmoq yuridik fanlarida ancha keng
qo'llanadi: huquq tizimi; huquqiy tartibga solish tizimi; davlat organlari
tizimi; elyoeiy tizim; dalillar tizimi (jinoyat, fuqarolik yoki xo'jalik ishlari
bo'yicha). Huquq tizimini o'rganishda uning barcha iyerarxik
pog'onalarida «tizim» atamasi va tizimli tahlil metodlari qo'llaniladi.
Bilishning ko'pglna xususiy metodlari negizida tizimli yondashuv yotadi.
U ompirlk faktlarni umumlashtirishning usullaridan biri bo'lib,
elementlarni bir butunga birlashtirish natijasida vujudga keladigan
integrativ sifatlarni aniqlashga e’tiborni qaratish imkonini beradi.
Qonunni tizimli tahlil qilish metodologiyasi tizimni hosil qiluvchi barcha
aloqa, omil va konstruksiyalami aniqlash; bu aloqalarni
rnaqbullashtirish, ya’ni qonunning sifati va samaradorligini yaxshilush;
qonunning yaxlitligi va samaradorligini oshirishda har bir aloqaning roli
va funksiyalarini aniqlashni o'z ichiga oladi. Tizimli-komponentli aspekt
tizim tarkibining o'rganilishini aks ettiradi. Bunda o'zaro ta’sirini
tizimning yaxlitligi ta’minlaydigan komponentlar ajralib chiqadi. Tizimli-
tuzilmaviy aspekt tizim elementlarining ichki aloqalari va o'zaro ta’sirini

o'rganishni nazarda tutadi. Tuzilma tizimning ichki shakli sifatida
tushuniladi. Tizimli-funksional aspekt ushbu tizimning komponentlari
o'rtasida; komponentlar va tizim o'rtasida; tizim va u tarkibiga kiradigan
boshqa tizim o'rtasidagi axborot-funksional bogliqliklami o'rganishni
nazarda tutadi. Tizimli-kommunikatsion aspekt tizimning atrof muhit
bilan o'zaro ta’sirini o'rganishni va salbiy omillarni tahlil qilishni nazarda
tutadi. Tizim tushunchasi muhim normativ huquqiy hujjat - qonunga
nisbatan ham qo'llanishi mumkin. Q onun-bu har xil vazifalarni
bajaruvchi, qonunning yaxlitligi va barqarorligini ta’minlovchi har xil
darajadagi va har xil xususiyatlarga ega bo'lgan o'zaro aloqa qiluvchi
norma, prinsip va huquq tuzilmalarining yaxlit majmuidir. Qonunning
tuzilishida tizim hosil qiluvchi omillar vazifasini qonun konsepsiyasi,
qonunning prinsiplari, boshqaruv konsepsiyasi, inson va fuqaroning
huquq va erkinliklarining in’ikosi bajaradi. Qonunda umumiy huquq
nazariyasining ko'pgina muhim kategoriyalari - huquq subyekti, huquqiy
tartibga solish mexanizmi, ijtimoiy va yuridik maqsadlar, ijtimoiy
munosabatlar, huquqiy munosabatlar va boshqalardan foydalaniladi.
Amalda qonunning tizimliligi talablari ba’zan buziladi. Bu, masalan,
huquq normalari va huquq hujjatlari o'rtasidagi ziddiyatlarda, ularning
samarasizligida, elementlarning yaxlitligi va muvozanati prinsipining
buzilishida o'z ifodasini topadi. Turli vaqtlarda va har xii holatlar
munosabati bilan e’lon qilingan qonun hujjatlari ba’zan o'zaro mos
kelmaydi. Bu qonunning qo'llanishi jarayonida qiyinchiliklar tug'diradi,
qonunchilikning samaradorligini pasaytiradi. Bu esa normativ huquqiy
hujjatlarni tizimga solish zaruratini keltirib chiqaradi. Ijtim oiy tizim lar
Ijtimoiy muhitda vujudga keluvchi va faoliyat ko'rsatuvchi tizimlar
ijtimoiy tizimlar hisoblanadi. Iqtisodiy, siyosiy, ilmiy-texnik tizimlar,
boshqaruv tizimlari va ekologik tizimlar shular jumlasidan. Ularning
asosiy komponentlari odamlar, shaxslar, katta va kichik ijtimoiy
tabaqalar hamda guruhlardir. Ijtimoiy tizimlar ko'p sonli alohida
elementlardan tashkil topadi. Bu elementlar ma’lum qonunlarga ko'ra
o'zaro aloqa qiladi. Huquq o'zining regulyativ ta’siri bilan ijtimoiy

tizimlarning barcha funksional komponentlarini - ularning maqsadlari,
ijtimoiy funksiyalari, axborot oqimlari, boshqa tizimlar bilan aloqalari,
maqsadlarga erishish usullari, bir marom- da ishlashdan chekinishi,
elementlar tarkibi va boshqa komponentlarini qamrab oladi. Har
qanday ijtimoiy organizm faol, rivojlanuvchi, o'zini o‘zi Inrtibga soluvchi
tizim hisoblanadi va tashqi sharoitlarga qator moslashishlar asosida
faoliyat ko'rsatadi, o'z atrofidagi ijtimoiy va tabiiy muhit bilan aloqa
qiladi. Huquq tizimlarning o'lchamlarini qayd etibgina qolmay, ularning
ish jarayonini ham tartibga soladi. Bu nuqtai nazardan ijtimoiy
munosabat va aloqalar subyektlarining faoliyati, ularning tashqi va ichki
muhitlardagi faol harakati huquq tizimining obyekti hisoblanadi, deb
aytish mumkin. Huquq normalari ijtimoiy faoliyatning mazmuniga kirib,
ijtimoiy tizimlarning tuzilishiga uyg'un qo'shiladilar, uning elementiga
aylanadilar, uning faoliyati va progressiv rivojlanishini ta’minlaydilar.
Ijtimoiy tizimning sifat xususiyatlari quyidagilardan iborat: u ko‘p omilli,
ehtimol tutilgan tizim ko'rinishida bo'ladi; huquq tizimi faoliyati
mexanizmining ratsional modelini yaratishda hisobga olinishi lozim
bo'lgan spetsifik qonuniyatlar majmuiga tayanadi; huquqiy tartibga
solishning maqsadlariga mos kelishi ham, mos kelmasligi hum mumkin
bo'lgan o'ziga xos maqsadlarga ega bo'ladi; nafaqat huquqiy, balki
boshqa ijtimoiy regulatorlar bilan bog'liq bo'ladiki, bularnlng barchasi
huquqiy tartibga solish jarayonida hisobga olinishi lozim. Murakkab
dinamik tizim Murakkab dinamik tizim tushunchasi informatika va
kibemetikada muhim rol o'ynaydi. Murakkab dinamik tizimlar ko'p sonli
oddiy tizimlardan tashkil topadi. Bu oddiy tizimlarning har biri o'z
navbatida mustaqil tizim (oddiy tizimchalar) hisoblanadi. Butun
tizimning va alohida elementlarning holati har xil qonuniyatlarga ko'ra
o'zgarishi mumkin bo'lgan bir yoki ko'p sonli parametrlarnIng miqdori
bilan tavsiflanadi. Tizimning bir holatdan ikkinchi holatga o'tishi—
jarayon deb ataladi. Tizimni parametrlariga ta’sir ko'rsatish yo'li bilan
bir holatdan ikkinchi holatga o'tkazish — boshqaruv deb ataladi. EHM,
mehnat faoliyati bilan birlashtirilgan odamlar jamoasi, texnik va biologik

tizimlar boshqaruv jarayonlari sodir bo'luvchi dinamik tizimlar
hisoblanadi. Murakkab dinamik tizimning boshqa bir o'ziga xos
xususiyati uning rivojlanishidir. Barcha murakkab dinamik tizimlarda
boshqaruv axborotlarni to'plash, tarqatish, saqlash va qayta ishlash,
boshqaruv komandalarini ishlab chiqish va ularni ijro etuvchi organlarga
taqdim etish yo'li bilan amalga oshiriladi. «Davlat - huquq» murakkab
dinamik tizimi - bu ko‘p maqsadli, polifunksional, polistrukturaviy, ko‘p
aspektli tizimdir; u yaxlit tizimli xususiyatlari, tarkibiy elementlari,
ularning xususiyatlari va ular o'rtasidagi munosabatlarning xilma-xilligi
bilan farq qiladi. Uni tavsiflash bir nechta maxsus tillar yordamida
amalga oshiriladi. Normativ tizim lar Jamiyatda juda ko'p ijtimoiy
regulatorlar amal qiladi. Bular siyosiy normalar, axloq normalari,
ommaviy axborot vositalari, davlat va huquqdir. Ularning barchasi
ijtimoiy normativ tizimlaming turi (xili) hisoblanadi, ya’ni ularning
tarkibiga har xil ijtimoiy normalar kiradi. Kibernetik tizim Kibernetik
tizim deganda axborot jarayoni bilan birlashtirilgan jonli va jonsiz tabiat
tizimchalari va elementlarining majmui tushuniladi. Ularning harakatlari
qo'yilgan maqsadga muvofiq ravishda erishish uchun xizmat qiladi.
Boshqaruv subyekti va obyekti hamda boshqaruv tizimining mavjudligi
kibernetik tizim uchun xosdir.

Mavzu: Huquqiy informatikaning metodologik asoslari Reja: 1.Huquqiy informatika predmeti 2.Huquqiy informatikaning integrativ funksiyasi 3.Tizimlarni tahlil qilish metodi

1.O'zbekistonning davlat va huquq sohasini axborotlashtirish borasidagi murakkab vazifalarni hal qilish ilmiy bilimlarning yangi sertarmoq tizimini vujudga keltirishni talab qiidi. Yangi fanlararo tarmoq — huquqiy informatika ana shu vazifalarni hal qilishga javob beradi. Umumiy va huquqiy informatika g‘oyalari dastlab murakkab dinamik tizimlarni boshqarish qonunlari haqidagi fan - kibernetika tarkibida rivojlandi. Informatikani mustaqil fanga ajratish masalasi faqat ayrim olimlar tomonidan qo'yildi. Jumladan, mazkur sohaning yetakchi mutaxassislaridan biri V.l. Siforov informologiya - axborotlarni uzatish, taqsimlash, qayta ishlash va o'zgartirish qonunlari haqidagi fan g'oyasini ilgari surdi. Bunda informologiya mazmuniga axborotlarni kodlash, koddan chiqarish, eslab qolish, saqlash, qidirish, ajratib olish, yetkazish, taqqoslash, ifoda etish, ishlab chiqarish va foydalanish kirishi nazarda tutildi (1976). 60- yillaming oxirida «informatika» tushunchasi mamlakatimizda faqat axborot texnikasi bilan emas, balki ilmiy axborot nazariyasi («dokumentalistika») bilan ham bog'landi. Bunga ko'p jihatdan A.I. Mixaylov, A.I. Cherniy va R.S. Gilyarevskiyning «Informatika asoslari» (1968) asarining e’lon qilinishi sabab bo'ldi. Asarda ilmiy- texnik axborot tushunchasi va unga ishlov berish usullari batafsil ko'rib chiqildi. 1982-yili kibernetika va informatika sohasidagi atoqli olim V.M. Glushkovning «qog'ozsiz informatika asoslari» monografiyasi e’lon qilindi. Ushbu monografiyada axborot tushunchasi va unga ishlov berish usullari, ilmiy tadqiqotlar, noshirlik faoliyati, tibbiyot, ta’lim, loyihalash ishlari, kredit-moliya munosabatlari sohalaridagi qog‘ozsiz texnologiyalaming amaliy masalalari ko'rib chiqildi. Tashkiliy tizimlarni avtomatlashtirish va turdosh masalalarga alohida e’tibor qaratildi. Umumdavlat avtomatlashtirilgan tizimi g'oyasi ilgari surildi. Informatikaning tushunchalar apparatini shakllantirishda GR. Gromovning «Milliy axborot resurslari: sanoatda foydalanish masalaiari» (1984) monografiyasi katta rol o'ynadi. Bu monografiyada milliy axborot resurslari, ulardan sanoatda foydalanish, EHM sanoatining o'sish sur’atlari, axborot texnologiyalari va dasturlashtirish

fanining rivojlanish istiqbollari ko'rib chiqilgan. Axborot resurslari - mamlakat mehnatga layoqatli aholisi eng malakali va ijodiy jihatdan faol qismi intellektual faoliyatining bevosita mahsulidir. Milliy axborot resurslari - nisbatan yangi iqtisodiy kategoriya. Bu resurslarni miqdoriy baholash va ularning boshqa iqtisodiy kategoriyalar bilan aloqasi masalasining to'g'ri qo'yiNshi turli bilim sohalaridagi mutaxassislar va olimlardan hamkorlikdagi uzoq izlanishlarni talab etadi. 80-yillarning oxirlaridan O'zbekistonda ikkinchi kompyuter inqilobi boshlandi. «Informatika» atamasi faqat fannigina emas, amaliy faoliyat yo'nalishini ham anglata boshladi. Informatika xalq xo'jaligining tarmog'i sifatida kompyuter texnikasi, dasturiy mahsulot ishlab chiqarish va zamonaviy axborotlarga ishlov berish texnologiyalarini ishlab chiqish bilan bog'liq turli xo'jalik yuritish shakllaridagi turdosh korxonalar majmuidan tashkil topadi. «Informatika» atamasi 60-yillarda Fransiyada vujudga kelgan bo'lib, elektron hisoblash mashinalari yordamida axborotlarga avtomatlashtirilgan ishlov berish sohasi ana shu atama bilan atalgan. Fransuzcha informatique atamasi information (axborot) va automatique (avtomatika) so'zlarini qo‘shish yo‘li bilan hosil qilingan bo'lib, «informatsion avtomatika yoki axborotlarga avtomatlashtirilgan ishlov berish» degan ma’noni anglatadi. Inglizzabon mamlakatlarda bu atamaga computer science (kompyuter texnikasi haqidagi fan) atamasi mos keladi. Mamlakatimizda «informatika» atamasining hozirgi talqini 1983 yili sobiq SSSR Fanlar akademiyasi yillik yig'ilishi sessiyasida Informatika, hisoblash texnikasi va avtomatlashtirish bo'limini tashkil etish haqida qaror qabul qilingan paytdan e’tiboran qaror topdi. Informatika «EHMga asoslangan axborotlarga ishlov berish tizimlarini ishlab chiqish, loyihalash, yaratish, baholash, bu tizimlaming ishlashi, ularning qo'llanishi va ijtimoiy amaliyotning turli sohalariga ta’sirining barcha jihatlarini o'rganuvchi kompleks ilmiy va muhandislik fani» sifatida talqin qilindi. Predmetini axborotlar va axborot jarayonlari tashkil qiluvchi fanlarning sertarmoq tizimi mavjud. Axborot jarayonlarining umumiy qonuniyatlari va ularning matematik

modellarini o'rganuvchi nazariy informatika; jamiyatdagi axborot jarayonlarining xususiyatlarini o'rganuvchi ijtimoiy informatika; to'g'ridan-to'g'ri amaliy vazifalarni hal qilish uchun avtomatlashtirish vositalaridan foydalanishga mo'ljallangan amaliy informatika; muayyan fanlar (iqtisodiyot, sotsiologiya, huquq va boshqalar)dagi axborot jarayonlarini o'rganuvchi informatikaning tarmoq yo'nalishlari shular jumlasidan. Hozirgi zamon informatika fani matematika va kibernetika, tizimli texnika va elektronika, mantiq va lingvistika negizida vujudga kelgan. Uning asosiy ilmiy yo'nalishlari hisoblash texnikasining nazariy asoslari, statistik axborot nazariyasi, dasturlashtirish va sun’iy intellekt singari fanlarni hosil qilgan. Umumiy va huquqiy informatikani farqlay bilish zarur. Umumiy informatika - bu axborotlarning tuzilishi va xususiyatlarini, shuningdek, axborot faoliyatining qonuniyatlari, uning nazariyasi, metodikasi va tashkilotini o'rganuvchi fandir. Umumiy informatikaning maqsadi axborotlarni yozib olish, to'plash, tahliliy- sintetik ishlov berish, saqlash, qidirish va tarqatishning maqbul usul va vositalarini ishlab chiqishdan iborat. Mavjud ishlar umumiy informatikaning tuzilishiga tegishli quyidagi qoidalarni ta’riflash imkonini beradi. 1. Axborot va axborotlashtirishning ijtimoiy masalalari. Ijtimoiy axborot. Axborotning jamiyatdagi roli. Axborot jamiyati konsepsiyasi. Axborot xavfsizligi. Axborotlashtirishning ijtimoiy oqibatlari. 2. Nazariy va matematik informatika. Algoritm, model, formalizatsiya tushunchalari. Qarorlar qabul qilish nazariyasi, matematik va mantiqiy apparat. 3. Sun’iy intellekt nazariyasi. Intellektual va psixik jarayonlarni kompyuterda modellashtirish. Ekspert tizimlar. Obrazlarni tanib olish. Intellektual robotlar. 4. Hisoblash texnikasi va dasturlash. EHM arxitekturasi. Dastur va dasturlash. EHMning yaratilishi tarixi. Rivojlanish tendensiyalari. Kompyuter tarmoqlari va tizimlari. 5. Amaliy informatika. Fan va amaliyotning turli sohalarida (iqtisodiyot, texnika, har- biy ish, huquq va boshqalarda) axborotlarni to'plash va ularga ishlov berish usullarini qo'llash masalaiari. Informatika amaliy fan sifatida axborot jarayonlaridagi

qonuniyatlar (axborotlarni jamg'arish, qayta ishlash va tarqatish)ni o'rganish, inson faoliyatining turli sohalarida kommunikatsiyalarning axborot modellarini yaratish, axborot tizimlari va texnologiyalarini ishlab chiqish bilan shug'ullanadi. Huquqiy informatika umumiy informatikaning amaliy tarmog'i hisoblanadi. Huquqiy informatikaning vazifalari va tabiatini tushunishga nisbatan har xil yondashuvlar mavjud. Aytib o'tilgan qarashlardan kelib chiqib unga quyidagicha ta’rif berish mumkin. Huquqiy informatika-b u yuridik faoliyat sohasidagi axborot jarayonlarining qonuniyatlari va xususiyatlari, ulami avtomatlashtirish, yuridik faoliyatni takomillashtirish va uning samaradorligini oshirish hamda huquqiy vazifalarni hal qilish uchun huquq fanlari nazariyasi va metodologiyasi, matematika, informatika va mantiq, vosita va usullaridan kompleks foydalanish negizida yaratiladigan avtomatlashtirilgan axborot tizimlarining tuzilishi va ulardan foydalanish usullari haqidagi fanlararo bilim sohasidir1. Huquqiy informatika va huquqiy kibernetika g'oyalarining vujudga kelishi va rivojlanishida V.N. Kudryavsev, D.A. Kerimov, O.A. Gavrilova, R.M. Lansman, Z.I. Kirsanov, S.S. Moskvin, N.S. Polevoy, A.R. Shlyaxov, L.G. Ejubov singari olimlarning ishlari katta rol o'ynadi. Huquqiy informatikaning vazifalariga quyidagilar kiradi: plyuralistik demokratiya va oshkoralik, jamiyatning har bir a’zosi normativ huquqiy hujjatlaming butun majmuidan foydalanish imkoniyatiga egaligi, zarur vaqtda, zarur joyda va zarur shaklda erkin axborot olish imkoniyatining mavjudligi prinsiplarida huquqiy davlat qurishda faol ishtirok etish; avtomatlashtirilgan ish joylari (AIJ), intellektual va maslahat tizimlarini joriy etishning ilmiy va amaliy asoslarini ishlab chiqish; yuridik muassasa va organlarning faoliyatini intellektuallashtirish, adliyani va yuridik faoliyatning boshqa shakllarini amalga oshirishda ish samaradorligi va madaniyatini oshirish; avtomatlashtirilgan ta’lim tizimlarini yaratish; yuridik kadrlar tayyorlash va qayta tayyorlashning nazariy va uslubiy muammolarini ishlab chiqish, yangi huquq ixtisosligi - «huquqiy informatika» bo'yicha yosh mutaxassislar korpusini shakllantirish. Bugungi kunda huquqiy

O'xshashlar

Blum taksonomiyasi. Uning nazariy-metodologik asoslari

Mustaqillik davrida muzey ishi va uning me’yoriy-huquqiy asoslari

Testologiyaning texnik va metodologik prinsiplari

Huquqiy davlat. Huquqiy davlatchilik g’oyasining rivojlanish tarixi.

HUQUQIY IFORMATIKA MODELLASHTIRISH MEDODI