Mustaqillik davrida muzey ishi va u ning me’yoriy-huquqiy asoslari Reja: 1. Mustaqillik davrida muzey ishining takomillashuvi. 2. «Muzeylar to‘g‘risida»gi Qonunning ahamiyati.

1. Mustaqillik davrida muzey ishining takomillashuvi. O‘zbekiston istiqloli respublikamiz ma’naviy hayotida yangi istiqbollarni ochdi. Xususan, jamiyat va inson hayotida muhim o‘rin tutuvchi muzey va muzeyshunoslikka davlat siyosati darajasida e’tibor berildi. Ushbu qismda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning Farmoni, Vazirlar Mahkamasining maxsus qarorlari, «O‘zbekmuzey» tashkilotining ta’sis etilishi, «Muzeylar to‘g‘risida»gi Qonunning qabul qilinishi hamda ularning ma’naviy hayotda, muzeylar faoliyati, muzeyshunoslikka ta’siri, ularning ilmiy ahamiyati ochib beriladi. Bu masala xususida N.Habibullaev, O‘.Yormuhammedov, Q.Inoyatov, D.Rahimova va I.Jabborov 1 kabilar vaqtli matbuotda hamda R.Almeev, I.Ilalov, G.Fuzailova va M.Xasanova, M.Bekmurodov va M.Rashidova, D.Kuryazova 2 va boshqa mutaxassislar maxsus tadqiqot, o‘quv qo‘llanma, darsliklarda o‘z fikr- mulohazalarini bildirganlar. Ularning mulohazalari umumlashtirilib, mustaqil O‘zbekistonda muzeylar taraqqiyoti uchun me’yoriy-huquqiy baza yaratgan hujjatlar xronologik tartibda tahlil etildi. Xalqimiz mustaqillikka erishgach, O‘zbekiston hududida joylashgan muzeylar faoliyatini takomillashtirish ishlari boshlandi. Ular xalqning ma’naviy- axloqiy kamolotida yanada muhim o‘rin egallay boshladi. Qadriyatlarimizni, boy tariximizni, mustaqilligimiz odimlarini aks ettiruvchi noyob, nodir eksponatlar bilan muzey ekspozitsiyalari boyitildi. Shuningdek, muzeylarni jahon standartlariga moslashtirish, jahonga tanitish, ulardan yoshlarimiz ongida milliy g‘urur va iftixor, milliy g‘oyaning o‘rin olishiga muhim omil bo‘lishi, yoshlarda Vatanga sadoqat tuyg‘ularini shakllantirishga alohida e’tibor berildi. Jahon muzeyshunosligi tajribalarini qo‘llashga zarur shart-sharoitlar yaratish maqsadida 1 Жабборов И., Раҳимова Д. Замонавий музейшуносликнинг долзарб муаммолари // Мозийдан садо. – Тошкент, 2003. - № 1 (7). – Б. 10-12.; Иноятов Қ. Ватанга муҳаббат шу ерда туғилади // Мозийдан садо. – Тошкент, 1999. – № 3. – Б. 4-7.; Ҳабибуллаев Н. Ўзбек музейларининг истиқболи // Мозийдан садо. – Тошкент, 1999. – № 1-2. – Б. 12-13.; Ёрмуҳаммедов Ў. Нажотбахш қарор // Гулистон – Тошкент, 1995. – № 2. – Б. 28-29. 2 Бекмуродов М., Рашидова М. Музейшунослик. – Тошкент: Ворис-Али, 2006. – 102 б.; Илалов И. Музееведение. – Ташкент: Мусиқа, 2006. – 357 с.; Kuryazova D.T. Muzey ishi tarixi va nazariyasi. Kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma. – Toshkent: O‘qituvchi , 2007. – 160 b.; Фузаилова Г., Хасанова М. Музееведение. – Ташкент: Фан ва технологиялар босмахонаси, 2008. - 192 с.; Альмеев Р. Бухара – город музей. – Ташкент: Фан, 1999. – 205 с.; Его же. Музеи Узбекистана и социально-культурные перспективы их развития. – Ташкент: Г. Гулям, 2007. – 268 с.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998 yil 12 yanvardagi Farmoni qabul qilindi. Ushbu hujjat O‘zbekistondagi muzeylar faoliyatida burilish nuqtasi bo‘lib, ularning tarixida yangi davr boshlanganini anglatadi. Mustaqillik davrida muzeyshunoslik va muzey ishiga oid dastlabki maxsus hujjat O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1994 yil 23 dekabrda qabul qilingan «Respublika muzeylari faoliyatini yaxshilash chora-tadbirlari to‘g‘risidagi» qarori bo‘ldi 3 . Albatta, bu hujjat o‘z davri uchun muhim ahamiyat kasb etdi. Unda respublika muzeylarining vazifalari, istiqbollari belgilab berildi. Jumladan, Madaniyat ishlari vazirligiga muzeylar faoliyatini muvofiqlashtiruvchi idoralararo jamoatchilik kengashi tuzish vazifasi topshirildi. Hujjatda O‘zbekiston muzey boyliklari fondi to‘g‘risidagi Nizomni, muzeylarda saqlanayotgan tarixiy-madaniy boyliklarni ro‘yxatga olish, jamlash va saqlash tartibi to‘g‘risida yo‘riqnoma ishlab chiqish va tasdiqlatish ko‘zda tutildi. Qarorda O‘zbekiston fuqarolarini chet ellarda saqlanayotgan tarixiga oid osori- atiqalar bilan tanishtirish hamda muzeylardagi noyob eksponatlar orqali tarixni va bugungi yutuqlarni keng targ‘ib etish uchun belgilangan xalqaro tartib asosida xorijiy mamlakatlar muzeylari bilan o‘zaro ko‘rgazmalar ayirboshlash yuzasidan aniq tadbirlar rejasi ishlab chiqilishi va amalga oshirilishi belgilandi. Hujjatda «O‘zbekturizm» milliy kompaniyasi, «O‘zbekiston havo yo‘llari» milliy aviakompaniyasi va boshqa manfaatdor tashkilotlar hisobidan mamlakatimiz muzeylarida saqlanayotgan noyob eksponatlarni jahon miqyosida targ‘ib etishga yo‘naltirilgan reklama mahsulotlarini muntazam chiqarib turishni tashkil etish topshirildi. Alohida e’tibor muzeylardagi eksponatlarning uzoq saqlanishini ta’minlash, ularni ta’mirlash va asl holicha saqlab qolish maqsadida vazirlik huzurida xo‘jalik hisobida ish ko‘ruvchi, chet el sarmoyalarini jalb etib, qo‘shma korxonalar barpo etish hisobiga mahsulot ishlab chiqarish bilan shug‘ullanuvchi ilmiy ishlab chiqarish markazini tashkil etish lozimligiga e’tibor qaratildi. O‘zbekiston Respublikasidagi muzeylar ishining yagona tizimini vujudga keltirish, ular faoliyatini muvofiqlashtirish va uslubiy yordam ko‘rsatish uchun 3 Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1994 йил 23 декабрда қабул қилинган «Республика музейлар фаолиятини яхшилаш чора-тадбирлари тўғрисида»ги қарори // Халқ сўзи, 1994 йил 24 декабрь.

O‘zbekiston Respublikasi Madaniyat ishlari vazirligining markaziy apparati tarkibida uchta xodimdan iborat Muzey ishlari bosh boshqarmasini tuzish ko‘zda tutildi. Qarorda malakali kadrlar tayyorlash ham nazardan chetda qolmadi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi hamda «O‘zistiqbolstat» davlat qo‘mitasiga 1995–1996 o‘quv yilidan O‘zbekiston Respublikasi Madaniyat ishlari vazirligining talabnomasi asosida oliy ma’lumotli muzeyshunos mutaxassislar tayyorlash bo‘yicha tegishli o‘rinlar ajratish topshirildi. Qarorning 2-ilovasida 1995–1997 yillari «O‘zbekiston davlat san’at muzeyi» (Toshkent) 4 , «O‘zbekiston san’ati va madaniyati davlat muzey»larini (Samarqand) ta’mirlash, «O‘zbekiston davlat tabiat muzeyi» va uning fondlari uchun yangi inshoot bunyod etish ko‘zda tutildi. Rejalashtirilgan ishlar respublika byudjeti mablag‘lari hisobidan amalga oshirilishi ko‘rsatildi. Inshootlarni zamonaviy jihozlashga zarur bo‘lgan texnika vositalarini sotib olish uchun ham mablag‘ ajratish belgilandi. Bugungi kunda yuqoridagi ishlar amalga oshirildi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklariga, o‘z hududlaridagi muzeylar ishini takomillashtirish, ularni ta’mirlash va yangilarini qurish bo‘yicha tegishli chora-tadbirlarni belgilashlari kerakligi ta’kidlandi. Mamlakat muzeylarida saqlanayotgan va saqlanishi lozim bo‘lgan nodir ashyolarni qayta ro‘yxatdan o‘tkazish topshirildi. Chet ellarga ko‘rgazma uchun olib chiqib ketilmaydigan noyob osori-antiqalar ro‘yxati O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tasdig‘iga kiritilishi lozimligi uqtirildi. Shuningdek, mutasaddi vazirliklarga xorijiy mamlakatlarda ko‘rgazmalar o‘tkazish tartibini, O‘zbekiston muzeylari fondidan noyob eksponatlarni olib borish me’yorlarini ishlab chiqib, birgalikda tasdiqlash buyurildi. Noyob eksponatlarning daxlsiz saqlanishini va respublikamizga qaytarib olib kelishni ta’minlashga alohida e’tibor berish hamda muzeylarning rahbarlari va boshqa tegishli mansabdor shaxslarning javobgarlik darajasi nazarda tutilishi lozimligi alohida ta’kidlandi. 4 Музейнинг ХХ аср 30 -йилларида ташкил топиши ва фаолияти ҳақида архив маълумотлари ҳам мавжуд. Қаранг: ЎзР МДА, Р–94-фонд, 5-рўйхат, 1805-иш, 1-варақ.

Ushbu hujjat endigina mustaqillikka erishgan yosh davlatning muzeyshunoslik va muzey ishiga katta e’tibori timsolidir. Hozirgi kunda tarixiy durdonalarni asrab-avaylash, o‘tmish osori-atiqalarini, nodir qo‘lyozmalarni ilmiy jihatdan o‘rganish har taraflama tadqiq etilishiga jiddiy e’tibor berilmoqda. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998 yil 12 yanvarda qabul qilingan «Muzeylar faoliyatini tubdan yaxshilash va takomillashtirish to‘g‘risida»gi Farmoni muzeylar maqomini yuksaltirishga qaratilgani bilan qimmatlidir. Ushbu Farmonda O‘zbekiston hududida qadimdan shakllangan muzeylar tizimini yanada takomillashtirish, ularni xalqning ma’naviy-axloqiy kamolotida tutgan o‘rnini yuksaltirish, muzey fondlarida saqlanib kelinayotgan xalqimizning boy tarixini, mustaqilligimiz odimlarini aks ettiruvchi noyob, nodir eksponatlarni avaylab-asrash lozimligi ta’kidlandi. Ularni o‘rganish, boyitib borish, dunyoga olib chiqish va targ‘ib etish, xalqimiz ongida milliy g‘urur va iftixor, istiqlol va Vatanga sadoqat tuyg‘ularini kuchaytirish yo‘lida keng foydalanish lozimligi ko‘rsatildi. Muzeylarni zamon talablariga mos yuqori malakali mutaxassislar bilan ta’minlash, moddiy-texnika bazasini mustahkamlab, jahon muzeyshunosligining eng ilg‘or tajribalarini qo‘llash uchun zarur shart-sharoitlar yaratish lozimligi ta’kidlandi 5 . Farmonning birinchi bandida O‘zbekiston Respublikasi Madaniyat ishlari vazirligi va tegishli idoralarga mavjud barcha turdagi muzeylar faoliyatini muvofiqlashtirish, zarur ilmiy-uslubiy yordam ko‘rsatishni ta’minlash maqsadida «O‘zbekmuzey» jamg‘armasi tashkil etilishi ko‘zda tutildi. «O‘zbekmuzey» uning bo‘lim va korxonalari, muzeylarning asosiy va qo‘shimcha faoliyatidan olinadigan daromadlari besh yil muddatga barcha soliqlardan, bojxona va boshqa to‘lovlardan ozod etilishi ko‘zda tutilgan. Soliqdan ozod etilishi natijasida yig‘ilgan mablag‘larni sohani yanada rivojlantirishga, uning moddiy-texnika negizini mustahkamlashga, xodimlarni ijtimoiy-iqtisodiy muhofaza qilish ishlariga sarflanishi nazarda tutilgan. Turli tashkilot va 5 Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Музейлар фаолиятини тубдан яхшилаш ва такомиллаштириш тўғрисида»ги Фармони. 1998 йил 12 январь // Халқ сўзи, 1998 йил 13 январь.