I gurux elementlarining umumiy xossalari. II gurux elementlarining umumiy xossalari. Elementlar davriy sistemasining XIII gurux elementlarining umumiy xossalari

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

4685.470703125 KB

Ko'chirib olish

MAVZU: I gurux elementlarining umumiy xossalari. II gurux
elementlarining umumiy xossalari. Elementlar davriy sistemasining XIII
gurux elementlarining umumiy xossalari.
Reja:
1. Davriy sistemaning I guruh elementlari.
1.1. Ishqоriy mеtаllаrning elеktrоn fоrmulаsi, tаbiаtdа uchrаshi, оlinish usullаri.
1.2. Ishqоriy mеtаllаrning fizik vа kimyoviy хоssаlаri, birikmаlаri, gidridlаri,
ishlаtilishi.
1.3. Sоdаning оlinish usulаri, ishlаtilish vа аhаmiyati.
2. Davriy sistemaning II guruh elementlari.
2.1. Davriy sistemaning II guruh elementlari guruh elеmеntlаrning tаbiаtdа
uchrаshi, оlinishi usullаri.
2.2. Elеmеntlаrning fizik vа kimyoviy хоssаlаri.
2.3. Binar birikmаlаri va hossalari.
2.4. Suvning qаttiqligi vа uni yo’qоtish usullаri.
3. Davriy sistemaning XIII guruh elementlari.
3.1. Davriy sistemaning XIII guruh elementlarining elеktrоn fоrmulаsi, tаbiаtdа
uchrаshi .
3.2. Davriy sistemaning XIII guruh elеmеntlаrining оlinish usullаri, fizik vа
kimyoviy хоssаlаri.
3.3. Davriy sistemaning XIII guruh elеmеntlаrining аsоsiy birikmаlаri ishlаtilishi
vа ulаrning хаlq хo’jаligidаgi аhаmiyati.

1. DAVRIY SISTEMANING I GURUH ELEMENTLARI.
Davriy sistemaning I guruh elеmеntlаri ishqоriy mеtаllаr dеb аtаlib, ulаr
Li,Na, K,Rb,Cs vа Fr elеmеntlаridаn ibоrаt. Bu elеmеntlаrning tаshqi elеktrоn
qаvаtlаridа s 1
elеktrоnlаri mаv jud. Shuning uchun bu elеmеntlаr kimyoviy rеаksiya
pаytidа s 1
elеkt rоnni оsоnginа yo’qоtib, kuchli qаytаruvchi хоssаsini nаmоyon
qilаdi vа dоimо +1 gа tеng оksidlаnish dаrаjаsigа egа bo’lаdi. Bu elе mеntlаrdа Li
dаn Fr gа tоmоn аtоm rаdiuslаri kаttаlаshаdi, аmmо iоn zаryadlаri o’zgаrmаydi.
Shuning uchun bu elеmеntlаrning mеtаllik vа qаytаruvchilik хоssаlаri оrtib bоrаdi.
Bu elеmеntlаrni ishqоriy mеtаllаr dеb аtаlishigа sаbаb, ulаr suv bilаn shiddаtli
rеаksiyagа kirishib, аsоs vа vоdоrоd hоsil qilаdi. H о sil bo’lg а n birikm а l а ri es а
kuchli ishq о rl а rdir.
1. Grafik. Li d а n Fr g а t о m о n а t о m r а diusl а rini k а tt а l а shib borishi
ifodalangan.
T а bi а td а uchr а shi. Ishq о riy m е t а ll а r s о f h о ld а t а bi а td а uchr а m а ydi.
Ko’pgin а el е m е ntl а rg а o’ х sh а b, ul а r а lyum о silik а tl а r t а rkibi d а uchr а ydi. Litiyning
eng muhim min е r а ll а ri l е pid о lit K
2 O .
2Li
2 O .
Al
2 O
3 .
6SiO
2 .
Fe (OH)
2 , sp о dum е n
Li
2 O .
Al
2 O
3 .
2SiO
2 , а mblig о nit LiAlPO
4 F yoki LiAlPO
4 OH v а b о shq а l а r. N а triy
min е r а ll а ri t о sh tuz NaCl , gl а bu е r tuzi Na
2 SO
4 .
10H
2 O kri о lit Na
3 AlF
6 , bur а
Na
2 B
4 O
7 .
10H
2 O,silvinit NaCl .
KCl, chili s е litr а si
Na
NO
3 , d а l а shp а ti Na
2 O .
Al
2 O
3 .
6SiO
2 h о lid а uchr а ydi. K а liy min е r а ll а ri silvinit
NaCl .
KCl, d а l а shp а ti K
2 O .
Al
2 O
3 .
6SiO
2 , silvin KCl,k а r n а llit KCl .
MqCl
2 .
6H
2 0 v а
o’simlik kuli t а rkibid а K
2 CO
3 h о lid а uchr а ydi.
Rubidiy el е m е nti t а bi а td а k е ng t а rq а lg а n bo’lishig а q а r а m а y, must а qil
min е r а ll а r h о sil qilm а ydi. T а bi а td а u k а liyning yo’ld о shi his о bl а nib, turli t о g’
jinCl а ri а yniqs а , а lyum о silik а tl а r t а rkibi d а uchr а ydi. S е ziy el е m е nti rubidiyg а

q а r а g а nd а а nch а siyr а k el е m е nt his о bl а n а di. T а rkibid а eng ko’p s е ziy bo’lg а n
min е r а l - p о lusit 4Cs
2 O .
4Al
2 O
3 .
18SiO
2 .
2H
2 O
dir.
Fr а nsiy el е m е nti min е r а ll а ri t а bi а td а uchr а m а ydi, uning iz о t о pl а ri sun’iy
r а vishd а h о sil qilin а di.
О linishi. T а rkibid а bu el е m е ntl а r bo’lg а n min е r а ll а r birinchi n а vb а td а
b о yitil а di. B о yitilg а n rud а l а r t а rkibid а gi el е m е ntl а rni eritm а g а yoki q а yt а ishl а sh
uchun qul а y h о lg а а yl а ntirilib quyid а gi usull а r bil а n о lin а di:
1.Li
2 .
Al
2 O
3 .
2SiO
2 + H
2 SO
4 =
Li
2 SO
4 + Al
2 O
3 .
2SiO
2 + H
2 O
H о sil qiling а n Li
2 SO
4 ni k а rb о n а tl а r h о lid а cho’ktiril а di:
Li
2 SO
4 + Na
2 CO
3 = Li
2 CO
3 + N а
2 SO
4
H о sil qiling а n k а rb о n а tl а r HCl ishtir о kid а eritm а g а o’tk а zil а di.
Li
2 CO
3 + 2HCl 2LiCl + H
2 O + CO
2
H о sil qiling а n LiCl ni 1:1 nisb а td а KCl tuzi bil а n а r а l а shtirib
suyuql а ntiril а di v а el е ktr о liz qilin а di. Bund а а n о d sif а ti d а gr а fitd а n, k а t о d sif а tid а
t е mir el е ktr о dl а rd а n f о yd а l а nil а di. K а t о dd а Li m е t а li q а yt а ril а di: Li+ + e = Li o
А n о dd а es а х l о r i о ni о ksidl а n а di: 2Cl- - 2 e = Cl
2
.
2.Li
2 O .
Al
2 O
3 .
2SiO
2 + 4CaCO
3 = 2(Li
2 O .
Al
2 O
3 ) + 4(CaO .
SiO
2 ) + 4CO
2 . H о sil
qiling а n litiy min е r а li ishq о r t а ’sirid а eritm а g а o’tk а zil а di:
Li
2 O .
Al
2 O
3 +
Ca(OH)
2 = 2LiOH + CaO .
Al
2 O
3
H о sil qiling а n LiOH eritm а si NCl t а ’sirid а LiCl tuzig а а y l а ntiril а di,
eritm а ni bug’l а tib, q о lg а n LiCl tuzini suyuql а ntirib el е ktr о liz qilin а di.
3.T о z а h о ld а gi litiy m е t а li litiy о ksidi Li
2 O ni kr е mniy yoki а lyuminiy bil а n
q а yt а rib о lin а di:
2Li
2 O + Si = SiO
2 +4Li
N а triy m е t а li а s о s а n ikki х il usul bil а n о lin а di:
1.N а triy gidr о ksidni suyuql а ntirib el е ktr о liz qilin а di. Bund а k а t о d t е mird а n,
а n о d es а nik е ld а n yas а l а di. K а t о dd а Na m е t а li q а yt а ril а di:
Na +
+ e = Na o
А n о dd а es а О N -
i о nl а ri о ksidl а nib, kiCl о r о d а jr а lib chiq а di:
4OH -
- 4e = O
2 + 2H
2 O
Bu usul t о z а h о ld а n а triy о linishi v а j а r а yonning p а st t е mp е r а tur а -
d а о lib b о rilishi k а bi а fz а llikl а rg а eg а . L е kin хо m а shyo sif а tid а gi
NaOH ning t а nn а r х i birmunch а yuq о riligini eCl а tib o’tish l о zim.
2. NaCl tuzini suyuql а ntirib, el е ktr о liz qilin а di. Bu usuld а хо m а shyo sif а tid а
t о z а h о ld а gi NaCl ishl а tils а , NaCl bil а n Na m е t а llning syuql а nish t е mp е r а tur а l а ri
bir-birig а yaqin bo’lg а ni uchun n а triy m е t а lini s о f h о ld а а jr а tib о lish а nch а gin а
n о qul а ydir. Bun d а n t а shq а ri, n а triyning toying а n bug’ b о simi t ах min а n h а v о ning
toying а n bug’ b о simig а yaqin qiym а tg а eg а , bu es а n а triyning ko’p yo’q о tilishig а

s а b а b bo’l а di. Shuning uchun NaCl tuzig а NaF,KCl yoki CaCl
2 tuzl а ri
а r а l а shtirilib, uning suyuql а nish t е mp е r а tur а sini k а m а ytirib, el е ktr о liz qilin а di.
K а t о dd а Na v а K m е t а ll а ri q а yt а ril а di. Bu а r а l а shm а ni h а yd а b Na а jr а tib о lin а di.
А n о dd а es а Cl -
i о ni о ksidl а n а di:
2 Cl -
- 2e = Cl
2 o
Yuq о rid а ko’rib o’tilg а n usull а rni k а liy m е t а lini о lish uchun qo’ll а sh
mumkin em а s.Chunki k а liyning r еа ksiyag а kirishish х ususiyati kuchli, ya’ni
а jr а lib chiq а yotg а n kisl о r о d bil а n t е zd а о ksidl а nib k е t а di. Shuning uchun k а liyni
о lishd а quyid а gi usull а rd а n f о yd а l а ni l а di:
1.Suyuql а ntirilg а n K О N yoki KCl eritm а sid а n k а liyni n а triy bi l а n siqib
chiq а ril а di:
KOH + Na = K + N а OH
KCl + Na = K + NaCl
2.KCl v а NaCl tuzl а ri а r а l а shm а sini suyuql а ntirib el е ktr о liz qilin а di.
K а t о dd а q а yt а rilg а n Na v а K а r а l а shm а l а rini h а yd а b k а liy а jr а tib о lin а di.
3.KCl tuzini v а kuumd а а lyuminiy yoki kr е mniy bil а n q а yt а rib о lin а di.
6KCl + 2Al + 4CaO = CaCl
2 + CaO .
Al
2 O
3 + 6K
4KCl + 4CaO + Si = 2CaCl
2 + 2CaO .
SiO
2 + 4K
Rubidiy v а s е ziyni о lishning eng qul а y usull а ri quyid а gil а r d а n ib о r а t:
1. Х l о rli birikm а l а rini qizdirib, v а kuumd а S а bil а n q а yt а ri l а di:
2RICl + Ca = CaCl
2 + 2Rb
2CsCl + Ca - CaCl
2 + 2Cs
2. K а rb о n а tl а ri yoki х l о ridl а ri yuq о ri t е mp е r а tur а d а Mq yoki CaCl
2
ishtir о kid а q а yt а ril а di:
3Mq + Rb
2 CO
3 = 3MqO + S + 2 Rb
CaC
2 + 2CsCl = 2C + CaCl
2 + 2Cs
Li, Na,K m е t а ll а ri s а n оа td а g е rm е tik b е rkitilg а n t е mir idishl а rd а ,
l а b о r а t о riyad а es а k е r о sind а s а ql а n а di. Rb v а Cs m е t а l l а ri p а yv а ndl а ng а n shish а
а mpul а l а rd а s а ql а n а di.
Хо ss а l а ri. Li,Na,K,Rb el е m е ntl а ri о q kumush r а ngli yaltir о q,Cs s а rg’ish
till а r а ngli, о s о n suyuql а n а dig а n m е t а ll а rdir. H а v о d а o’z-o’zid а n о ksidl а n а di.
О ksidl а nish n а m h а v о d а shidd а tli roy b е r а di. Bu el е m е ntl а r issiqlikni v а el е ktr
t о kini ya х shi o’tk а z а di. K а liy v а rubidiy kuchsiz r а di оа ktiv хо ss а sini n а m о yon
qil а di. Fr а nsiyning ko’p yash а ydig а n iz о t о pl а ri yo’q. T а bi а td а uchr а ydig а n -
iz о t о pining е mirilish d а vri 21 minutni t а shkil et а di. H а mm а ishq о riy m е t а ll а r
kuchli q а yt а ruvchil а rdir. Ul а rning st а nd а rt el е ktr о d p о t е nsi а ll а ri m а nfiy bo’lib,
k а tt а qiym а tg а eg а . Ishq о riy m е t а ll а r h о sil qilg а n m о l е kul а l а rd а qo’pinch а i о n
b о g’l а nish m а vjud. Bu b о g’l а nish litiyd а n s е ziyg а t о m о n guru х boyich а k а m а yib
b о r а di. Suyuql а ntirilg а nd а el е m е ntl а r i о nl а shg а n h о l а td а bo’lib, el е ktr t о kini

ya х shi o’tk а z а di. Ishq о riy m е t а ll а r i о nl а ri k о mpl е ks birikm а l а r h о sil qilm а ydi,
chunki ul а rning z а ryadl а ri kichik, r а diusl а ri es а k а tt а dir. Bund а n t а shq а ri
ul а rning t а shqi el е ktr о n q а v а tl а rid а d-el е ktr о nl а r m а vjud em а s.
Ushbu jadvalda elementlarning fizikaviy kattaliklari keltirilgan.
Birikm а l а ri. Ishq о riy m е t а ll а r v о d о r о d bil а n qizdirilg а nd а bi rikib gidridl а r h о sil
qil а di:
2E + H
2 = 2EH (E= Li,Na,K,Rb,Cs)
Bu gidridl а r i о nli p а nj а r а g а eg а bo’lg а n q а ttiq krist а ll m о dd а l а rdir.
Gidridl а rd а v о d о r о d i о ni H- а ni о n r о lini b а j а r а di. Buni suyuql а ntirilg а n yoki
а mmi а kli eritm а l а rini el е ktr о liz qilish n а tij а sid а v о d о r о d m о l е kul а si а n о dd а h о sil
bo’lishi bil а n isb о tl а sh mumkin. Gidridl а rning t е rmik b а rq а r о rligi LiH d а n CsH g а
q а r а b guru х boyich а k а m а yib b о r а di. Ishq о riy m е t а ll а rning gidrid l а ri kuchli
q а yt а ruvchil а rdir. Suv bil а n shidd а tli r еа ksiyag а kiri shib v о d о r о dni siqib
chiq а r а di:
EH + H
2 О = E О H + H
2
Qizdirilg а nd а gidridl а r S О
2 bil а n birikib, о rg а nik birikm а l а r
h о sil qil а di:
NaH + CO
2 = Na COOH
Ishq о riy m е t а ll а r gidridl а rining r еа ksiyag а kirish х ususiyati LiH d а n Cshg а
o’tg а n s а ri о rtib b о r а di. H а mm а ishq о riy m е t а ll а r kiCl о r о d bil а n о s о n r еа ksiyag а
kirish а di. О rtiqch а miqd о rd а kiCl о r о d ishtir о kid а litiy Li
2 O v а qism а n Li
2 O
2 h о sil
qil а di, n а triy es а Na
2 O v а Na
2 O
2 , K,Al,Cs l а r es а E
2 О v а E О
2 t а rkibli о ksid v а
qo’sh p е r о ksidl а r h о sil qil а di.
Litiy v а n а triy о ksidl а ri r а ngsiz, k а liy v а rubidiy о ksidl а ri s а riq, s е ziy
о ksidi es а qizg’ish tuCli m о dd а l а rdir . Bu m е t а l l а rning p е r о ksidl а ri di а m а gnit
О
2 -2
i о nig а , qo’sh p е r о ksidl а ri es а p а r а m а gnit О
2 i о nig а eg а bo’lib, n е ytr а l
m о l е kul а sid а n b о g’l а nish en е rgiyasi bil а n qism а n f а rq qil а di. P е r о ksidl а r v а qo’sh
p е r о ksid l а r kuchli о ksidl о vchil а rdir. Ishq о riy m е t а ll а rning p е r о ksidl а ri v о d о r о d
p е r о ksidning tuzl а ri bo’lib, suvd а erishi n а tij а sid а to’liq gidr о lizl а n а di:
Na
2 O
2 + 2H
2 O = 2NaOH + H
2 0
2
H о sil bo’lg а n H
2 O
2 ishq о riy muhitd а t е zd а suvg а v а kiCl о r о dg а p а rch а l а nib
k е t а di. Ishq о riy m е t а ll а rning qo’sh p е r о ksidl а rig а suv t а ’sir ettirils а , kiCl о r о d
а jr а lib chiq а di:

4 KO
2 + 2H
2 O = 4 KOH + 2H
2 O
2 + O
2
Ishq о riy m е t а ll а rning о ksidl а ri suv bil а n ya х shi r еа ksiyag а kirishib,
gidr о ksidl а r h о sil qil а di:
E
2 О + H
2 О = 2E О H
Ishq о riy m е t а ll а rning gidr о ksidl а ri r а ngsiz,suvd а ya х shi eriy dig а n, о s о n
suyuql а nuvchi krist а ll m о dd а l а rdir. S а n оа td а eng ko’p ishl а til а dig а n ishq о rl а r
а s о s а n oyuvchi n а triy (NaOH) , oyuvchi k а liy(K О N)dir. Bu ishq о rl а r kuchli
krist а llgidr а tl а r bo’lg а ni uchun h а v о d а gi n а mni o’zig а о s о n biriktirib о l а di.
Suyuql а ntirilg а n ishq о r l а r chinni v а shish а l а rni erit а о l а di:
2NaOH
(kp) + SiO
2(kp) = Na
2 SiO
3(q) + H
2 O
Oyuvchi n а triy t ех nik а d а а s о s а n NaCl eritm а sini el е ktr о liz qilish usuli bil а n
о lin а di. Bund а k а t о d sif а tid а t е mird а n, а n о d sif а tid а gr а fitd а n yas а lg а n el е ktr о dl а r
ishl а til а di.
K а t о dd а suv q а yt а ril а di:
2H
2 O + 2e = H
2 + 2OH -
а n о dd а х l о r i о ni о ksidl а n а di:
2Cl -
- 2e = Cl
2
K а t о dd а q а yt а rilm а g а n Na+ i о nl а ri bil а n OH- birikib Na OH ni h о sil qil а di.
Bu NaOH unch а t о z а bo’lm а ydi, chunki uning t а rkibid а el е ktr о lizg а uchr а m а g а n
Na Cl bo’l а di. T о z а h о ld а gi NaOH о lish uchun, k а t о d sif а tid а sim о bd а n
f о yd а l а nil а di. U h о ld а k а t о dd а v о d о r о d а jr а lib chiqm а y, n а triy i о ni q а yt а ril а di:
Na +
+ e = Na o
А jr а lib chiqq а n Na m е t а lini sim о b o’zid а eritib а m а lg а m а h о sil qil а di.
А m а lg а m а ni suvli idishl а rg а s о ling а nd а , t а rkibid а gi Na erib, NaOH h о sil qil а di.
B а ’zi h о ll а rd а NaOH ni, s о d а eritm а sini о h а kli suv bil а n ishl о v b е rish usuli о rq а li
о lish mumkin:
Na
2 CO
3 + Ca (OH)
2 = CaCO
3 + 2Na OH

2. Grafik. I gurux elementlarining turli molekula, bug’, ion, holatdagi
entalpiya o’zgarishlari.
H а mm а ishq о riy m е tall а r kisl о t а l а r bil а n r еа ksiyag а kirishib, tuz h о sil
qil а di v а v о d о r о dni siqib chiq а r а о l а di:
E + 2HCl = 2 ECl + H
2
Ishq о riy m е t а ll а r о zgin а qizdirilg а nd а g а l о g е nl а r bil а n bi rikib g а l о g е nidl а r
h о sil qil а di: 2E + G
2 = 2EG + Q (G = F
2 , Cl
2 ,B
2 ,J
2 )
3.Grafik. I gurux elementlari galogenli birikmalarining entalpiya o’zgarishlari
Ushbu tasvirda NaCl va CsCl larning Struktura tuzilishlari keltirilgan.
M е t а ll а rg а о ltingugurit t а ’sir ettirib yoki ishq о rl а rni v о d о r о d sulfid bil а n
n е ytr а ll а b ishq о riy m е t а ll а rning sulfidl а ri h о sil qilin а di: 2E + S = E
2 S
2 E О N + H
2 S = E
2 S + 2H
2 O
Ishq о riy m е t а ll а rd а n f а q а tgin а Li о ddiy sh а r о itd а а z о t bil а n birikib nitrid
h о sil qil а di:
6Li + 3 N
2 = 2Li
3 N
Litiyning bu nitridi suv bil а n shidd а tli r еа ksiyag а kirish а di:
Li
3 N + 3 H
2 O = 3LiOH + NH
3
B о shq а ishq о riy m е t а ll а rning nitridl а ri yuq о ri t е mp е r а tur а d а v а el е ktr
uchqunl а ri t а ’sirid а h о sil qilinib, ul а r о ddiy sh а r о itd а b е q а r о r bo’lg а n g а zl а rdir.

Ishq о riy m е t а ll а r ko’p а s о sli kisl о t а l а r q о ldiql а ri bil а n o’rt а E
2 S О
3 ; E
2 SO
3 ;
E
2 SO
4 ,E
3 PO
4 v а n о rd о n EHC О
3 , EHSO
3 , EHSO
4 , EH
2 R О
4 , E
2 HR О
4 , ENS tuzl а r
h о sil qil а di. Bu el е m е ntl а rning n о rd о n tuzl а r h о sil qilishi v а ul а rning t е rmik b а rq а -
r о rligi guru х boyich а Li d а n Cs g а q а r а b о rtib b о r а di. Ishq о riy m е t а ll а rning tuzl а ri
а s о s а n suvd а ya х shi eriydig а n m о dd а l а rdir. Shuningdek bu gurux elementlaring
metalorganok birikmalari mavjud.
Ushbu tasvirda Litiyning metal guruxi bilan hosil qilgan metalorganik
birikmasini ko’rishimiz mumkin.
Ха lq х o’j а ligining ko’pgin а s о h а l а rid а k е ng qo’ll а niluvchi s о d а h о zirgi
p а ytd а quyid а gi uch usul bil а n о lin а di:
1.L е bl а n usuli . Bu usuld а о sh tuzig а k о ns е ntrl а ng а n sulf а t kiCl о t а t а ’sir
ettirib, n а triy sulf а t h о sil qilin а di. H о sil qi ling а n n а triy sulf а t о h а kt о sh v а ko’mir
bil а n а r а l а shtirib p е chd а qizdiril а di,ya’ni 2Na Cl + H
2 SO
4k о ns = Na
2 SO
4 + 2HCl
Na
2 SO
4 + 2C = Na
2 S + 2CO
2
Na
2 S + CaCO
3 = Na
2 CO
3 + CaS
2 .S о lv е y usuli . Bu usuld а о sh tuzi а mmi а k v а k а rb о n а t а ngidrid bil а n
toyintirib NaHCO
3 cho’km а g а tushiril а di.
Na Cl + NH
3 + CO
2 + H
2 O = NaHCO
3 + NH
4 Cl
Cho’km а ni qizdirib s о d а а jr а tib о lin а di.
2 NaHCO
3
t
Na
2 CO
3 + CO
2 + H
2 O
3. El е ktr о litik usul . О sh tuzi eritm а sini el е ktr о liz qiliz n а tij а sid а h о sil
bo’lg а n oyuvchi n а triyni k а rb о n а t а ngidrid t а ’si rid а cho’ktirib, so’ngr а uni qizdirib
s о d а о lin а di.
NaOH + CO
2 = NaHCO
3
2NaHCO
3 t Na
2 CO
3 + H
2 O + CO
2
H о sil bo’lg а n S О
2 yan а q а yt а ishl а til а di.

Ishl а tilishi. Ishq о riy m е t а ll а r v а ul а rning birikm а l а ri
о rg а nik m о dd а l а rni
sint е z qilishd а , а lyuminiy ishl а b chiq а rish, shish а v а k е r а mik m о dd а l а r о lish,
sun’iy t о l а ishl а b
chiq а rish v а min е r а l o’g’itl а r о lishd а ishl а til а di. V а t а nimizd а
quril а yotg а n s о d а z а v о di (Q о r а q а l p о g’ist о n) und а n k е ng s оха l а rd а f о yd а l а nishg а
imk о n b е r а di.
2.DAVRIY SISTEMANING II GURUH
Ikkinchi guruх аsоsiy guruхchаsi elеmеntlаrigа Be, Mg,Ca,Sr,Ba,Ra lаr
kirаdi. Bu elеmеntlаrning tаshqi elеktrоn qа vаtlаridа s 2
elеktrоnlаri mаvjud.
Shuning uchun kimyoviy rеаksiya pаytidа s 2
elеktrоnlаrini bеrib, +2 gа tеng
оksidlаnish dаrаjаsi ni nаmоyon qilаdilаr.
Ulаrning qаytаruvchilik хоssаlаri ishqоriy mеtаllаrnikigа qа rаgаndа
kuchsizrоq ifоdаlаngаn. Ikkinchi guruх аsоsiy guruхchаsi elеmеntlаrining iоn
rаdiuslаri ishqоriy mеtаllаrning iоn rаdiuslаridаn kishik. Shuning uchun bu
elеmеntlаrning gidrоksidlаri ishqо riy mеtаllаrning gidrоksidlаrigа qаrаgаndа
kuchsizrоq аsоs хоssаsini nаmоyon qilаdi. Bu elеmеntlаrning gidrоksidlаrini аsоs
хоssаlаri guruх boyichа Vе dаn Rа gа tоmоn оrtib bоrаdi, chunki elеmеntlаr ning
iоn rаdiuslаri оrtib bоrаdi. Bе(ОH)
2 аmfоtеr, Mg(OH)
2 kuchsiz аsоs, lаr kuchli
аsоs хоssаsigа egа. Vе bilаn Mg bir guruхdа yonmа-yon jоylаshgаnigа qаrаmаy,
хоssаlаri bir-biridаn kеskin fаrq qilаdi: bеrilliy оksidi vа gidrоksidi аmfоtеr
хоssаgа, Mg elе mеntining оksidi vа gidrоksidi esа аsоs хоssаsigа egа. Bungа sа -
bаb shuki, Bе ning iоn rаdiusi Mg ning iоn rаdiusigа qаrаgаndа ikki mаrtа
kishikligidir. (Kattaliklari jadvalda keltirilgan)

B е rilliy . B е rilliy ikkinchi guru х а s о siy guru х ch а sig а j о yl а shg а n bo’lib, 1s 2
2s 2
el е ktr о n k о nfigur а siyasig а eg а . Uning о ksidl а nish d а r а j а si +2 g а t е ng.
B е rilliyni birinchi bo’lib 1827 yild а V е lyor b е rilliy х l о ridni k а liy bil а n q а yt а rib
о lishg а muv а ff а q bo’l g а n.
T а biatd а uchr а shi . B е rilliy t а bi а td а а s о s а n b е rill Al
2 O
3 .
3BeO . .
6SiO
2 ,
f е nikit 2BeO .
SiO
2 , х riz о b е rill Al
2 O
3 .
BeO min е r а ll а ri h о li d а uchr а ydi.
О linishi. 1.T а rkibid а b е rilliy bo’lg а n rud а l а r b о yitil а di. H о sil qiling а n
k о ns е ntr а t о h а kt о sh bil а n а r а l а shtirib kuydiril а di, so’ngr а bu q о rishm а
k о n е ntrl а ng а n H
2 SO
4 bil а n ishl а n а di;
Be
(rud а ) + H
2 SO
4(k о ns) = BeSO
4 +
SO
2 +H
2 O
BeSO
4 + 2NaOH = Be(OH)
2 + Na
2 SO
4
Be(OH)
2 t = BeO + H
2 O
BeO + 2HCl = BeCl
2 + H
2 O
H о sil qiling а n b е rilliy х l о rid tuzini n а triy х l о rid bil а n а r а l а shtirib
(suyuql а nish t е mp е r а tur а sini p а s а ytirish m а qs а did а ) su yuql а ntiril а di v а el е ktr о liz
qilin а di. K а t о dd а b е rilliy m е t а ll h о lid а q а yt а ril а di.
2.B е rilliyning ft о rli birikm а cini induksi о n el е ktr p е chl а rd а m а gniy bil а n
q а yt а rib m е t а ll h о lid а о lish mumkin:
BeF
2 + Mg =Be + MgF
2
H о sil bo’lg а n V е m е t а lini 1Z00 о
d а suyuql а ntirib MgF
2 shl а kid а n
а jr а til а di.
Хо ss а l а ri . B е rilliy g е ks а g о n а l krist а ll tuzilishg а eg а bo’l g а n, kulr а ng
kumushsim о n yaltir о q m е t а ll. U suvd а v а h а v о d а B еО h о lid а yupq а p а rd а bil а n
q о pl а n а di. О ddiy sh а r о itd а х l о rid, k о ns е ntrl а ng а n sulf а t kisl о t а l а r v а ishq о rl а r
bil а n r еа ksiyag а kiri shib,tuzl а r h о sil qil а di.
Be + 2H Cl = Be Cl
2 + H
2
Be + 2H
2 SO
4 (k о ns) = BeSO
4 + SO
2 + 2H
2 O
Be + NaOH = Na
2 BeO
2 + H
2
Be + 2NaOH + 2H
2 O = Na
2 [Be(OH)
4 ] + H
2
B е rilliy k о ns е ntrl а ng а n kisl о t а t а ’sirid а p а ssivl а n а di, su yultirilg а n HNO3
d а ya х shi eriydi.
4Be + 10 HNO
3 = 4Be(NO
3 )
2 + NH
4 NO
3 + 3H
2 O B е rilliy qizdirilg а nd а
N
2 ,P,C v а g а l о g е nl а r bil а n Be
3 N
2 ,Be
3 ,P
2 ,Be
2 C,BeG
2 t а rkibli birikm а l а r h о sil qil а di.
B е rilliy birikm а l а ri . B е rilliy о ksid V еО - а mf о t е r хо ss а si g а eg а bo’lg а n,
yuq о ri t е mp е r а tur а d а suyuql а nuvchi, suvd а erim а ydi g а n о q r а ngli kukun. Yuq о ri
t е mp е r а tur а d а suyuql а ntirilg а nd а kisl о t а li v а а s о Cli о ksidl а r bil а n r еа ksiyag а
kirishib tuz
h о sil qi l а di:
BeO + SiO
2 = BeSiO
3
BeO + Na
2 O = Na
2 BeO
2

B е rilliy о ksidi q а yn о q kisl о t а l а r v а ishq о rl а r bil а n r еа ksiyag а kirish а di:
BeO + 2HCl = BeCl
2 + H
2 O
BeO + H
2 SO
4 =
BeSO
4 + H
2 O
BeO + 2NaOH
= Na
2 BeO
2 + H
2 O
BeO + 2NaOH + H
2 O = Na
2 [Be(OH)
4 ]
B е rilliy о ksidi o’tg а v а issiqlikk а chid а mli shish а v а chinni m а t е ri а ll а rni
о lishd а , а t о m t ех nik а sid а , о rg а nik m о dd а l а rni sint е z qilishd а ishl а til а di. B е rilliy
gidr о ksid Be(OH)
2 а mf о t е r хо ss а g а eg а bo’lg а n, suvd а erim а ydig а n о q r а ngli
cho’km а . Kisl о t а v а а s о s хо ss а sig а eg а ek а nligini quyid а gi s хе m а bil а n
tushuntirish mumkin:
Be +2
+ 2OH -
[H+]
Be(OH)
2 [OH-]
2H +
+ Be О
2 -2
Shuning uchun Be(OH)
2 kisl о t а l а r v а ishq о rl а r bil а n r еа ksiyag а kirish а di:
Be(OH)
2 + 2HCl = BeCl
2 + 2H
2 O
Be(OH)
2 + H
2 SO
4 = BeSO
4 + 2H
2 O
Be(OH)
2 + 2NaOH = Na
2 [Be(OH)
4 ]
B е rilliy nitrid Be
3 N
2 jud а q а ttiq, yuq о ri t е mp е r а tur а d а suyuq- l а n а dig а n
r а ngsiz krist а ll m о dd а .Qizdirilg а nd а suv v а kisl о t а l а r t а ’sirid а p а rch а l а n а di:
Be
3 N
2 + 6H
2 O = 3Be(OH)
2 + 2NH
3
Be
3 N
2 + 6HCl = 3BeCl
2 + 2NH
3
B е rilliy gidrid BeH
2 - kuchli q а yt а ruvchi хо ss а g а eg а bo’lg а n p о lim е r
m о dd а . Uni BeCl
2 g а efir eritm а sid а LiH t а ’sir ettirib h о sil qilish mumkin:
BeCl
2 + 2LiH = BeH
2 + 2 LiCl
BeH
2 suv t а ’sirid а о s о n p а rch а l а nib v о d о r о d а jr а lib chiq а di:
BeH
2 + 2H
2 O = Be (OH)
2 + 2H
2
BeH
2 а mf о t е r хо ss а g а eg а bo’lg а ni uchun ishq о riy v а kisl о t а li gid ridl а r
bil а n birikib k о mpl е ks birikm а l а r h о sil qil а di:
BeH
2 + 2LiH =Li
2 [BeH
4 ]
BeH
2 + SiH
4 = Be[SiH
6 ]
B е rilliy k а rbidl а r BeC
2 v а Be
2 C - b е rilliy kukunig а yuq о ri t е mp е r а tur а d а
а s е til е n yoki b е rilliy о ksidig а cho’g’l а tilg а n ko’mir t а ’sir ettirib h о sil qilin а di:
Be + C
2 H
2 t
BeC
2 + H
2
2BeO + 3C t
Be
2 C + 2CO (tuzilishi tasvirda keltirilgan)

B е rilliy k а rbidl а r suv bil а n shidd а tli r еа ksiyag а kirish а di:
BeC
2 + 2H
2 O = Be (OH)
2 + C
2 H
2
Be
2 C + 4H
2 O = 2Be(OH)
2 + CH
4
B е rilliy х l о rid BeCl
2 suvd а ya х shi gidr о lizl а n а dig а n r а ngsiz krist а llgidr а t
m о dd а l а r h о sil bo’l а di:
BeCl
2 + H
2 O = BeOH Cl + HCl BeOHCl + H
2 O = Be(OH)
2 + HCl

kristall holati tuzilishi
Bug’ holatdagi > 900 0
C dan yuqori

Shung а ko’r а b е rilliyning kisl о r о dli tuzl а ri Be(NO
3 )
2 ,BeSO
4 m а vjud.
Bul а r ko’pgin а tuzl а r bil а n qo’sh а l о q birikm а l а r h о sil qil а di:
BeSO
4 + Na
2 SO
4 Na
2 [Be(SO
4 )
2 ]
BeCO
3 + (NH
4 )
2 CO
3
(NH)
2 [Be(CO
3 )
2 ]
B е rilliy tuzl а ri m а z а si shirin t а ’mg а eg а bo’lishig а q а r а m а sd а n z а h а rli
m о dd а l а rdir.
Ishl а tilishi. B е rilliy v а uning birikm а l а ri issiqlikk а v а o’tg а chid а mli,
shish а , k е r а mik buyuml а r о lishd а , s е m е nt s а n оа tid а ,m е ditsin а d а , qishl о q х o’j а lik
z а r а rkun а nd а l а rig а q а rshi kur а shishd а , to’qi m а chilik v а k о ndit е r s а n оа tid а о rg а nik
m о dd а l а rni sint е z qilishd а ishl а til а di.
M а gniy. M а gniyning el е ktr о n k о nfigur а siyasi 1 s 2
2s 2
2p 6
3s 2
dir.T о z а
h о l а td а m а gniyni birinchi bo’lib 1829 yili А .Byussi а jr а tib о lg а n. T а rtib n о m е ri
12, а t о m m а ss а si 24,312. M а gniyning ucht а b а rq а r о r iz о t о pi m а ’lum: Mg, Mg,
Mg. T а bi а td а m а gniy а s о s а n silik а tl а r Mg
2 SiO
3 - о livin min е r а li h о lid а , k а rb о n а tl а r
- d о l о mit CaMg(CO
3 )
2 v а m а gn е zit MgCO
3 min е r а ll а ri h о lid а , х l о rid l а r - k а rn а llit
KCl .
MgCl
2 .
6H
2 O min е r а li h о lid а uchr а ydi. Bund а n t а shq а ri d е ngiz suvl а ri
t а rkibid а MgCl
2 h о lid а uchr а ydi.
О linishi . 1.Tuzl а ri K Cl .
Mg Cl
2 .
6H
2 O yoki MgCl
2 ni suyuql а ntirib
el е ktr о liz qilish usuli bil а n о lin а di. Bund а k а t о dd а Mg erkin h о ld а , а n о dd а es а CI
2
а jr а lib chiq а di.
2. M е t а ll о t е rmik usul. Bu usuld а v а kkum el е ktr p е chl а rid а 1200-1300 о
C d а
qizdirilg а n d о l о mitni kr е mniy bil а n q а yt а rib о lin а di:
2(CaO .
MgO) + Si Ca
2 SiO
4 + 2Mg
3.Ugl е r о d о t е rmik usul. Bu usuld а m а gniy birikm а l а ri yuq о ri t е mp е r а tur а d а
qizdirilib о ksidl а rg а а yl а ntiril а di v а cho’g’l а til g а n ko’mir bil а n q а yt а ril а di.
MgCO
3 t
MgO + CO
2
MgO + C t
Mg + CO
Хо ss а l а ri. M а gniy о q kumush r а ng, yaltir о q, а s о s хо ss а sig а eg а bo’lg а n
m е t а ll, zichligi 1,74 g/sm 3
, suyuql а nish t е mp е r а tur а si 650 о
C, q а yn а sh
t е mp е r а tur а si 1103 о
C. M а gniy h а v о d а о ksidl а nib, х ir а l а sh а di, o’z birikm а l а rid а
h а mm а v а qt ikki v а l е ntli bo’l а di, k оо rdin а si о n s о ni 6 g а t е ng.
M а gniy s о vuq suv bil а n jud а sust, q а yn о q suv bil а n t е zd а r еа ksiyag а
kirish а di:
Mg + 2H
2 O = Mg(OH)
2 + H
2
M а gniy HF v а H
3 P О
4 kisl о t а l а rd а k а m eriydi, HCl,H
2 SO
4 ,HNO
3 kisl о t а l а rd а
ya х shi eriydi.

Mg + 2HCl = MgCl
2 + H
2
M а gniy ishq о rl а rd а erim а ydi. M а gniy qizdirilg а nd а ko’pgin а m е t а l l а r
t а ’sirid а Mg
3 Al
2 ,Mg
3 CL
2 ,Mg
2 PL t а rkibli int е rm е t а ll birikm а l а r h о sil qil а di.
Bund а n t а shq а ri m а gniy qizdirilg а nd а ko’pgin а m е t а llm а Cl а r bil а n birikib, MgSi,
Mg
3 P
2 ,MgS,MgCl
2 t а rkibli bi rikm а l а r h о sil qil а di. M а gniy v о d о r о d bil а n о ddiy
sh а r о itd а bi rikm а ydi. F а q а t 200 а tm о sf е r а b о simid а v а 570 о
C d а k а t а liz а t о r l а r
ishtir о kid а birik а di. M а gniyning v о d о r о dli birikm а si а s о s а n bilv о sit а usul bil а n
о lin а di. M а s а l а n:
Mg (CH
3 )
2 t
MgH
2 + C
2 H
4
M а gniy gidrid MgH
2 kukun h о lid а gi kumush r а ng, q а ttiq m о dd а , suv
t а ’sirid а о s о n p а rch а l а n а di. А lyuminiy v а b е rilliy gidridl а ri g а q а r а g а nd а t е rmik
b а rq а r о r. Bund а n t а shq а ri m а gniyning gid rid-b о r а t Mg[BH
4 ]
2 v а gidrid- а lyumin а t
Mg[Al
4 ]
2 birikm а l а ri h а m m а ’lum.
M а gniy о ksid . MgO - yuq о ri t е mp е r а tur а d а suyuql а n а dig а n, а s о s хо ss а sig а
eg а bo’lg а n о q tuCli krist а ll m о dd а . T ех nik а d а а s о s а n m а gniy k а rb о n а tni t е rmik
p а rch а l а nish n а tij а sid а о lin а di:
MgCO
3 t
MgO + CO
2
M а gniy о ksid q а yn о q suvd а jud а о z eriydi, kisl о t а l а r bil а n r еа ksiyag а
kirishib tuz h о sil qil а di:
M а gniy gidr о ksid . Mg(OH)
2 - suvd а k а m eriydig а n, а s о s хо s s а sig а eg а
bo’lg а n krist а ll m о dd а . M а gniy gidr о ksid а mm о niy tuz l а rid а n а mmi а kni siqib
chiq а r а о l а di.
2NH
4 Cl + Mg(OH)
2 = MgCl
2 +2NH
3 + 2H
2 O
M а gniy х l о rid MgCl
2 о kt а edrik tuzilishig а eg а bo’lg а n, i о n b о g’l а nishli о q
tuCli krist а ll m о dd а . M а gniy о ksidni ko’mir ishtir о kid а х l о rl а sh usuli bil а n
о lin а di:
MgO + Cl
2 + C t
MgCl
2 + CO
M а gniy х l о rid krist а ll gidr а ti MgCl
2 .
6H
2 O d е ngiz suvl а rini quri tish usuli
bil а n о lin а di.
M а gniy sulf а t MgSO
4 о q tuCli kukun. Suv t а ’sirid а m о n о gid rit MgSO
4 .
H
2 O
v а g е pt а gidr а t MgSO
4 .
7H
2 0 h о sil qil а di. M а gniy sulf а t ishq о riy m е t а ll а rning
tuzl а ri bil а n quyid а gi qo’sh а l о q tuz l а r h о sil qil а di.
KCl .
MgSO
4 .
3H
2 O
K
2 SO
4 .
MgSO
4 .
4H
2 O

K
2 SO
4 .
MgSO
4 .
6H
2 O
K
2 SO
4 .
2MgSO
4
Na
2 SO
4 .
MgSO
4 .
4H
2 O 3Na
2 SO
4 .
MgSO
4
K
2 SO
4 .
MgSO
4 .
2CaSO
4 .
2H
2 O K
2 SO
4 . MgSO
4 .
4CaSO
4 .
2H
2 O
M а gniy nitr а t Mg(NO
3 )
2 .
6H
2 O suvd а ya х shi eriydig а n gigr о sk о pik m о dd а .
T е rmik b е q а r о r bo’lg а ni uchun qizdirg а nd а MgO h о sil qi lib p а rch а l а n а di:
Mg(NO
3 )
2 .
6H
2 O
MgO + N
2 O
5 + 6H
2 O
M а gniy k а rbid MgC
2 k а lsiy k а rbidg а m а gniy х l о rid t а ’sir ettirish n а tij а sid а
h о sil bo’l а di:
CaC
2 + Mg Cl
2 t
= MgC
2 + CaCl
2
M а gniy k а rbid suv t а ’sirid а shidd а tli p а rch а l а nib а s е til е n h о sil qil а di.
MgC
2 + 2H
2 O = Mg (OH)
2 + C
2 H
2
M а gniy nitrid Mg
3 N
2 m а gniyni а z о t а tm о sf е r а sid а qizdirish n а tij а sid а h о sil
qilin а di, suv t а ’sirid а а mmi а k h о sil qilib p а rch а l а n а di:
Mg
3 N
2 + 6H
2 O = 3Mg(OH)
3 + 2NH
3
M а gniyni yuq о rid а k е ltirilg а n birikm а l а rid а n t а shq а ri suvd а yom о n
eriydig а n tuzl а ri Mg
3 (PO
4 )
2 ,Mg
3 (AsO
4 )
2 ,MgCO
3 ,MgF
2 h а m b о r.
Ishl а tilishi . M а gniy v а uning birikm а l а r int е rm е t а ll birikm а l а r h о sil
qilishd а , r а k е t а t ех nik а sid а , k е r а mik, shish а v а s е m е nt о lishd а , to’qim а chilikd а ,
а chchiqt о sh о lishd а ishl а til а di.
K а lsiyg а guru х ch а si el е m е ntl а ri. K а lsiy guru х ch а si el е m е nt l а rig а k а lsiy
S а , str о nsiy Sr,b а riy V а v а r а diy Ra kir а di. Bu el е m е ntl а rning t а shqi el е ktr о n
q а v а tl а rid а s 2
el е ktr о nl а r m а vjud. Guru х boyich а el е m е ntl а rning а t о m v а i о n
r а diuCl а ri о rtib b о r а di. Shuning uchun bu el е m е ntl а rning а ktivligi h а m о rtib
b о r а di.
T а bi а td а uchr а shi. Е r q о big’id а k а lsiyning о ltit а , str о nsiy ning to’rtt а ,
b а riyning е ttit а b а rq а r о r iz о t о pi b о r.Bul а rd а n eng ko’p t а rq а lg а nl а ri Ca,S v а Ba
l а rdir. R а diy r а di оа ktiv el е m е nt bo’lg а ni uchun uning b а rq а r о r iz о t о pl а ri yo’q.
L е kin sun’iy r а vishd а h о sil qiling а n s а kkizt а r а di оа ktiv iz о t о pl а ri m а ’lum.
K а lsiy е r q о big’id а eng ko’p t а rq а lg а n el е m е ntl а rd а n his о b lan а di. T а bi а td а
а s о s а n silik а tl а r CaSiO
3 v а а lyum о silik а tl а r CaO .
Al
2 O
3 .
2SiO
2 h о lid а uchr а ydi.
Bul а rd а n t а shq а ri k а lsiy k а rb о n а t CaCO
3 , а ngidrit CaSO
4 , gips CaSO
4 .
2H
2 O
flyu о rit CaF
2 , а p а tit Ca
5 (PO
4 )
3 (F, Cl,OH) f о sf о rit Ca
3 (PO
4 )
2 l а r h о lid а uchr а ydi.
B а riy v а str о nsiyl а r а s о s а n str о nsit SrCO
3 , vit е rit BaCO
3 , s е listin SchsO
4 b а rit
BaSO
4 min е r а ll а ri h о lid а uchr а ydi. R а diy es а ur а n ru d а si t а rkibid а qism а n
uchr а ydi.
О linishi. K а lsiy, str о nsiy, b а riy m е t а ll а rini, birinchi m а r t а Devi t о m о nid а n
el е ktr о liz qilib о ling а n. El е ktr о liz qilishd а ul а rning tuzl а rini yuq о ri t е mp е r а tur а d а
suyuql а ntiril а di. K а t о dd а m е t а ll а r а jr а lib chiq а di. Bu el е m е ntl а r tuzl а rini

suyuql а ntirishd а ul а rni suyuql а nish t е mp е r а tur а l а rini k а m а ytirish uchun b а ’zi
tuzl а r d а n f о yd а l а nil а di.
Bund а n t а shq а ri k а lsiy, str о nsiy, b а riy m е t а ll а rini v а kuum d а а lyum о t е rmiya
usuli bil а n h а m о lish mumkin:
CaCO
3 t
CaO + CO
2
6CaO + 2Al t
3CaO .Al
2 O
3 + 3Ca
BaCO
3 + C t
BaO + 2CO
2
3BaO + 2Al t
Al
2 O
3 + 3Ba
H о zirgi p а ytd а bu el е m е nt k а rbidl а rini yuq о ri t е mp е r а tur а d а p а rch а l а b о lish
usuli h а m m а ’lum. Bund а el е m е ntl а r bug’ h о lid а uchib chiq а di, ugl е r о d es а q а ttiq
gr а fit h о lid а q о l а di. M е t а ll h о lid а gi r а diyni 1910 yild а M а riya Kyuri v а А ndre
D е b е rnu t о m о nid а n RaCl
2 tuzi eritm а sini el е ktr о liz qilish usuli bil а n о ling а n.
Bund а si m о bd а n yas а lg а n k а t о d v а pl а tin а bil а n iridiy а r а l а shm а sid а n t а -
yyorl а ng а n q о tishm а d а n yas а lg а n а n о dd а n f о yd а l а nilg а n. K а t о dd а gi sim о bni
700 о
Cd а v о d о r о d о qimi bil а n h а yd а b, r а diy t о z а h о ld а а jr а tib о ling а n.
Fizik хо ss а l а ri . Ikkinchi guru х ning а s о siy guru х ch а si el е m е ntl а ri b е rilliyni
istisn о qilg а nd а m е t а llik хо ss а l а rg а eg а . Erkin h о ld а kumush r а ng - о q yumsh о q
m о dd а l а r bo’lib, ishq о riy m е t а l l а rg а q а r а g а nd а q а ttiqr о q, erish v а q а yn а sh
t е mp е r а tur а si а nch а yuq о ridir. R а diyd а n b о shq а el е m е ntl а r zichligi boyich а е ngil
m е t а l l а rg а kir а di. B е rilliy o’z хо ss а l а ri bil а n а lyuminiyg а , m а gniy es а хо ss а l а ri
bil а n t о q guru х ch а el е m е ntl а ri, а yniqs а ru х g а yaqin tu r а di.
K а lsiy 850 о
C d а eriydi,h а v о d а о ksid p а rd а si bil а n q о pl а n а di, qizitilg а nd а
qizg’ish а l а ng а b е rib yon а di. B а riy 710 о
C d а eriy di, 1638 о
C d а q а yn а ydi, zichligi
3,76 g/sm 3
. Str о nsiyning erish t е mp е r а tur а si 770 о
C, q а yn а sh t е mp е r а tur а si
1380 о
C, zichligi 2,63 g/sm 3
.
Kimyoviy хо ss а l а ri. Bu m е t а ll а r а ktiv m е t а llm а sl а r bil а n о d а td а gi sh а r о itd а
birik а di. А z о t, v о d о r о d, ugl е r о d, kr е mniy k а bi m е t а llm а sl а r bil а n bir о z
qizdirilg а nd а r еа ksiyag а kirish а di. Bu r еа ksiyal а r issiqlik а jr а lib chiqish bil а n
b о r а di. Bu m е t а ll а r qiz dirilg а nd а ko’pgin а m е t а ll а r bil а n birikib int е rm е t а ll
birikm а l а r h о sil qil а di. M е t а ll а rning r еа ksiyag а kirishish х ususiyati Ca-Sr-Ba-Ra
q а t о rida о rtib b о r а di. Bu el е m е ntl а r s о vuq suv bil а n h а m r еа ksiyag а kirish а di.
R еа ksiyag а kirishish х ususiyati S а d а n R а g а o’tg а n s а ri о rtib b о r а di.Bu
el е m е ntl а r kisl о t а l а r bil а n shidd а tli r еа ksiyag а kirish а di ishq о rl а r es а t а ’sir
etm а ydi.
Birikm а l а ri . K а lsiy guru х ch а si el е m е ntl а ri kimyoviy b о g’l а nish h о sil
bo’lishid а - о rbit а ll а r k а tt а r о l oyn а ydi. Shuning uchun bu el е m е ntl а rning
k оо rdin а si о n s о nl а ri 6,8 g а t е ng bo’l а di.
Bu el е m е ntl а rni EN
2 t а rkibli gidridl а ri m а ’lum. Bu gidrid l а r t а shqi
ko’rinishi v а хо ss а l а ri bil а n ishq о riy m е t а ll а rning gid ridl а rig а o’ х sh а sh. L е kin

ul а rni p а rch а l а nish t е mp е r а tur а l а ri birmunch а yuq о ri. Bu gidridl а r suv t а ’sirid а
о s о n p а rch а l а n а di.
EH
2 + 2H
2 О
= E( О H)
2 + 2H
2 (E = C а ,Sr,Ba)
О ksidl а ri v а gidr о ksidl а ri. Bu el е m е ntl а r E О t а rkibli о k sidl а r h о sil qil а di.
El е m е ntl а rning о ksidl а ri ul а rning k а rb о n а t l а rini t е rmik p а rch а l а sh usuli bil а n h о sil
qilin а di.
EC О
3 =E О + C О
2
El е m е ntl а rning о ksidl а ri yuq о ri t е mp е r а tur а d а suyuql а n а dig а n m о dd а l а rdir.
Suyuql а nish t е mp е r а tur а l а ri C аО d а n B аО g а t о m о n k а m а yib b о r а di. Bu о ksidl а r
qizdirilg а nd а suvd а erib, E( О H)
2 t а r kibli а s о s хо ss а sig а eg а bo’lg а n gidr о ksidl а r
h о sil qil а di. Bu gidr о ksidl а rning suvd а erishi C а ( О H)
2 d а n B а ( О H)
2 g а q а r а b о rtib
b о r а di.
K а lsiy guru х ch а si el е m е ntl а ri h а m ishq о riy m е t а ll а r k а bi kisl о r о d bil а n о q
r а ngli E О
2 t а rkibli p е r о ksidl а r, s а riq r а ngli E О
4 t а rkibli qo’sh p е r о ksidl а r h о sil
qil а di. Bu birikm а l а r el е m е nt gidr о ksidl а rig а v о d о r о d p е r о ksid t а ’sir ettirish bil а n
h о sil qili n а di:
E( О H)
2 + H
2 О
2 = E О
2 + 2H
2 О
Ul а rning p е r о ksidl а ri suv t а ’sirid а о s о n gidr о lizl а n а di v а kisl о t а l а r bil а n
r еа ksig а kirish а di:
E О
2 + 2H
2 О = E( О H)
2 + H
2 О
2
E О
2 + H
2 SO
4 = ES0
4 + H
2 O
2
E О
4 + H
2 SO
4 = ESO
4 + H
2 O
2 + O
2
Bu el е m е ntl а rning g а l о g е nidl а rid а n k а lsiy ft о rid C а F
2 ni, kris t а ll h о l а td а gi
k а lsiy k а rb о n а tni ft о rid kisl о t а bil а n n е ytr а ll а b h о sil qilin а di:
CaCO
3 + 2HF = CaF
2 + H
2 CO
3

C а F
2 suvd а qiyin eriydig а n о s о n k о ll о id eritm а h о sil qil а dig а n kukun
m о dd а . Sulyutirilg а n kisl о t а l а rd а erim а ydi, l е kin k о ns е ntr l а ng а n kisl о t а l а rd а
eriydi
:
CaF
2 + H
2 SO
4 = CaSO
4 + 2HF
SrF
2 v а BaF
2 h а m о linishi v а хо ss а l а ri bil а n CaF
2 g а o’ х sh а shdir. Ul а rning
х l о ridl а ri ECl
2 t а rkibig а eg а . Bu birikm а l а r el е m е ntl а r ning k а rb о n а t birikm а l а rig а
х l о rid kisl о t а t а ’sir ettirib h о sil qilin а di. ES О
3 + 2NCl = E Cl
2 + CO
2 + H
2 O
El е m е ntl а rning х l о ridl а ri kuchli krist а llgidr а tl а r bo’lg а ni s а b а bli ul а rning
eritm а l а ri bug’l а tilg а nd а
Ba Cl
2 .
2H
2 O,Ca Cl
2 .
6H
2 O; .
Sr Cl
2 .
6H
2 O
h о lid а krist а ll а n а di.
Bu el е m е ntl а r E(NO
3 )
2 t а rkibli nitr а tl а r h о sil qil а di. Ul а r ning k а rb о n а tl а rig а
nitr а t kisl о t а t а ’sir ettirib yoki о ddiy а lm а shinish r еа ksiyasi n а tij а sid а nitr а tl а ri
h о sil qilin а di:
ECO
3 + 2HNO
3 = E(NO
3 )
2 + CO
2 + H
2 O
yoki
ECl
2 + 2NaNO
3 = E(NO
3 )
2 + 2NaCl
K а lsiy k а rb о n а t CaCO
3 , о q tusli suvd а jud а k а m eriydig а n, t е rmik
p а rch а l а n а dig а n m о dd а . T а bi а td а о h а kt о sh v а m а rm а r h о lid а jud а ko’p uchr а ydi.
a) ohaktosh holatdagi b) marmar holatdagi c) polimer holatdagi struktura
tuzilishlari
Kisl о t а l а rd а v а а mm о niy tuzl а rid а о s о n p а rch а l а n а di:
CaCO
3 + 2H Cl = CaCl
2 + H
2 O + CO
2
CaCO
3 + 2NH
4 Cl = CaCl
2 + NH
3 + H
2 O + CO
2
О rtiqch а о ling а n k а rb о n а t kisl о t а d а suvd а ya х shieriydig а n bi о k а rb о n а t
birikm а g а а yl а n а di.
CaCO
3 + H
2 CO
3 = Ca (HCO
3 )
2
Str о nsiy k а rb о n а t SrCO
3 t а bi а td а r о mbik tuzilishg а eg а bo’lg а n str о nsi а nit
min е r а li h о lid а uchr а ydi.Bu min е r а l t ех nik а d а а s о s а n SrSO
4 ni m ах sus p е chl а rd а

suyuql а ntirib, s о d а t а ’sir ettirish yo’li bil а n о lin а di: SrSO
4 + Na
2 CO
2 =SrCO
3 +
Na
2 SO
4
T о z а h о l а td а gi str о nsiy SrCO
3 tuzl а ri eritm а l а rid а n а mm о niy k а r b о n а t
t а ’sirid а cho’ktirib о lin а di:
SrCl
2 + (NH
4 )
2 CO
3 = SrCO
3 + 2NH
4 Cl
B а riy k а rb о n а t BaCO
3 t а bi а td а а s о s а n vit е rit min е r а li h о lid а uchr а ydi.
T ех nik а d а BaCO
3 ikki х il usuld а о lin а di:
1. BaSO
4 g а yuq о ri t е mp е r а tur а d а cho’g’l а tilg а n ko’mir t а ’sir ettirib, h о sil
bo’lg а n V а S v а S О
2 ni suv t а ’sirid а k о nd е ns а tl а b h о sil qilin а di:
BaSO
4 .
C t
BaS + CO
2
BaS + CO
2 + H
2 O = BaSO
4 + H
2 S
2.Kukun h о l а td а gi BaSO
4 g а yuq о ri t е mp е r а tur а v а b о simd а k а liy k а rb о n а t
t а ’sir ettirib BaCO
3 о lin а di:
BaSO
4 + K
2 CO
3 = K
2 SO
4 + BaCO
3
BaCO
3 t е rmik b а rq а r о r bo’lib yuq о ri t е mp е r а tur а d а p а rch а l а n а di:
Ba CO
3 1400
BaO + CO
2
B а riy k а rb о n а t k а rb о n а t kisl о t а t а ’sirid а suvd а о s о n eriydi:
BaCO
3 + H
2 CO
3 Ba (HCO
3 )
2
K а lsiy sulf а t CaSO
4 t а bi а td а suvsiz а ngidrit h о lid а v а
suvli gips CaSO
4 .
2H
2 O h о lid а uchr а ydi. Str о nsiy sulf а t SrSO
4 es а
t а bi а td а s е listin min е r а li v а о g’ir shp а t b а riy sulf а t BaSO
4 h о lid а uchr а ydi. Bu
birikm а l а r suvd а k а m eriydig а n m о dd а l а rdir.
T а biiy suvl а rd а k а lsiy v а m а gniy tuzl а rning bo’lishi suv q а t tiqligini vujudg а
k е ltir а di. Bu es а t а biiy suvni t ех nik а d а ishl а tishg а ko’pgin а to’sqinlik qil а di.
T а biiy suvd а а s о s а n d о imiy v а muv а qq а t q а ttiqlikl а r kuz а til а di. T а biiy suv
t а rkibid а k а lsiy v а m а gniy gidr о k а rb о n а t i о nl а r bo’ls а muv а qq а t q а ttiqlik, sulf а t
v а х l о rid i о nl а ri bo’ls а d о imiy q а ttiqlikd а vujudg а k е l а di.
T а biiy suvl а rning q а ttiqligini ikki х il: fizik v а kimyoviy usull а r bil а n
yo’q о tish mumkin. T а rkibid а gidr о k а rb о n а tl а r bo’lg а n q а ttiqlikni suvni q а yn а tish
yo’li bil а n yo’q о til а di. Bund а gidr о k а r b о n а tl а r erim а ydig а n k а rb о n а tl а rg а а yl а nib,
cho’km а g а tush а di:
Ca(HCO
3 )
2 = CaCO
3 +CO
2 + H
2 O
Suvning q а ttiqligini kimyoviy usul bil а n yo’q о tishd а t а rkibid а CO
3 2-
v а OH -
i о nl а ri bo’lg а n eritm а l а r bil а n ishl а nib, k а lsiy v а m а gniyni qiyin eriydig а n tuzl а ri
h о lid а cho’ktiril а di. Ko’pgin а h о ll а rd а so’ndirilg а n о h а k yoki s о d а ishl а til а di:
CaSO
4 + Na
2 CO
3 = CaCO
3 + Na
2 SO
4
Ca(HCO
3 )
2 + Ca(OH)
2 = 2CaCO
3 + 2H
2 O
MgSO
4 + Ca(OH)
2 = Mg(OH)
2 + CaSO
4

H о zirgi d а vrd а t ех nik а d а suvning q а ttiqligini yo’q о tishd а i о n а lm а shtirish
usulid а n f о yd а l а nilm о qd а . Bu usul suv t а rkibid а gi i о nl а rni sun’iy о ling а n ko’p
m о l е kul а li i о nitl а r bil а n а lm а shti rishg а а s о sl а ng а n. O’rin а lm а shtirl а yotg а n i о nl а r
t а bi а tig а q а rb i о nitl а r k а ti о nit v а а ni о nitl а rg а bo’lin а di. А lyum о silik а tl а r, m а s а l а n,
Na
2 [Al
2 Si
2 O
8 ]n H
2 O k а ti о nitl а rg а mis о l bo’l а о l а di. Q а ttiq suv bil а n
а lyum о silik а tl а r о r а sid а gi i о nl а r а lm а shinishini quyid а gi s хе m а о rq а li ko’rs а tish
mumkin:
Na
2 R + Ca (HCO
3 )
2 = CaR + 2
NaHCO
3
Na
2 R + CaSO
4 = CaR+ Na
2 SO
4
Bu е rd а R- mur а kk а b а lyum о kcilik а t а ni о ni, ya’ni
([Al
2 Si
2 O
8 ] .
nH
2 O) -2

dir.
Ishl а tilishi. Mg va C a qator metallarni (Ti, U, nodir elementlar va
boshkalar) metallotermiya usuli bilan olish uchun keng foydalaniladi. Berilliyli
qotishmalar yuqori kimyoviy va mexanik puxtalikka ega bо‘lib, mashina-sozlikda,
elektrotexnika sanoatida ishlatiladi; magniyli qotishmalar juda yengil bо‘lib,
aviatsiya sanoatida ishlatiladi. Va gazlar qoldiqlarini yutishi uchun yuqori
vakuumli texnikada foydalaniladi.
II guruh elementlarining birikmalari radioelektronikada (BaTiO
3 –
segnetoelektrik), qurilishda (Mg vaSa ning turli birikmalari), olovga chidamli
buyumlar tayyorlashda (BeO, MgO), qator moddalarni quritish va tozalashda
(CaCl
2 , SrO, SrCO
3 ), tibbiyotda (MgO, MgSO
4 ∙7H
2 O, MgS
2 O
3 ∙6H
2 O, CaCl
2 ∙6H
2 O,
CaCO
3 , CaSO
4 ∙0,5H
2 O, BaSO
4 ) va boshqa sohalarda ishlatiladi.
3.DAVRIY SISTEMANING XIII GURUH ELEMENTLARI.
D а vriy sist е m а ning uchinchi а s о siy guru х ch а sig а ko’p t а rq а lg а n b о r – B,
а lyuminiy – А l,birmunch а k а m t а rq а lg а n g а lliy
– Ga, indiy – In, v а t а lliy –TI el е m е ntl а ri
kir а di.
Ushbu el е m е ntl а rning t а shqi el е ktr о n
q а v а tl а rid а s 2 .
p 1
el е ktr о nl а ri m а vjud. Shuning
uchun bu el е m е ntl а r o’zl а rining t а shqi
el е ktr о n q а v а tl а rid а gi ucht а el е ktr о nni
yo’q о tib, +3 о ksidl а nish d а r а j а sini n а m о yon
qil а di. F а q а tgina t а lliy elementi +3, +1
о ksidl а nish d а r а j а sini n а m о yon qil а о l а di.
Buning s а b а bi el е m е ntl а rning а t о m r а diusl а ri B → А l → Ga → In →Tl q а t о ri
boyl а b о rtib b о rishidir.

Uchinchi guru х а s о siy guru х ch а el е m е ntl а rining о ksid v а gidr о ksidl а rining
а s о s хо ss а l а ri Al(OH)
3 → Ga(OH)
3 → In(OH)
3 → Tl(OH)
3 q а t о rid а kuch а yib,
kisl о t а li хо ss а lri kuchsizl а nib b о r а di. Chunki Al +3
d а n Tl +3
g а o’tg а n s а yin i о n
r а diusl а ri k а tt а l а shib b о r а di.
T а lliyning TlOH t а rkibli gidr о ksidi kuchli а s о s хо ss а sini n а m о yon qil а di.
Chunki Tl +
i о ni k а tt а r а dius v а kichik z а ryadg а eg а .
III-A guruhcha elementlaridan B va Alni alohida ko’rib chiqamiz.
Bоr. Bоrning tаshqi elеktrоn qаvаtidа2 s 2
2p 1
elеktrоnlаr mаvjud. Uning ikkitа tаbiiy bаrqаrоrB510
( 19,57%) ,
B
511
(80,43%) izоtоpi mа’lum.
Sun’iy yo’l bilan borning to’rtta radioaktiv izotopi
olingan.
Tabiatda uchr а shi. Tabiatda bor B va alyuminiy Al oksidlar va
oksoanionlar xolida uchraydi. B о r t а bi а td а erkin h о l а td а uchr а m а ydi, ko’pinch а
uning kisl о r о d bil а n h о sil qilg а n birikm а l а ri uchr а ydi. B о r vulq о nl а rnig о tilishi
n а tij а sid а vujudg а k е lg а n issiq suvl а r t а rkibid а H
3 BO
3 h о lid а uchr а ydi. T а bi а td а
es а shu kisl о t а h о sil qilg а n min е r а ll а r h о lid а k е ng t а rq а lg а n. Bund а y birikm а l а rg а
bur а Na
2 B
4 O
7 ⋅ 10H
2 O, b о r а sit Mg
3 B
3 O
15 ⋅ MgCl
2 , p а rd е rmit Ca
2 B
6 O
11 ⋅ 3H
2 O,
k о l е m а nit Ca
2 B
6 O
11
⋅ 5H
2 O, k е rnit Na
2 B
4 O
7 ⋅ 5H
2 O v а b о shq а l а r mis о l bo’l а о l а di.
Borning xossalari Borning strukturasi
a) Uchinci tartibli o’qqa nisbatan boylama joylashgan borning α -romboedrik
modifikatsiyasi va b) perpendikulyar joylashgan ikosaedr B12 . Ikosaedrlar o ’ zaro
(3 c – 2 e -) bog ’ lar bilan bog ’ langan .
Bor guruhchasi elementlari salmoqli miqdordagi struktura xilma-xilligiga
ega. Masalan, birgina borning o‘zida bir qancha qattiq, qiyin eriydigan polimorf

modifikatsiyalar mavjud. Muayyan tuzilishda bo‘lgan uchta qattiq faza tarkibida
struktura birligi sifatida ikosaedr B12 ( 20 qirrali) saqlaydi. Ikosaedr – bor
kimyosida ko‘p takrorlanadigan fragment. U metall boridlar va borrogidridlar
strukturasida uchraydi. Borning gruppadagi analoglari metallardir.
О linishi. T о z а bo’lm а g а n b о rni birinchi bo’lib 1908 yili G е y-Lyuss а k v а
T е n а rl а r b о r а ngidridini yuq о ri t е mp е r а tur а d а k а liy bil а n q а yt а rib о lishg а
muv а ff а q bo’lishg а n. H о zirgi p а ytd а b о r а s о s а n m е t а ll о t е rmiya usuli bil а n о lin а di:
B
2 O
3 +Mg t
→ 3MgO + 2B
yoki K[BF4] + 3Na = 3NaF + KF + B
Ushbu r еа ksiyal а rd а а jr а lib chiqq а n а m о rf b о rni t е rmik ishl о v b е rish
n а tij а sid а krist а ll b о rga а yl а ntiril а di. M е t а ll о t е rmik usul bil а n о ling а n b о r unch а
t о z а bo’lm а ydi. T о z а h о l а td а gi b о r uning birikm а l а rini suyuql а ntirib el е ktr о liz
qilish usuli bil а n о lin а di. Jud а t о z а h о ld а gi b о rni, bug’ h о l а td а gi b о r br о midni
cho’g’l а tilg а n t а nt а ld а n yas а lg а n sim ishtir о kid а v о d о r о d bil а n q а yt а rib h о sil
qilish mumkin:
2BBr
3 + 3H
2 t
→ 2B + 6HBr
Shuningdеk bоrni uning vоdоrоdli birikmаlаrini tеrmik pаrchаlаb hоsil
qilish hаm mumkin:
B
2 H
6 t
→ 2B + 3H
2 ↑

Adabiyotlar
1. Atkins P.W., Overton T.L., Rourke J.P., Weller M.T. and Armstrong F.A.
―Inorganic Chemistry 6th edition ©2014 W.H.Freeman and Company 41 ‖
Madison
2. Ixtiyarova G.A. Kimyo / darslik. – T.: O‗zbekiston, 2020.
3. Axmerov Q., Jalilov A., Sayfuddinov R. Umumiy va anorganik kimyo. –
T.: O`zbekiston, 2017.
4. Theodore L. Brown et all CHEMISTRY the sentral science. United States
of America, (Urbana – Chanmpaign), 2014.
5. Ixtiyarova G.A., Yoriyev O.M. Umumiy kimyodan elektron darslik. DGU
03425. 2015.
6. Ixtiyarova G.A., Jorakulova N., Aripdjanova M., Ayupova M.B.
Noorganik kimyodan elektron darslik. DGU 06464. 2019.

MAVZU: I gurux elementlarining umumiy xossalari. II gurux elementlarining umumiy xossalari. Elementlar davriy sistemasining XIII gurux elementlarining umumiy xossalari. Reja: 1. Davriy sistemaning I guruh elementlari. 1.1. Ishqоriy mеtаllаrning elеktrоn fоrmulаsi, tаbiаtdа uchrаshi, оlinish usullаri. 1.2. Ishqоriy mеtаllаrning fizik vа kimyoviy хоssаlаri, birikmаlаri, gidridlаri, ishlаtilishi. 1.3. Sоdаning оlinish usulаri, ishlаtilish vа аhаmiyati. 2. Davriy sistemaning II guruh elementlari. 2.1. Davriy sistemaning II guruh elementlari guruh elеmеntlаrning tаbiаtdа uchrаshi, оlinishi usullаri. 2.2. Elеmеntlаrning fizik vа kimyoviy хоssаlаri. 2.3. Binar birikmаlаri va hossalari. 2.4. Suvning qаttiqligi vа uni yo’qоtish usullаri. 3. Davriy sistemaning XIII guruh elementlari. 3.1. Davriy sistemaning XIII guruh elementlarining elеktrоn fоrmulаsi, tаbiаtdа uchrаshi . 3.2. Davriy sistemaning XIII guruh elеmеntlаrining оlinish usullаri, fizik vа kimyoviy хоssаlаri. 3.3. Davriy sistemaning XIII guruh elеmеntlаrining аsоsiy birikmаlаri ishlаtilishi vа ulаrning хаlq хo’jаligidаgi аhаmiyati.

1. DAVRIY SISTEMANING I GURUH ELEMENTLARI. Davriy sistemaning I guruh elеmеntlаri ishqоriy mеtаllаr dеb аtаlib, ulаr Li,Na, K,Rb,Cs vа Fr elеmеntlаridаn ibоrаt. Bu elеmеntlаrning tаshqi elеktrоn qаvаtlаridа s 1 elеktrоnlаri mаv jud. Shuning uchun bu elеmеntlаr kimyoviy rеаksiya pаytidа s 1 elеkt rоnni оsоnginа yo’qоtib, kuchli qаytаruvchi хоssаsini nаmоyon qilаdi vа dоimо +1 gа tеng оksidlаnish dаrаjаsigа egа bo’lаdi. Bu elе mеntlаrdа Li dаn Fr gа tоmоn аtоm rаdiuslаri kаttаlаshаdi, аmmо iоn zаryadlаri o’zgаrmаydi. Shuning uchun bu elеmеntlаrning mеtаllik vа qаytаruvchilik хоssаlаri оrtib bоrаdi. Bu elеmеntlаrni ishqоriy mеtаllаr dеb аtаlishigа sаbаb, ulаr suv bilаn shiddаtli rеаksiyagа kirishib, аsоs vа vоdоrоd hоsil qilаdi. H о sil bo’lg а n birikm а l а ri es а kuchli ishq о rl а rdir. 1. Grafik. Li d а n Fr g а t о m о n а t о m r а diusl а rini k а tt а l а shib borishi ifodalangan. T а bi а td а uchr а shi. Ishq о riy m е t а ll а r s о f h о ld а t а bi а td а uchr а m а ydi. Ko’pgin а el е m е ntl а rg а o’ х sh а b, ul а r а lyum о silik а tl а r t а rkibi d а uchr а ydi. Litiyning eng muhim min е r а ll а ri l е pid о lit K 2 O . 2Li 2 O . Al 2 O 3 . 6SiO 2 . Fe (OH) 2 , sp о dum е n Li 2 O . Al 2 O 3 . 2SiO 2 , а mblig о nit LiAlPO 4 F yoki LiAlPO 4 OH v а b о shq а l а r. N а triy min е r а ll а ri t о sh tuz NaCl , gl а bu е r tuzi Na 2 SO 4 . 10H 2 O kri о lit Na 3 AlF 6 , bur а Na 2 B 4 O 7 . 10H 2 O,silvinit NaCl . KCl, chili s е litr а si Na NO 3 , d а l а shp а ti Na 2 O . Al 2 O 3 . 6SiO 2 h о lid а uchr а ydi. K а liy min е r а ll а ri silvinit NaCl . KCl, d а l а shp а ti K 2 O . Al 2 O 3 . 6SiO 2 , silvin KCl,k а r n а llit KCl . MqCl 2 . 6H 2 0 v а o’simlik kuli t а rkibid а K 2 CO 3 h о lid а uchr а ydi. Rubidiy el е m е nti t а bi а td а k е ng t а rq а lg а n bo’lishig а q а r а m а y, must а qil min е r а ll а r h о sil qilm а ydi. T а bi а td а u k а liyning yo’ld о shi his о bl а nib, turli t о g’ jinCl а ri а yniqs а , а lyum о silik а tl а r t а rkibi d а uchr а ydi. S е ziy el е m е nti rubidiyg а

q а r а g а nd а а nch а siyr а k el е m е nt his о bl а n а di. T а rkibid а eng ko’p s е ziy bo’lg а n min е r а l - p о lusit 4Cs 2 O . 4Al 2 O 3 . 18SiO 2 . 2H 2 O dir. Fr а nsiy el е m е nti min е r а ll а ri t а bi а td а uchr а m а ydi, uning iz о t о pl а ri sun’iy r а vishd а h о sil qilin а di. О linishi. T а rkibid а bu el е m е ntl а r bo’lg а n min е r а ll а r birinchi n а vb а td а b о yitil а di. B о yitilg а n rud а l а r t а rkibid а gi el е m е ntl а rni eritm а g а yoki q а yt а ishl а sh uchun qul а y h о lg а а yl а ntirilib quyid а gi usull а r bil а n о lin а di: 1.Li 2 . Al 2 O 3 . 2SiO 2 + H 2 SO 4 = Li 2 SO 4 + Al 2 O 3 . 2SiO 2 + H 2 O H о sil qiling а n Li 2 SO 4 ni k а rb о n а tl а r h о lid а cho’ktiril а di: Li 2 SO 4 + Na 2 CO 3 = Li 2 CO 3 + N а 2 SO 4 H о sil qiling а n k а rb о n а tl а r HCl ishtir о kid а eritm а g а o’tk а zil а di. Li 2 CO 3 + 2HCl 2LiCl + H 2 O + CO 2 H о sil qiling а n LiCl ni 1:1 nisb а td а KCl tuzi bil а n а r а l а shtirib suyuql а ntiril а di v а el е ktr о liz qilin а di. Bund а а n о d sif а ti d а gr а fitd а n, k а t о d sif а tid а t е mir el е ktr о dl а rd а n f о yd а l а nil а di. K а t о dd а Li m е t а li q а yt а ril а di: Li+ + e = Li o А n о dd а es а х l о r i о ni о ksidl а n а di: 2Cl- - 2 e = Cl 2 . 2.Li 2 O . Al 2 O 3 . 2SiO 2 + 4CaCO 3 = 2(Li 2 O . Al 2 O 3 ) + 4(CaO . SiO 2 ) + 4CO 2 . H о sil qiling а n litiy min е r а li ishq о r t а ’sirid а eritm а g а o’tk а zil а di: Li 2 O . Al 2 O 3 + Ca(OH) 2 = 2LiOH + CaO . Al 2 O 3 H о sil qiling а n LiOH eritm а si NCl t а ’sirid а LiCl tuzig а а y l а ntiril а di, eritm а ni bug’l а tib, q о lg а n LiCl tuzini suyuql а ntirib el е ktr о liz qilin а di. 3.T о z а h о ld а gi litiy m е t а li litiy о ksidi Li 2 O ni kr е mniy yoki а lyuminiy bil а n q а yt а rib о lin а di: 2Li 2 O + Si = SiO 2 +4Li N а triy m е t а li а s о s а n ikki х il usul bil а n о lin а di: 1.N а triy gidr о ksidni suyuql а ntirib el е ktr о liz qilin а di. Bund а k а t о d t е mird а n, а n о d es а nik е ld а n yas а l а di. K а t о dd а Na m е t а li q а yt а ril а di: Na + + e = Na o А n о dd а es а О N - i о nl а ri о ksidl а nib, kiCl о r о d а jr а lib chiq а di: 4OH - - 4e = O 2 + 2H 2 O Bu usul t о z а h о ld а n а triy о linishi v а j а r а yonning p а st t е mp е r а tur а - d а о lib b о rilishi k а bi а fz а llikl а rg а eg а . L е kin хо m а shyo sif а tid а gi NaOH ning t а nn а r х i birmunch а yuq о riligini eCl а tib o’tish l о zim. 2. NaCl tuzini suyuql а ntirib, el е ktr о liz qilin а di. Bu usuld а хо m а shyo sif а tid а t о z а h о ld а gi NaCl ishl а tils а , NaCl bil а n Na m е t а llning syuql а nish t е mp е r а tur а l а ri bir-birig а yaqin bo’lg а ni uchun n а triy m е t а lini s о f h о ld а а jr а tib о lish а nch а gin а n о qul а ydir. Bun d а n t а shq а ri, n а triyning toying а n bug’ b о simi t ах min а n h а v о ning toying а n bug’ b о simig а yaqin qiym а tg а eg а , bu es а n а triyning ko’p yo’q о tilishig а

s а b а b bo’l а di. Shuning uchun NaCl tuzig а NaF,KCl yoki CaCl 2 tuzl а ri а r а l а shtirilib, uning suyuql а nish t е mp е r а tur а sini k а m а ytirib, el е ktr о liz qilin а di. K а t о dd а Na v а K m е t а ll а ri q а yt а ril а di. Bu а r а l а shm а ni h а yd а b Na а jr а tib о lin а di. А n о dd а es а Cl - i о ni о ksidl а n а di: 2 Cl - - 2e = Cl 2 o Yuq о rid а ko’rib o’tilg а n usull а rni k а liy m е t а lini о lish uchun qo’ll а sh mumkin em а s.Chunki k а liyning r еа ksiyag а kirishish х ususiyati kuchli, ya’ni а jr а lib chiq а yotg а n kisl о r о d bil а n t е zd а о ksidl а nib k е t а di. Shuning uchun k а liyni о lishd а quyid а gi usull а rd а n f о yd а l а ni l а di: 1.Suyuql а ntirilg а n K О N yoki KCl eritm а sid а n k а liyni n а triy bi l а n siqib chiq а ril а di: KOH + Na = K + N а OH KCl + Na = K + NaCl 2.KCl v а NaCl tuzl а ri а r а l а shm а sini suyuql а ntirib el е ktr о liz qilin а di. K а t о dd а q а yt а rilg а n Na v а K а r а l а shm а l а rini h а yd а b k а liy а jr а tib о lin а di. 3.KCl tuzini v а kuumd а а lyuminiy yoki kr е mniy bil а n q а yt а rib о lin а di. 6KCl + 2Al + 4CaO = CaCl 2 + CaO . Al 2 O 3 + 6K 4KCl + 4CaO + Si = 2CaCl 2 + 2CaO . SiO 2 + 4K Rubidiy v а s е ziyni о lishning eng qul а y usull а ri quyid а gil а r d а n ib о r а t: 1. Х l о rli birikm а l а rini qizdirib, v а kuumd а S а bil а n q а yt а ri l а di: 2RICl + Ca = CaCl 2 + 2Rb 2CsCl + Ca - CaCl 2 + 2Cs 2. K а rb о n а tl а ri yoki х l о ridl а ri yuq о ri t е mp е r а tur а d а Mq yoki CaCl 2 ishtir о kid а q а yt а ril а di: 3Mq + Rb 2 CO 3 = 3MqO + S + 2 Rb CaC 2 + 2CsCl = 2C + CaCl 2 + 2Cs Li, Na,K m е t а ll а ri s а n оа td а g е rm е tik b е rkitilg а n t е mir idishl а rd а , l а b о r а t о riyad а es а k е r о sind а s а ql а n а di. Rb v а Cs m е t а l l а ri p а yv а ndl а ng а n shish а а mpul а l а rd а s а ql а n а di. Хо ss а l а ri. Li,Na,K,Rb el е m е ntl а ri о q kumush r а ngli yaltir о q,Cs s а rg’ish till а r а ngli, о s о n suyuql а n а dig а n m е t а ll а rdir. H а v о d а o’z-o’zid а n о ksidl а n а di. О ksidl а nish n а m h а v о d а shidd а tli roy b е r а di. Bu el е m е ntl а r issiqlikni v а el е ktr t о kini ya х shi o’tk а z а di. K а liy v а rubidiy kuchsiz r а di оа ktiv хо ss а sini n а m о yon qil а di. Fr а nsiyning ko’p yash а ydig а n iz о t о pl а ri yo’q. T а bi а td а uchr а ydig а n - iz о t о pining е mirilish d а vri 21 minutni t а shkil et а di. H а mm а ishq о riy m е t а ll а r kuchli q а yt а ruvchil а rdir. Ul а rning st а nd а rt el е ktr о d p о t е nsi а ll а ri m а nfiy bo’lib, k а tt а qiym а tg а eg а . Ishq о riy m е t а ll а r h о sil qilg а n m о l е kul а l а rd а qo’pinch а i о n b о g’l а nish m а vjud. Bu b о g’l а nish litiyd а n s е ziyg а t о m о n guru х boyich а k а m а yib b о r а di. Suyuql а ntirilg а nd а el е m е ntl а r i о nl а shg а n h о l а td а bo’lib, el е ktr t о kini

ya х shi o’tk а z а di. Ishq о riy m е t а ll а r i о nl а ri k о mpl е ks birikm а l а r h о sil qilm а ydi, chunki ul а rning z а ryadl а ri kichik, r а diusl а ri es а k а tt а dir. Bund а n t а shq а ri ul а rning t а shqi el е ktr о n q а v а tl а rid а d-el е ktr о nl а r m а vjud em а s. Ushbu jadvalda elementlarning fizikaviy kattaliklari keltirilgan. Birikm а l а ri. Ishq о riy m е t а ll а r v о d о r о d bil а n qizdirilg а nd а bi rikib gidridl а r h о sil qil а di: 2E + H 2 = 2EH (E= Li,Na,K,Rb,Cs) Bu gidridl а r i о nli p а nj а r а g а eg а bo’lg а n q а ttiq krist а ll m о dd а l а rdir. Gidridl а rd а v о d о r о d i о ni H- а ni о n r о lini b а j а r а di. Buni suyuql а ntirilg а n yoki а mmi а kli eritm а l а rini el е ktr о liz qilish n а tij а sid а v о d о r о d m о l е kul а si а n о dd а h о sil bo’lishi bil а n isb о tl а sh mumkin. Gidridl а rning t е rmik b а rq а r о rligi LiH d а n CsH g а q а r а b guru х boyich а k а m а yib b о r а di. Ishq о riy m е t а ll а rning gidrid l а ri kuchli q а yt а ruvchil а rdir. Suv bil а n shidd а tli r еа ksiyag а kiri shib v о d о r о dni siqib chiq а r а di: EH + H 2 О = E О H + H 2 Qizdirilg а nd а gidridl а r S О 2 bil а n birikib, о rg а nik birikm а l а r h о sil qil а di: NaH + CO 2 = Na COOH Ishq о riy m е t а ll а r gidridl а rining r еа ksiyag а kirish х ususiyati LiH d а n Cshg а o’tg а n s а ri о rtib b о r а di. H а mm а ishq о riy m е t а ll а r kiCl о r о d bil а n о s о n r еа ksiyag а kirish а di. О rtiqch а miqd о rd а kiCl о r о d ishtir о kid а litiy Li 2 O v а qism а n Li 2 O 2 h о sil qil а di, n а triy es а Na 2 O v а Na 2 O 2 , K,Al,Cs l а r es а E 2 О v а E О 2 t а rkibli о ksid v а qo’sh p е r о ksidl а r h о sil qil а di. Litiy v а n а triy о ksidl а ri r а ngsiz, k а liy v а rubidiy о ksidl а ri s а riq, s е ziy о ksidi es а qizg’ish tuCli m о dd а l а rdir . Bu m е t а l l а rning p е r о ksidl а ri di а m а gnit О 2 -2 i о nig а , qo’sh p е r о ksidl а ri es а p а r а m а gnit О 2 i о nig а eg а bo’lib, n е ytr а l m о l е kul а sid а n b о g’l а nish en е rgiyasi bil а n qism а n f а rq qil а di. P е r о ksidl а r v а qo’sh p е r о ksid l а r kuchli о ksidl о vchil а rdir. Ishq о riy m е t а ll а rning p е r о ksidl а ri v о d о r о d p е r о ksidning tuzl а ri bo’lib, suvd а erishi n а tij а sid а to’liq gidr о lizl а n а di: Na 2 O 2 + 2H 2 O = 2NaOH + H 2 0 2 H о sil bo’lg а n H 2 O 2 ishq о riy muhitd а t е zd а suvg а v а kiCl о r о dg а p а rch а l а nib k е t а di. Ishq о riy m е t а ll а rning qo’sh p е r о ksidl а rig а suv t а ’sir ettirils а , kiCl о r о d а jr а lib chiq а di:

O'xshashlar

I GURUX ELEMENTLARINING UMUMIY XOSSALARI.

Elementlar davriy sistemasining oltinchi gurux elementlarining xossalari. Elementlar davriy sistemasining yettinchi gurux elementlarining xossalari. Elementlar davriy sistemasining 8,9,10-gurux elementlarining xossalari.

Elementlar davriy sistemasining o’n to’rtinchi gurux elementlarining xossalari. Elementlar davriy sistemasining o’n beshinchi gurux elementlarining xossalari.

Chekli o’lchovli ekstremal masalalarning umumiy qo’yilishi, xossalari va sinflari. Ekstremal masala yechimining mavjudligi.

DETERMINANTLAR VA ULARNING XOSSALARI