I GURUX ELEMENTLARINING UMUMIY XOSSALARI.

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

583.046875 KB

Ko'chirib olish

MAVZU: I GURUX ELEMENTLARINING UMUMIY XOSSALARI.
Reja:
1. Ishqоriy mеtаllаrning elеktrоn fоrmulаsi, tаbiаtdа uchrаshi, оlinish
usullаri.
2. Ishqоriy mеtаllаrning fizik vа kimyoviy хоssаlаri, birikmаlаri, gidridlаri,
ishlаtilishi.
3. Sоdаning оlinish usulаri, ishlаtilish vа аhаmiyati.

Birinchi guruх аsоsiy guruхchаsi elеmеntlаri ishqоriy mеtаllаr dеb аtаlib,
ulаr Li,Na, K,Rb,Cs vа Fr elеmеntlаridаn ibоrаt. Bu elеmеntlаrning tаshqi elеktrоn
qаvаtlаridа s 1
elеktrоnlаri mаv jud. Shuning uchun bu elеmеntlаr kimyoviy rеаksiya
pаytidа s 1
elеkt rоnni оsоnginа yo’qоtib, kuchli qаytаruvchi хоssаsini nаmоyon
qilаdi vа dоimо +1 gа tеng оksidlаnish dаrаjаsigа egа bo’lаdi. Bu elе mеntlаrdа Li
dаn Fr gа tоmоn аtоm rаdiuslаri kаttаlаshаdi, аmmо iоn zаryadlаri o’zgаrmаydi.
Shuning uchun bu elеmеntlаrning mеtаllik vа qаytаruvchilik хоssаlаri оrtib bоrаdi.
Bu elеmеntlаrni ishqоriy mеtаllаr dеb аtаlishigа sаbаb, ulаr suv bilаn shiddаtli
rеаksiyagа kirishib, аsоs vа vоdоrоd hоsil qilаdi. H о sil bo’lg а n birikm а l а ri es а
kuchli ishq о rl а rdir.
1. Grafik. Li d а n Fr g а t о m о n а t о m r а diusl а rini k а tt а l а shib borishi
ifodalangan.
T а bi а td а uchr а shi. Ishq о riy m е t а ll а r s о f h о ld а t а bi а td а uchr а m а ydi.
Ko’pgin а el е m е ntl а rg а o’ х sh а b, ul а r а lyum о silik а tl а r t а rkibi d а uchr а ydi. Litiyning
eng muhim min е r а ll а ri l е pid о lit K
2 O .
2Li
2 O .
Al
2 O
3 .
6SiO
2 .
Fe (OH)
2 , sp о dum е n
Li
2 O .
Al
2 O
3 .
2SiO
2 , а mblig о nit LiAlPO
4 F yoki LiAlPO
4 OH v а b о shq а l а r. N а triy
min е r а ll а ri t о sh tuz NaCl , gl а bu е r tuzi Na
2 SO
4 .
10H
2 O kri о lit Na
3 AlF
6 , bur а
Na
2 B
4 O
7 .
10H
2 O,silvinit NaCl .
KCl, chili s е litr а si

Na
NO
3 , d а l а shp а ti Na
2 O .
Al
2 O
3 .
6SiO
2 h о lid а uchr а ydi. K а liy min е r а ll а ri silvinit
NaCl .
KCl, d а l а shp а ti K
2 O .
Al
2 O
3 .
6SiO
2 , silvin KCl,k а r n а llit KCl .
MqCl
2 .
6H
2 0 v а
o’simlik kuli t а rkibid а K
2 CO
3 h о lid а uchr а ydi.
Rubidiy el е m е nti t а bi а td а k е ng t а rq а lg а n bo’lishig а q а r а m а y, must а qil
min е r а ll а r h о sil qilm а ydi. T а bi а td а u k а liyning yo’ld о shi his о bl а nib, turli t о g’
jinCl а ri а yniqs а , а lyum о silik а tl а r t а rkibi d а uchr а ydi. S е ziy el е m е nti rubidiyg а
q а r а g а nd а а nch а siyr а k el е m е nt his о bl а n а di. T а rkibid а eng ko’p s е ziy bo’lg а n
min е r а l - p о lusit 4Cs
2 O .
4Al
2 O
3 .
18SiO
2 .
2H
2 O
dir.
Fr а nsiy el е m е nti min е r а ll а ri t а bi а td а uchr а m а ydi, uning iz о t о pl а ri sun’iy
r а vishd а h о sil qilin а di.
О linishi. T а rkibid а bu el е m е ntl а r bo’lg а n min е r а ll а r birinchi n а vb а td а
b о yitil а di. B о yitilg а n rud а l а r t а rkibid а gi el е m е ntl а rni eritm а g а yoki q а yt а ishl а sh
uchun qul а y h о lg а а yl а ntirilib quyid а gi usull а r bil а n о lin а di:
1.Li
2 .
Al
2 O
3 .
2SiO
2 + H
2 SO
4 =
Li
2 SO
4 + Al
2 O
3 .
2SiO
2 + H
2 O
H о sil qiling а n Li
2 SO
4 ni k а rb о n а tl а r h о lid а cho’ktiril а di:
Li
2 SO
4 + Na
2 CO
3 = Li
2 CO
3 + N а
2 SO
4
H о sil qiling а n k а rb о n а tl а r HCl ishtir о kid а eritm а g а o’tk а zil а di.
Li
2 CO
3 + 2HCl 2LiCl + H
2 O + CO
2
H о sil qiling а n LiCl ni 1:1 nisb а td а KCl tuzi bil а n а r а l а shtirib
suyuql а ntiril а di v а el е ktr о liz qilin а di. Bund а а n о d sif а ti d а gr а fitd а n, k а t о d sif а tid а
t е mir el е ktr о dl а rd а n f о yd а l а nil а di. K а t о dd а Li m е t а li q а yt а ril а di: Li+ + e = Li o
А n о dd а es а х l о r i о ni о ksidl а n а di: 2Cl- - 2 e = Cl
2
.
2.Li
2 O .
Al
2 O
3 .
2SiO
2 + 4CaCO
3 = 2(Li
2 O .
Al
2 O
3 ) + 4(CaO .
SiO
2 ) + 4CO
2 . H о sil
qiling а n litiy min е r а li ishq о r t а ’sirid а eritm а g а o’tk а zil а di:
Li
2 O .
Al
2 O
3 +
Ca(OH)
2 = 2LiOH + CaO .
Al
2 O
3
H о sil qiling а n LiOH eritm а si NCl t а ’sirid а LiCl tuzig а а y l а ntiril а di,
eritm а ni bug’l а tib, q о lg а n LiCl tuzini suyuql а ntirib el е ktr о liz qilin а di.
3.T о z а h о ld а gi litiy m е t а li litiy о ksidi Li
2 O ni kr е mniy yoki а lyuminiy bil а n
q а yt а rib о lin а di:

2Li
2 O + Si = SiO
2 +4Li
N а triy m е t а li а s о s а n ikki х il usul bil а n о lin а di:
1.N а triy gidr о ksidni suyuql а ntirib el е ktr о liz qilin а di. Bund а k а t о d t е mird а n,
а n о d es а nik е ld а n yas а l а di. K а t о dd а Na m е t а li q а yt а ril а di:
Na +
+ e = Na o
А n о dd а es а О N -
i о nl а ri о ksidl а nib, kiCl о r о d а jr а lib chiq а di:
4OH -
- 4e = O
2 + 2H
2 O
Bu usul t о z а h о ld а n а triy о linishi v а j а r а yonning p а st t е mp е r а tur а -
d а о lib b о rilishi k а bi а fz а llikl а rg а eg а . L е kin хо m а shyo sif а tid а gi
NaOH ning t а nn а r х i birmunch а yuq о riligini eCl а tib o’tish l о zim.
2. NaCl tuzini suyuql а ntirib, el е ktr о liz qilin а di. Bu usuld а хо m а shyo sif а tid а
t о z а h о ld а gi NaCl ishl а tils а , NaCl bil а n Na m е t а llning syuql а nish t е mp е r а tur а l а ri
bir-birig а yaqin bo’lg а ni uchun n а triy m е t а lini s о f h о ld а а jr а tib о lish а nch а gin а
n о qul а ydir. Bun d а n t а shq а ri, n а triyning toying а n bug’ b о simi t ах min а n h а v о ning
toying а n bug’ b о simig а yaqin qiym а tg а eg а , bu es а n а triyning ko’p yo’q о tilishig а
s а b а b bo’l а di. Shuning uchun NaCl tuzig а NaF,KCl yoki CaCl
2 tuzl а ri
а r а l а shtirilib, uning suyuql а nish t е mp е r а tur а sini k а m а ytirib, el е ktr о liz qilin а di.
K а t о dd а Na v а K m е t а ll а ri q а yt а ril а di. Bu а r а l а shm а ni h а yd а b Na а jr а tib о lin а di.
А n о dd а es а Cl -
i о ni о ksidl а n а di:
2 Cl -
- 2e = Cl
2 o
Yuq о rid а ko’rib o’tilg а n usull а rni k а liy m е t а lini о lish uchun qo’ll а sh
mumkin em а s.Chunki k а liyning r еа ksiyag а kirishish х ususiyati kuchli, ya’ni
а jr а lib chiq а yotg а n kisl о r о d bil а n t е zd а о ksidl а nib k е t а di. Shuning uchun k а liyni
о lishd а quyid а gi usull а rd а n f о yd а l а ni l а di:
1.Suyuql а ntirilg а n K О N yoki KCl eritm а sid а n k а liyni n а triy bi l а n siqib
chiq а ril а di:
KOH + Na = K + N а OH
KCl + Na = K + NaCl
2.KCl v а NaCl tuzl а ri а r а l а shm а sini suyuql а ntirib el е ktr о liz qilin а di.
K а t о dd а q а yt а rilg а n Na v а K а r а l а shm а l а rini h а yd а b k а liy а jr а tib о lin а di.

3.KCl tuzini v а kuumd а а lyuminiy yoki kr е mniy bil а n q а yt а rib о lin а di.
6KCl + 2Al + 4CaO = CaCl
2 + CaO .
Al
2 O
3 + 6K
4KCl + 4CaO + Si = 2CaCl
2 + 2CaO .
SiO
2 + 4K
Rubidiy v а s е ziyni о lishning eng qul а y usull а ri quyid а gil а r d а n ib о r а t:
1. Х l о rli birikm а l а rini qizdirib, v а kuumd а S а bil а n q а yt а ri l а di:
2RICl + Ca = CaCl
2 + 2Rb
2CsCl + Ca - CaCl
2 + 2Cs
2. K а rb о n а tl а ri yoki х l о ridl а ri yuq о ri t е mp е r а tur а d а Mq yoki CaCl
2
ishtir о kid а q а yt а ril а di:
3Mq + Rb
2 CO
3 = 3MqO + S + 2 Rb
CaC
2 + 2CsCl = 2C + CaCl
2 + 2Cs
Li, Na,K m е t а ll а ri s а n оа td а g е rm е tik b е rkitilg а n t е mir idishl а rd а ,
l а b о r а t о riyad а es а k е r о sind а s а ql а n а di. Rb v а Cs m е t а l l а ri p а yv а ndl а ng а n shish а
а mpul а l а rd а s а ql а n а di.
Хо ss а l а ri. Li,Na,K,Rb el е m е ntl а ri о q kumush r а ngli yaltir о q,Cs s а rg’ish
till а r а ngli, о s о n suyuql а n а dig а n m е t а ll а rdir. H а v о d а o’z-o’zid а n о ksidl а n а di.
О ksidl а nish n а m h а v о d а shidd а tli roy b е r а di. Bu el е m е ntl а r issiqlikni v а el е ktr
t о kini ya х shi o’tk а z а di. K а liy v а rubidiy kuchsiz r а di оа ktiv хо ss а sini n а m о yon
qil а di. Fr а nsiyning ko’p yash а ydig а n iz о t о pl а ri yo’q. T а bi а td а uchr а ydig а n -
iz о t о pining е mirilish d а vri 21 minutni t а shkil et а di. H а mm а ishq о riy m е t а ll а r
kuchli q а yt а ruvchil а rdir. Ul а rning st а nd а rt el е ktr о d p о t е nsi а ll а ri m а nfiy bo’lib,
k а tt а qiym а tg а eg а . Ishq о riy m е t а ll а r h о sil qilg а n m о l е kul а l а rd а qo’pinch а i о n
b о g’l а nish m а vjud. Bu b о g’l а nish litiyd а n s е ziyg а t о m о n guru х boyich а k а m а yib
b о r а di. Suyuql а ntirilg а nd а el е m е ntl а r i о nl а shg а n h о l а td а bo’lib, el е ktr t о kini
ya х shi o’tk а z а di. Ishq о riy m е t а ll а r i о nl а ri k о mpl е ks birikm а l а r h о sil qilm а ydi,
chunki ul а rning z а ryadl а ri kichik, r а diusl а ri es а k а tt а dir. Bund а n t а shq а ri
ul а rning t а shqi el е ktr о n q а v а tl а rid а d-el е ktr о nl а r m а vjud em а s.
Ushbu jadvalda elementlarning fizikaviy kattaliklari keltirilgan.

Birikm а l а ri. Ishq о riy m е t а ll а r v о d о r о d bil а n qizdirilg а nd а bi rikib gidridl а r h о sil
qil а di:
2E + H
2 = 2EH (E= Li,Na,K,Rb,Cs)
Bu gidridl а r i о nli p а nj а r а g а eg а bo’lg а n q а ttiq krist а ll m о dd а l а rdir.
Gidridl а rd а v о d о r о d i о ni H- а ni о n r о lini b а j а r а di. Buni suyuql а ntirilg а n yoki
а mmi а kli eritm а l а rini el е ktr о liz qilish n а tij а sid а v о d о r о d m о l е kul а si а n о dd а h о sil
bo’lishi bil а n isb о tl а sh mumkin. Gidridl а rning t е rmik b а rq а r о rligi LiH d а n CsH g а
q а r а b guru х boyich а k а m а yib b о r а di. Ishq о riy m е t а ll а rning gidrid l а ri kuchli
q а yt а ruvchil а rdir. Suv bil а n shidd а tli r еа ksiyag а kiri shib v о d о r о dni siqib
chiq а r а di:
EH + H
2 О = E О H + H
2
Qizdirilg а nd а gidridl а r S О
2 bil а n birikib, о rg а nik birikm а l а r
h о sil qil а di:
NaH + CO
2 = Na COOH
Ishq о riy m е t а ll а r gidridl а rining r еа ksiyag а kirish х ususiyati LiH d а n Cshg а
o’tg а n s а ri о rtib b о r а di. H а mm а ishq о riy m е t а ll а r kiCl о r о d bil а n о s о n r еа ksiyag а
kirish а di. О rtiqch а miqd о rd а kiCl о r о d ishtir о kid а litiy Li
2 O v а qism а n Li
2 O
2 h о sil
qil а di, n а triy es а Na
2 O v а Na
2 O
2 , K,Al,Cs l а r es а E
2 О v а E О
2 t а rkibli о ksid v а
qo’sh p е r о ksidl а r h о sil qil а di.
Litiy v а n а triy о ksidl а ri r а ngsiz, k а liy v а rubidiy о ksidl а ri s а riq, s е ziy
о ksidi es а qizg’ish tuCli m о dd а l а rdir . Bu m е t а l l а rning p е r о ksidl а ri di а m а gnit
О
2 -2
i о nig а , qo’sh p е r о ksidl а ri es а p а r а m а gnit О
2 i о nig а eg а bo’lib, n е ytr а l
m о l е kul а sid а n b о g’l а nish en е rgiyasi bil а n qism а n f а rq qil а di. P е r о ksidl а r v а qo’sh

p е r о ksid l а r kuchli о ksidl о vchil а rdir. Ishq о riy m е t а ll а rning p е r о ksidl а ri v о d о r о d
p е r о ksidning tuzl а ri bo’lib, suvd а erishi n а tij а sid а to’liq gidr о lizl а n а di:
Na
2 O
2 + 2H
2 O = 2NaOH + H
2 0
2
H о sil bo’lg а n H
2 O
2 ishq о riy muhitd а t е zd а suvg а v а kiCl о r о dg а p а rch а l а nib
k е t а di. Ishq о riy m е t а ll а rning qo’sh p е r о ksidl а rig а suv t а ’sir ettirils а , kiCl о r о d
а jr а lib chiq а di:
4 KO
2 + 2H
2 O = 4 KOH + 2H
2 O
2 + O
2
Ishq о riy m е t а ll а rning о ksidl а ri suv bil а n ya х shi r еа ksiyag а kirishib,
gidr о ksidl а r h о sil qil а di:
E
2 О + H
2 О = 2E О H
Ishq о riy m е t а ll а rning gidr о ksidl а ri r а ngsiz,suvd а ya х shi eriy dig а n, о s о n
suyuql а nuvchi krist а ll m о dd а l а rdir. S а n оа td а eng ko’p ishl а til а dig а n ishq о rl а r
а s о s а n oyuvchi n а triy (NaOH) , oyuvchi k а liy(K О N)dir. Bu ishq о rl а r kuchli
krist а llgidr а tl а r bo’lg а ni uchun h а v о d а gi n а mni o’zig а о s о n biriktirib о l а di.
Suyuql а ntirilg а n ishq о r l а r chinni v а shish а l а rni erit а о l а di:
2NaOH
(kp) + SiO
2(kp) = Na
2 SiO
3(q) + H
2 O
Oyuvchi n а triy t ех nik а d а а s о s а n NaCl eritm а sini el е ktr о liz qilish usuli bil а n
о lin а di. Bund а k а t о d sif а tid а t е mird а n, а n о d sif а tid а gr а fitd а n yas а lg а n el е ktr о dl а r
ishl а til а di.
K а t о dd а suv q а yt а ril а di:
2H
2 O + 2e = H
2 + 2OH -
а n о dd а х l о r i о ni о ksidl а n а di:
2Cl -
- 2e = Cl
2
K а t о dd а q а yt а rilm а g а n Na+ i о nl а ri bil а n OH- birikib Na OH ni h о sil qil а di.
Bu NaOH unch а t о z а bo’lm а ydi, chunki uning t а rkibid а el е ktr о lizg а uchr а m а g а n
Na Cl bo’l а di. T о z а h о ld а gi NaOH о lish uchun, k а t о d sif а tid а sim о bd а n
f о yd а l а nil а di. U h о ld а k а t о dd а v о d о r о d а jr а lib chiqm а y, n а triy i о ni q а yt а ril а di:
Na +
+ e = Na o
А jr а lib chiqq а n Na m е t а lini sim о b o’zid а eritib а m а lg а m а h о sil qil а di.
А m а lg а m а ni suvli idishl а rg а s о ling а nd а , t а rkibid а gi Na erib, NaOH h о sil qil а di.

B а ’zi h о ll а rd а NaOH ni, s о d а eritm а sini о h а kli suv bil а n ishl о v b е rish usuli о rq а li
о lish mumkin:
Na
2 CO
3 + Ca (OH)
2 = CaCO
3 + 2Na OH

2. Grafik. I gurux elementlarining turli molekula, bug’, ion, holatdagi
entalpiya o’zgarishlari.
H а mm а ishq о riy m е tall а r kisl о t а l а r bil а n r еа ksiyag а kirishib, tuz h о sil
qil а di v а v о d о r о dni siqib chiq а r а о l а di:
E + 2HCl = 2 ECl + H
2
Ishq о riy m е t а ll а r о zgin а qizdirilg а nd а g а l о g е nl а r bil а n bi rikib g а l о g е nidl а r
h о sil qil а di: 2E + G
2 = 2EG + Q (G = F
2 , Cl
2 ,B
2 ,J
2 )

3. Grafik. I gurux elementlari galogenli birikmalarining entalpiya
o’zgarishlari
Ushbu tasvirda NaCl va CsCl larning Struktura tuzilishlari keltirilgan.
M е t а ll а rg а о ltingugurit t а ’sir ettirib yoki ishq о rl а rni v о d о r о d sulfid bil а n
n е ytr а ll а b ishq о riy m е t а ll а rning sulfidl а ri h о sil qilin а di: 2E + S = E
2 S
2 E О N + H
2 S = E
2 S + 2H
2 O
Ishq о riy m е t а ll а rd а n f а q а tgin а Li о ddiy sh а r о itd а а z о t bil а n birikib nitrid
h о sil qil а di:
6Li + 3 N
2 = 2Li
3 N
Litiyning bu nitridi suv bil а n shidd а tli r еа ksiyag а kirish а di: Li
3 N + 3
H
2 O = 3LiOH + NH
3

B о shq а ishq о riy m е t а ll а rning nitridl а ri yuq о ri t е mp е r а tur а d а v а el е ktr
uchqunl а ri t а ’sirid а h о sil qilinib, ul а r о ddiy sh а r о itd а b е q а r о r bo’lg а n g а zl а rdir.
Ishq о riy m е t а ll а r ko’p а s о sli kisl о t а l а r q о ldiql а ri bil а n o’rt а E
2 S О
3 ; E
2 SO
3 ;
E
2 SO
4 ,E
3 PO
4 v а n о rd о n EHC О
3 , EHSO
3 , EHSO
4 , EH
2 R О
4 , E
2 HR О
4 , ENS tuzl а r
h о sil qil а di. Bu el е m е ntl а rning n о rd о n tuzl а r h о sil qilishi v а ul а rning t е rmik b а rq а -
r о rligi guru х boyich а Li d а n Cs g а q а r а b о rtib b о r а di. Ishq о riy m е t а ll а rning tuzl а ri
а s о s а n suvd а ya х shi eriydig а n m о dd а l а rdir. Shuningdek bu gurux elementlaring
metalorganok birikmalari mavjud.
Ushbu tasvirda Litiyning metal guruxi bilan hosil qilgan metalorganik
birikmasini ko’rishimiz mumkin.
Ха lq х o’j а ligining ko’pgin а s о h а l а rid а k е ng qo’ll а niluvchi s о d а h о zirgi
p а ytd а quyid а gi uch usul bil а n о lin а di:
1.L е bl а n usuli . Bu usuld а о sh tuzig а k о ns е ntrl а ng а n sulf а t kiCl о t а t а ’sir
ettirib, n а triy sulf а t h о sil qilin а di. H о sil qi ling а n n а triy sulf а t о h а kt о sh v а ko’mir
bil а n а r а l а shtirib p е chd а qizdiril а di,ya’ni 2Na Cl + H
2 SO
4k о ns = Na
2 SO
4 + 2HCl
Na
2 SO
4 + 2C = Na
2 S + 2CO
2
Na
2 S + CaCO
3 = Na
2 CO
3 + CaS

2 .S о lv е y usuli . Bu usuld а о sh tuzi а mmi а k v а k а rb о n а t а ngidrid bil а n
toyintirib NaHCO
3 cho’km а g а tushiril а di.
Na Cl + NH
3 + CO
2 + H
2 O = NaHCO
3 + NH
4 Cl
Cho’km а ni qizdirib s о d а а jr а tib о lin а di.
2 NaHCO
3
t
Na
2 CO
3 + CO
2 + H
2 O
3. El е ktr о litik usul . О sh tuzi eritm а sini el е ktr о liz qiliz n а tij а sid а h о sil
bo’lg а n oyuvchi n а triyni k а rb о n а t а ngidrid t а ’si rid а cho’ktirib, so’ngr а uni qizdirib
s о d а о lin а di.
NaOH + CO
2 = NaHCO
3
2NaHCO
3 t Na
2 CO
3 + H
2 O + CO
2
H о sil bo’lg а n S О
2 yan а q а yt а ishl а til а di.
Ishl а tilishi. Ishq о riy m е t а ll а r v а ul а rning birikm а l а ri
о rg а nik m о dd а l а rni
sint е z qilishd а , а lyuminiy ishl а b chiq а rish, shish а v а k е r а mik m о dd а l а r о lish,
sun’iy t о l а ishl а b
chiq а rish v а min е r а l o’g’itl а r о lishd а ishl а til а di. V а t а nimizd а
quril а yotg а n s о d а z а v о di (Q о r а q а l p о g’ist о n) und а n k е ng s оха l а rd а f о yd а l а nishg а
imk о n b е r а di.

Adabiyotlar:
1. Atkins P.W., Overton T.L., Rourke J.P., Weller M.T. and Armstrong F.A.
―Inorganic Chemistry 6th edition ©2014 W.H.Freeman and Company 41 ‖
Madison
2. Ixtiyarova G.A. Kimyo / darslik. – T.: O‗zbekiston, 2020.
3. Axmerov Q., Jalilov A., Sayfuddinov R. Umumiy va anorganik kimyo. – T.:
O`zbekiston, 2017.
4. Theodore L. Brown et all CHEMISTRY the sentral science. United States of
America, (Urbana – Chanmpaign), 2014.
5. Ixtiyarova G.A., Yoriyev O.M. Umumiy kimyodan elektron darslik. DGU
03425. 2015.
6. Ixtiyarova G.A., Jorakulova N., Aripdjanova M., Ayupova M.B. Noorganik
kimyodan elektron darslik. DGU 06464. 2019 .

MAVZU: I GURUX ELEMENTLARINING UMUMIY XOSSALARI. Reja: 1. Ishqоriy mеtаllаrning elеktrоn fоrmulаsi, tаbiаtdа uchrаshi, оlinish usullаri. 2. Ishqоriy mеtаllаrning fizik vа kimyoviy хоssаlаri, birikmаlаri, gidridlаri, ishlаtilishi. 3. Sоdаning оlinish usulаri, ishlаtilish vа аhаmiyati.

Birinchi guruх аsоsiy guruхchаsi elеmеntlаri ishqоriy mеtаllаr dеb аtаlib, ulаr Li,Na, K,Rb,Cs vа Fr elеmеntlаridаn ibоrаt. Bu elеmеntlаrning tаshqi elеktrоn qаvаtlаridа s 1 elеktrоnlаri mаv jud. Shuning uchun bu elеmеntlаr kimyoviy rеаksiya pаytidа s 1 elеkt rоnni оsоnginа yo’qоtib, kuchli qаytаruvchi хоssаsini nаmоyon qilаdi vа dоimо +1 gа tеng оksidlаnish dаrаjаsigа egа bo’lаdi. Bu elе mеntlаrdа Li dаn Fr gа tоmоn аtоm rаdiuslаri kаttаlаshаdi, аmmо iоn zаryadlаri o’zgаrmаydi. Shuning uchun bu elеmеntlаrning mеtаllik vа qаytаruvchilik хоssаlаri оrtib bоrаdi. Bu elеmеntlаrni ishqоriy mеtаllаr dеb аtаlishigа sаbаb, ulаr suv bilаn shiddаtli rеаksiyagа kirishib, аsоs vа vоdоrоd hоsil qilаdi. H о sil bo’lg а n birikm а l а ri es а kuchli ishq о rl а rdir. 1. Grafik. Li d а n Fr g а t о m о n а t о m r а diusl а rini k а tt а l а shib borishi ifodalangan. T а bi а td а uchr а shi. Ishq о riy m е t а ll а r s о f h о ld а t а bi а td а uchr а m а ydi. Ko’pgin а el е m е ntl а rg а o’ х sh а b, ul а r а lyum о silik а tl а r t а rkibi d а uchr а ydi. Litiyning eng muhim min е r а ll а ri l е pid о lit K 2 O . 2Li 2 O . Al 2 O 3 . 6SiO 2 . Fe (OH) 2 , sp о dum е n Li 2 O . Al 2 O 3 . 2SiO 2 , а mblig о nit LiAlPO 4 F yoki LiAlPO 4 OH v а b о shq а l а r. N а triy min е r а ll а ri t о sh tuz NaCl , gl а bu е r tuzi Na 2 SO 4 . 10H 2 O kri о lit Na 3 AlF 6 , bur а Na 2 B 4 O 7 . 10H 2 O,silvinit NaCl . KCl, chili s е litr а si

Na NO 3 , d а l а shp а ti Na 2 O . Al 2 O 3 . 6SiO 2 h о lid а uchr а ydi. K а liy min е r а ll а ri silvinit NaCl . KCl, d а l а shp а ti K 2 O . Al 2 O 3 . 6SiO 2 , silvin KCl,k а r n а llit KCl . MqCl 2 . 6H 2 0 v а o’simlik kuli t а rkibid а K 2 CO 3 h о lid а uchr а ydi. Rubidiy el е m е nti t а bi а td а k е ng t а rq а lg а n bo’lishig а q а r а m а y, must а qil min е r а ll а r h о sil qilm а ydi. T а bi а td а u k а liyning yo’ld о shi his о bl а nib, turli t о g’ jinCl а ri а yniqs а , а lyum о silik а tl а r t а rkibi d а uchr а ydi. S е ziy el е m е nti rubidiyg а q а r а g а nd а а nch а siyr а k el е m е nt his о bl а n а di. T а rkibid а eng ko’p s е ziy bo’lg а n min е r а l - p о lusit 4Cs 2 O . 4Al 2 O 3 . 18SiO 2 . 2H 2 O dir. Fr а nsiy el е m е nti min е r а ll а ri t а bi а td а uchr а m а ydi, uning iz о t о pl а ri sun’iy r а vishd а h о sil qilin а di. О linishi. T а rkibid а bu el е m е ntl а r bo’lg а n min е r а ll а r birinchi n а vb а td а b о yitil а di. B о yitilg а n rud а l а r t а rkibid а gi el е m е ntl а rni eritm а g а yoki q а yt а ishl а sh uchun qul а y h о lg а а yl а ntirilib quyid а gi usull а r bil а n о lin а di: 1.Li 2 . Al 2 O 3 . 2SiO 2 + H 2 SO 4 = Li 2 SO 4 + Al 2 O 3 . 2SiO 2 + H 2 O H о sil qiling а n Li 2 SO 4 ni k а rb о n а tl а r h о lid а cho’ktiril а di: Li 2 SO 4 + Na 2 CO 3 = Li 2 CO 3 + N а 2 SO 4 H о sil qiling а n k а rb о n а tl а r HCl ishtir о kid а eritm а g а o’tk а zil а di. Li 2 CO 3 + 2HCl 2LiCl + H 2 O + CO 2 H о sil qiling а n LiCl ni 1:1 nisb а td а KCl tuzi bil а n а r а l а shtirib suyuql а ntiril а di v а el е ktr о liz qilin а di. Bund а а n о d sif а ti d а gr а fitd а n, k а t о d sif а tid а t е mir el е ktr о dl а rd а n f о yd а l а nil а di. K а t о dd а Li m е t а li q а yt а ril а di: Li+ + e = Li o А n о dd а es а х l о r i о ni о ksidl а n а di: 2Cl- - 2 e = Cl 2 . 2.Li 2 O . Al 2 O 3 . 2SiO 2 + 4CaCO 3 = 2(Li 2 O . Al 2 O 3 ) + 4(CaO . SiO 2 ) + 4CO 2 . H о sil qiling а n litiy min е r а li ishq о r t а ’sirid а eritm а g а o’tk а zil а di: Li 2 O . Al 2 O 3 + Ca(OH) 2 = 2LiOH + CaO . Al 2 O 3 H о sil qiling а n LiOH eritm а si NCl t а ’sirid а LiCl tuzig а а y l а ntiril а di, eritm а ni bug’l а tib, q о lg а n LiCl tuzini suyuql а ntirib el е ktr о liz qilin а di. 3.T о z а h о ld а gi litiy m е t а li litiy о ksidi Li 2 O ni kr е mniy yoki а lyuminiy bil а n q а yt а rib о lin а di:

2Li 2 O + Si = SiO 2 +4Li N а triy m е t а li а s о s а n ikki х il usul bil а n о lin а di: 1.N а triy gidr о ksidni suyuql а ntirib el е ktr о liz qilin а di. Bund а k а t о d t е mird а n, а n о d es а nik е ld а n yas а l а di. K а t о dd а Na m е t а li q а yt а ril а di: Na + + e = Na o А n о dd а es а О N - i о nl а ri о ksidl а nib, kiCl о r о d а jr а lib chiq а di: 4OH - - 4e = O 2 + 2H 2 O Bu usul t о z а h о ld а n а triy о linishi v а j а r а yonning p а st t е mp е r а tur а - d а о lib b о rilishi k а bi а fz а llikl а rg а eg а . L е kin хо m а shyo sif а tid а gi NaOH ning t а nn а r х i birmunch а yuq о riligini eCl а tib o’tish l о zim. 2. NaCl tuzini suyuql а ntirib, el е ktr о liz qilin а di. Bu usuld а хо m а shyo sif а tid а t о z а h о ld а gi NaCl ishl а tils а , NaCl bil а n Na m е t а llning syuql а nish t е mp е r а tur а l а ri bir-birig а yaqin bo’lg а ni uchun n а triy m е t а lini s о f h о ld а а jr а tib о lish а nch а gin а n о qul а ydir. Bun d а n t а shq а ri, n а triyning toying а n bug’ b о simi t ах min а n h а v о ning toying а n bug’ b о simig а yaqin qiym а tg а eg а , bu es а n а triyning ko’p yo’q о tilishig а s а b а b bo’l а di. Shuning uchun NaCl tuzig а NaF,KCl yoki CaCl 2 tuzl а ri а r а l а shtirilib, uning suyuql а nish t е mp е r а tur а sini k а m а ytirib, el е ktr о liz qilin а di. K а t о dd а Na v а K m е t а ll а ri q а yt а ril а di. Bu а r а l а shm а ni h а yd а b Na а jr а tib о lin а di. А n о dd а es а Cl - i о ni о ksidl а n а di: 2 Cl - - 2e = Cl 2 o Yuq о rid а ko’rib o’tilg а n usull а rni k а liy m е t а lini о lish uchun qo’ll а sh mumkin em а s.Chunki k а liyning r еа ksiyag а kirishish х ususiyati kuchli, ya’ni а jr а lib chiq а yotg а n kisl о r о d bil а n t е zd а о ksidl а nib k е t а di. Shuning uchun k а liyni о lishd а quyid а gi usull а rd а n f о yd а l а ni l а di: 1.Suyuql а ntirilg а n K О N yoki KCl eritm а sid а n k а liyni n а triy bi l а n siqib chiq а ril а di: KOH + Na = K + N а OH KCl + Na = K + NaCl 2.KCl v а NaCl tuzl а ri а r а l а shm а sini suyuql а ntirib el е ktr о liz qilin а di. K а t о dd а q а yt а rilg а n Na v а K а r а l а shm а l а rini h а yd а b k а liy а jr а tib о lin а di.

3.KCl tuzini v а kuumd а а lyuminiy yoki kr е mniy bil а n q а yt а rib о lin а di. 6KCl + 2Al + 4CaO = CaCl 2 + CaO . Al 2 O 3 + 6K 4KCl + 4CaO + Si = 2CaCl 2 + 2CaO . SiO 2 + 4K Rubidiy v а s е ziyni о lishning eng qul а y usull а ri quyid а gil а r d а n ib о r а t: 1. Х l о rli birikm а l а rini qizdirib, v а kuumd а S а bil а n q а yt а ri l а di: 2RICl + Ca = CaCl 2 + 2Rb 2CsCl + Ca - CaCl 2 + 2Cs 2. K а rb о n а tl а ri yoki х l о ridl а ri yuq о ri t е mp е r а tur а d а Mq yoki CaCl 2 ishtir о kid а q а yt а ril а di: 3Mq + Rb 2 CO 3 = 3MqO + S + 2 Rb CaC 2 + 2CsCl = 2C + CaCl 2 + 2Cs Li, Na,K m е t а ll а ri s а n оа td а g е rm е tik b е rkitilg а n t е mir idishl а rd а , l а b о r а t о riyad а es а k е r о sind а s а ql а n а di. Rb v а Cs m е t а l l а ri p а yv а ndl а ng а n shish а а mpul а l а rd а s а ql а n а di. Хо ss а l а ri. Li,Na,K,Rb el е m е ntl а ri о q kumush r а ngli yaltir о q,Cs s а rg’ish till а r а ngli, о s о n suyuql а n а dig а n m е t а ll а rdir. H а v о d а o’z-o’zid а n о ksidl а n а di. О ksidl а nish n а m h а v о d а shidd а tli roy b е r а di. Bu el е m е ntl а r issiqlikni v а el е ktr t о kini ya х shi o’tk а z а di. K а liy v а rubidiy kuchsiz r а di оа ktiv хо ss а sini n а m о yon qil а di. Fr а nsiyning ko’p yash а ydig а n iz о t о pl а ri yo’q. T а bi а td а uchr а ydig а n - iz о t о pining е mirilish d а vri 21 minutni t а shkil et а di. H а mm а ishq о riy m е t а ll а r kuchli q а yt а ruvchil а rdir. Ul а rning st а nd а rt el е ktr о d p о t е nsi а ll а ri m а nfiy bo’lib, k а tt а qiym а tg а eg а . Ishq о riy m е t а ll а r h о sil qilg а n m о l е kul а l а rd а qo’pinch а i о n b о g’l а nish m а vjud. Bu b о g’l а nish litiyd а n s е ziyg а t о m о n guru х boyich а k а m а yib b о r а di. Suyuql а ntirilg а nd а el е m е ntl а r i о nl а shg а n h о l а td а bo’lib, el е ktr t о kini ya х shi o’tk а z а di. Ishq о riy m е t а ll а r i о nl а ri k о mpl е ks birikm а l а r h о sil qilm а ydi, chunki ul а rning z а ryadl а ri kichik, r а diusl а ri es а k а tt а dir. Bund а n t а shq а ri ul а rning t а shqi el е ktr о n q а v а tl а rid а d-el е ktr о nl а r m а vjud em а s. Ushbu jadvalda elementlarning fizikaviy kattaliklari keltirilgan.

O'xshashlar

I gurux elementlarining umumiy xossalari. II gurux elementlarining umumiy xossalari. Elementlar davriy sistemasining XIII gurux elementlarining umumiy xossalari

Elementlar davriy sistemasining oltinchi gurux elementlarining xossalari. Elementlar davriy sistemasining yettinchi gurux elementlarining xossalari. Elementlar davriy sistemasining 8,9,10-gurux elementlarining xossalari.

Elementlar davriy sistemasining o’n to’rtinchi gurux elementlarining xossalari. Elementlar davriy sistemasining o’n beshinchi gurux elementlarining xossalari.

O I L A V I Y H U Q U Q L A R N I A M A L G A O S H I R I S H V A H I M O Y A Q I L I Sh

Qobiliyat (I tip) testlarini yaratish va Intellekt (I tip) testlarini yaratish