MAVZU: IJTIMOIY SHERIKCHILIK. 1. Ijtimoiy sheriklik tushunchasi va uning talqinlari. 2. O`zbekistonda ijtimoiy shyeriklik nazariyasining boyitilishi va amaliyotining rivojlantirilishi

Ijtimoiy shyeriklik tushunchasi va uning talqinlari. Respublikamiz Birinchi Prezidenti Islom Karimov o’zining 2010 yil 12 noyabrida Oliy Majlis Syenati va Qonunchilik Palatasining qo’shma majlisida bayon qilgan “Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish Konsyepsiyasi”da davlat hokimiyat organlari va nodavlat notijorat tashkilotlari o’rtasida ijtimoiy shyeriklik munosabatlarini o’rnatish zarurligini ko’rsatib o’tdi. Bu ko’rsatma mazmun e’tibori bilan juda dolzarb va syermazmundir. Ijtimoiy shyeriklik g’oyasi ijtimoiy va siyosiy sohada insoniyat kashf qilgan eng buyuk ixtirolardan biridir. Insoniyat ijtimoiy shyeriklikning zururligini anglab yetishi uchun ko’p asrlar kyerak bo’ldi. Bu jarayonda uzoq davom etgan konfrontasiyani, murosasiz kurashlarni, kyeskin ijtimoiy nizolarni boshdan kyechirishga to’g’ri kyeldi. “Ijtimoiy shyeriklik” tushunchasi ijtimoiy fanlarga kirib kyelganiga ko’p vaqt bo’lgani yo’q. Bu tushuncha dastavval myehnat munosabatlari doirasida va ularni tartibga solish maqsadida yaratildi. Kapital bilan myehnat, ish byeruvchilar bilan yollanma ishchilar o’rtasidagi munosabatlar asrlar davomida rivojlanib kyelayotgan bo’lsa ham, ularni tartibga soladigan ijtimoiy shyeriklikning zarurligi va mumkinligini XIX asrning oxirlari- XX asr boshlariga kyelibgina anglay boshlandi. Bu davrgacha ijtimoiy myehnat jarayonlaridagi ziddiyatlar goh pasayib, goh kuchayib davom etavyerdi. Bu ziddiyatlar ijtimoiy munosabatlarning nyegizini tashkil etuvchi munosabatlar, ya’ni ish byeruvchilar bilan yollanma ishchilar manfaatlarining mos kyelmasligi natijasida vujudga kyelgan edi. Ijtimoiy shyeriklikning XX asrgacha jamiyatda mavjud bo’lgan shyeriklikdan asosiy farqi shundaki, avvallari shyeriklik alohida shaxslar, nari borsa, kichik guruhlar o’rtasidagi shyeriklikdan iborat edi. Masalan, bir jamoada myehnat qilayotganlar, bir kasb egalari, qo’ni-qo’shnilar, qarindosh-urug’lar, tanish-bilishlar biror yumushni bajarishda bir-birlari bilan shyeriklik qilar edi. SHyeriklikning bu ko’rinishi hozir ham davom etib kyelmoqda. Ijtimoiy shyeriklik shyeriklikning rivojlanishidagi yangi yuksak bosqichni ifodalaydi. Ijtimoiy

shyeriklik alohida shaxslar yoki kichik guruhlar emas, katta ijtimoiy guruhlar o’rtasidagi shyeriklikni bildiradi. Ibtidoiy jamoa tuzumi davrida hali katta ijtimoiy guruhlar vujudga kyelmagan edi. Jamiyat kichik guruhlar (oila va ibtidoiy gala)dan tashkil topgan bo’lib ularning orasida tyez-tyez ziddiyatlar paydo bo’lar edi. Bu ziddiyatlar asosan hudud va tirikchilik manbalarini talashish oqibatida yuz byerar edi. Jamiyatning manfaatlari bir-biriga zid bo’lgan katta ijtimoiy guruhlar: qullar va quldorlar sinfiga bo’linishi manfaatlar zidligini kyeskinlashtirib yubordi. Manfaatlar o’rtasidagi ziddiyatning kyeskinlashuvi manfaatlari poymol etilayotgan sinf-qullarning stixiyali chiqishlari isyon va qo’zolonlarga olib kyeldi. Bunday isyonlarni bostirish uchun quldorlar mirshablar va armiya singari tuzilmalarni tashkil qildi. Quldorlar mafkurasi quldorlarning oliy tabaqa ekanini asoslashga, odamlar o’rtasidagi mulkiy va huquqiy tyengsizlikni ilohiy kuchlar irodasi bilan ifodalashga harakat qilar edi. XX asrgacha mavjud bo’lgan shyeriklik alohida shaxslar va kichik guruhlar o’rtasidagi munosabatlarni tartibga solib kyelgan bo’lsa, ijtimoiy shyeriklik katta ijtimoiy guruhlar o’rtasidagi munosabatlarni tartibga sola boshladi. Ijtimoiy shyeriklik g’oyasi marksizmning muqobili sifatida maydonga chiqdi. Uning vujudga kyelishiga kuchli turtki byergan hodisalardan biri Oktyabr to’ntarishi bo’ldi. O’tgan asrning 20- yillari oxiri va 30- yillarida sobiq ittifoqda yuz byergan qatag’onlar prolyetariat diktaturasi qanday dahshatli oqibatlarga olib kyelishini ko’rsatdi. Kyeyinchalik prolyetariat diktaturasining qanday oqibatlarga olib kyelishi mumkinligi boshqa bir qator mamlakatlarda ham namoyon bo’ldi. Endi G’arb mamlakatlaridagi siyosatchilar va jamiyatshunos olimlar sosialistik ryeolyusiya va prolyetariat diktaturasiga muqobil bo’lgan g’oyalarni zudlik bilan izlashga tushdi. Ana shunday g’oyani topish uchun ularga mulkdorlar va davlat hokimiyati organlari buyurtma byerishdi.Bu yo’nalishda G’arb sosial-demokratlari bir qator muvaffaqiyatlarga erishdi. XX asrning o’rtalarida T.Parsons va YU.Xabyermaslar tomonidan yaratilgan konsyensus nazariyasi ijtimoiy shyeriklikning kyeng miqyosda yoyilishiga katta

turtki byerdi. Bu nazariya ijtimoiy shartnoma nazariyasi o’rniga kyelib, ijtimoiy shyeriklikning nazariy myetodologik asosi vazifasini bajara boshladi. Ijtimoiy shyeriklik bozor munosabatlariga o’tish va demokratik institutlarni rivojlantirishning muhim sharti ekanini jahon amaliyoti tasdiqladi. Bizning mamlakatimizda ham bozor islohotlarini chuqurlashtirish uchun ijtimoiy shyeriklik tamoyillarini kyengroq va to’laroq tadbiq qilish zarur bo’ldi. Ana shu zarurat Prezident Islom Karimovning “Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsyepsiyasi”da aniq va yaqqol ko’rsatib byerildi. Prezident Konsyepsiyasida byelgilangan vazifalarni amalga oshira borib 2014 yilda mamlakatimizda “Ijtimoiy shyeriklik to’g’risida”gi Qonun qabul qilindi va u 2015 yil 1yanvaridan kuchga kirdi.. Bu Qonunning qabul qilinishi mamlakatimizda ijtimoiy shyeriklikni hayotga tadbiq qilishda muhim bosqich bo’ldi. SHuni ham ta’kidlash joizki, “Ijtimoiy shyeriklik to’g’risida”gi Qonunning qabul qilinishi ijtimoiy shyeriklik sohasidagi ishlarning yakunlanganini emas, yangi mas’uliyatli bosqich boshlanganini anglatadi. Ijtimoiy shyeriklik XX asr oxiri va XXI asr boshlarida siyosiy barqarorlikni ta’minlashda, jamiyatda yangicha insoniy munosabatlarni shakllantirishda borgan sari ko’proq va muhimroq rol o’ynamoqda. SHularning bari ijtimoiy shyeriklikni fanlararo yondashuv asosida chuqur, atroflicha va jiddiy tahlil qilish zaruratini vujudga kyeltirdi. Bu muammoni tadqiq qilishda sosiologiya, falsafa, iqtisodiyot, ijtimoiy psixologiya, va siyosatshunoslik singari qator fanlarning tadqiqot myetodologiyalari va katyegoriyalaridan foydalanilmoqda. Ijtimoiy shyeriklik dastavval myehnat munosabatlarini tartibga solish maqsadida vujudga kyelgan bo’lsa ham, hozigi kunda uning faoliyat yuritish sohalari myehnat munosabatlari doirasidan ancha chyetga chiqadi. XX asr oxiri va XXI asr boshlarida “syektorlararo ijtimoiy shyeriklik” konsyepsiyasi ko’p mamlakatlarda, shu jumladan MDHga a’zo mamlakatlarda kyeng tarqala boshladi. Mazkur konsyepsiyaga ko’ra, ijtimoiy shyeriklik sub’yektlari hokimiyat, biznyes va nodavlat notijorat tashkilotlar vakillaridan iborat. “Syektorlararo ijtimoiy shyeriklik” ikki yoki uch syektor: davlat, biznyes,

notijorat syektor ijtimoiy muammolarini hal qilishda o’zaro kyelishilgan konstruktiv harakatlarni amalga oshirishni ifodalaydi. Respublikamizning “Ijtimoiy shyeriklik to’g’risida” Qonunida ijtimoiy shyeriklik sub’yektlari haqidagi 3-bobida shunday dyeyiladi: “Ijtimoiy shyeriklik davlat organlarining nodavlat notijorat tashkilotlari va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlari bilan mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturlarini, shu jumladan tarmoq, hududiy dasturlarni, shuningdyek normativ-huquqiy hujjatlarni hamda fuqarolarning huquqlari va qonuniy manfaatlariga daxldor bo’lgan boshqa qarorlarni ishlab chiqish hamda amalga oshirish borasidagi hamkorligidir” 1 . Nazariy asoslari . Ijtimoiy myehnat munosabatlari tizimini birinchilardan bo’lib angliyalik Frensis Bekon nazariy tahlil qildi. U ijtimoiy tabaqalarning fikrlarini myensimaslik, boshqaruv jarayonidagi xatoliklar, mish-mishlar va g’iybatlarning tarqalishi jamiyatdagi nizolarning paydo bo’lishiga olib kyelishini dalillar bilan ko’rsatib byerdi. Odamlar o’rtasida ijtimoiy shartnoma tuzish zarurligi g’oyasi Tomas Gobbsning asarlarida bayon qilindi. Mazkur shartnoma jamiyatning o’zini o’zi himoya qilishi hamda xususiy mulkning abadiy bo’lishiga xizmat qiladi. Uning “Lyeviafan”, “Fuqarolar haqidagi ta’limotning falsafiy elyemyentlari” asarlarida ijtimoiy shartnomaga erishish zarurligi asoslab byerilgan. Bunday shartnoma umumiy kyelishuv hamda xususiy mulkning xavfsizligini ta’minlashga xizmat qiladi. YAngi davrga kyelib ma’rifatparvar faylasuf Jan-Jak Russoning ijtimoiy shartnoma to’g’risidagi g’oyalari kyeng tarqaldi. Uning asarlarida ijtimoiy shartnoma odamlar o’rtasida yo’qotilgan ijtimoiy munosabatlarning uyg’unligini, o’zaro kyelishuv va tinchlikka intilishni qayta tiklaydi. Ijtimoiy harakat nazariyasi amyerikalik sosiolog Parsons tomonidan tadqiq etildi. U sub’yektlarning o’zaro ta’siri myexanizmlarini tadqiq qildi. Bunda u ko’pchilik tomonidan e’tirof etilgan mye’yorlar, xulq-atvor andozalari faoliyatning ichki motivlariga aylanishi jarayoniga alohida ahamiyat byerdi. Muvozanat, 1 Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2014 й., 39-сон, 488-модда