Mavzu: Ilk o'rta asrlarning ta'lim tarbiya maskanlari.Maktablar haqida. Reja: 1.O`rta Osiyoga maktab tushunchasini kirib kelishi. 2.Kasb-hunar maktablarni faoliyati haqida. 3. Qorixonalarni ta`lim-tarbiyadagi ta`siri.` 4.Madrasalarning ta`limda tutgan o`rni.

‘’Maktab" deb ataluvchi ta’lim shakli dastlab VII-VIII asrlarda arab mamlakatlarida paydo bo'lgan. Dastlab maktablar masjidlar qoshida shakllangan. VIII-IX asrlarda ular O'rta Osiyoda ham keng ta rqalgan . Maktablar bolalarga boshlang'ich t a ' l i m berishga asoslanib, ularda yoshlar asosan o'qish va yozishni, husnixatni o'rganganlar. O’qish va yozishni bilgan yoshlar Qur'onni, nomozni va turkiy tildagi be'riy asarlarni yod olganlar. Maktablarda ta'Iimning asosiy shakli bo'lib, bolalar odatda 5-7 yoshdan o'qiy bosh lagan. Bolalarning necha yoshgacha maktabda o'qish zarurligi ularning iqtidoriga qarab belgilangan. Aksariyat maktablar mahallalarning jamoat markazlari guruhlarda joylashib, guzar masjidlari, madrasalar va boshqa vazifadagi jamoat binolari tarkibiga kirgan. Ayrim hoillarda maktablar uchun alohida joylashgan binolar qurilgan. Islomiy an'analarga ko'ra, q iz va o'g'il bolalar ajratib o'qitilgan: qizlar odatda muallimaning uyida, o'g'il bolalar esa maktabda o'qishgan. Boy xonadoniarning farzandlari; odatda o'z uylarida o'qituvchi yollanib o'qitilgan. Alohida binoda qurilgan maktablar odatda yog'och sinchli, ustunli-to'sinli qurilmalar yordamida yoki pishiq g'ishtdan peshtoqli-gumbazli shakllarda ishlangan. Buxorodagi Chashma-Ayub mahallasida ana shunday alohida binoga ega gumbazli katta maktab bo'lib, u tarhda 29x30 metr, o'rtada joylashgan katta gumbazli zali esa 1 0 , 5 x 1 0 , 5 metrga teng bo'lgan. Maktab tarkibida o'qituvchilar xonasi yoki jamoatxona vazifasini bajargan katta zaldan tashqari dahliz, bir necha darsxonalar, ayvonlar va ravoq tomli hujralar bo'lgan. Binoning rejaviy yechimi asimmetrik kompozisiyada ishlangan. Biroq, o'rta asrlarda alohida bino tarzida qurilgan maktablar soni deyarli ko'p bo'lmagan. Maktablarning asosiy qismi boshqa jamoat (guzar, mahkama, madrasa) yoki ibodat (masjid, xonaqoh) binolari bilan birgalikda qurilgan. Arxitektura doktori T.A.Hidoyatovning aniqlashicha, bunday maktablarning me'moriy-rejaviy yechimlarida xonalar soni, tarkibi va ularning funksional bog'lanishida muqim tartiblar kuzatilmaydi . Biroq, maktablarni qurishda me'morlar O'rta Osiyoning noqulay issiq va quruq

iqlim sharoitini e'tiborga olib xonalarni baland qilish, deraza yuzalarini kamaytirish va bino tarkibiga yozgi ochiq ayvonlar kiritishga harakat qilganlar. XVI-XVII asrlarda Balx shahri Shayboniylarning yirik siyosiy markaziga aylanib, shaharda 200 ming aholi istiqomat qilgan va ularga 900 ta maktab to'g'ri kelgan. Tarixchi olim K.Kattayevning "Samarqand madrasalari va ilmu-fan rivoji" kitobida ko'rsatilishicha, 1864-1868 yillarda Samarqand shahri mahallalarida madrasalar qatorida bir nechta maktablar ham qurilgan. Abulxayrboy, So'fi Roziq, Shohskashon, Toshkandiy, Qozi Abdurasul kabi mahalla maktablari shular jumlasiga kirgan. 1876 yilgacha Turkistonda 300 ga yaqin madrasa, 7 mingga maktablar faoliyat ko'rsatgan, deb yozadi tarixchi olim Sh.G’afforov. Uning ta'kidlashicha bu davrlarda ayrim manbaiarnmg qayd qilganidek Turkiston aholisining 2 foizigina savodli, qolganlari savodsiz bo'lgan. Sharq olimlari va mutafakkiriari nafaqat ilmu-fanni o'rganish va r i v o j l a n t i r i s h , balki ta'lim-tarbiva tizimi va usliblarinu takomllashtirish bobida ham i s h o i i b borganlar. Jumladan, Ibn Sino Sharq olimlari ichida birinchilardan b o ' l i b tarbiya u s l u b l a r i n i n g mukammal tizimini yozib qoldirgan va ularning mohiyatini tishuntirib bergan. Uning bir nechta asarlari shu masalaga bag’ishlangan. Masalan, "Tadbir ul- manzil" r i s o l a s i n i n g bir bobi qanday qilib ma'lumotli q i l i s h haqidadir. "Tib qonunla i r i " n i n g to'itta bobi bolalar sog'Iigi va j i s m o n i y tarbiyasi muammolariga bag'ishlangan. "Ash-Shifo" asarida ham bolalar tarbitasiga oid turli usullar to'g'risida maxstis boblar mavjud. Ibn Sinoning flkricha, bolaga o ' z vaqtida xat-savod, eng kerakli hunarlarni o'rgatish va uni san'at asoslari b i l a n t a n i s h t i r a borisli zarurdir. X asr oxiri - XX asr boshlarida ayrim ziyoli k i s h i l a r xususiy – maktablar ochib, ularda daromadli oilalarning farzandlarini o'zlari joshlaydilar. Bunday z i y o l i l a r "maktabdor" deb a t a l i b , ular bolalarga o ' q i s h va husnixatni o'rgatishdan tashqari og'zaki hisobni ham o'rgatganlar. Maktabdorning savodli

xotinlari esa "otinoyi" deb atalib, ular o'z uylarida davlatmand kishilarning qizlarini o'qitgan. O'rta Osiyoning o'tmishdagi ta'lim-tarbiya maskanlari tizimiga o’rta asrlardagi maktablar ( b o s h l a n g ' i c h t a ' l i m ) , madrasalar ( o ' r t a ) va madrasayi- oliyalar ( o l i y ta'lim) dargohlaridan tashqari turli xil kasb-hunar ( m i l l i y hunarmandilik) maktablari ham kirgan. Shulardan eng ko’r tarqalganlari kulolchilik, tasviriy san'at, xususan, naqqoshlik, ornlik (miniatyura), xattotlik. muqovasozlik, me'morchilik, duradgoriik, yog'och va ganch o'ymakorligi, temirchiiik, zargarlik, zardo’zlik, shishasozJik, pichoqchilik, gilamchilik hamda miskarlik maktablaridir. O'rta Osiyoda shakllang'an eng qadimiy hunar turlarining biri bu kulolshilikdir. Kulolchilik O'rta Osiyoning hozirgi o'zbeklar va tojiklag yashaydigan shahar va qishloqlarida keng rivoj topgan. O'rta Osiyoning Qoratog', Panjakent. Samarqand, Shahrisabz, G'ijduvon, Toshkent, Rishtonda sopol idishlarni sirlab bezatishning o'ziga xos maktablarri va mahalliy usJublari vujudga keJgan. XIX asrda haqida ma'lumotlar berilgan. Tarixiy manbalar va maxsus adabivotlardan bizga o'rta asrlarda shakllfnib rivoj topgan Samarqand, Buxoro, Hirot va Tabriz miniatyura maktablari, Xorazm, Shimoliy Turkiston, Sharqiy Turkiston, Movaraunnahr (Samarqand), Buxoro va Xuroson (Hirot) me’morchiluk maktablari, Xorazm (Xiva), Turkmaniston va Nurota gilamchiluk maktablari. Chust va Shahrisabz do'ppichilik va pichoqchilik maktablari, Buxoro va Samarqand zardo'ziik maktablari ma’lum. Bunday kasb-hunar maktablarining taraqqiyoti t u r l i davrlarda turlicha rivojlanib, ayrim hollarda yopilib va yana qayta tiklanib turgan. Masalan, Samarqand me'morchilik va miniatyura maktablari Amir Temur va Ulug'bek davrida o'zlarining yuksak rivojiga erishgan bo'lsa, Hirot me'morchilik va miniatyura maktablari avval Shohruh Mirzo va Boysunqur Mirzolar davrida shakllanib, keyinchalik Husayn Boyqaro, Alisher Navoiy va Kamoliddin Behzod davrlarida rivojlanib yuksak cho'qqilarga erishadi.Buxoro

me'morchilik maktabi esa XV-XVI asrlarda, ayniqsa, Abdulloxon davrida o ' z rivojiga erishadi. O'rta Osiyoda misgarlik maktabining qadimiy markazlaridan biri Buxoro shahri hisoblangan. X asr arab sayyohi va geograil Maqdisiyning yozishicha, arab mamlakatlariga o'sha davrda katta mis qozonlar, nafis mis qadahlar Sarnarqanddan, mis chiroqlar esa Buxorodan keltirilgan, XI-XII asrlarda Termizda ham yirik miskarlik maktabi ishlab turgan. Ushbu maktab namoyandalari misga mayda gul solish san'ati bilan shuhrat qozongan. O'rta Osiyoda miskarlar XV- XV1I asrlarda bronzadan buyumlar yasashga ko'proq e'tibor' berishgan. XVIII- XIX asrlarga kelib, Buxoro, Samarqand, Qo'qon kabi shaharlarda taniqli miskarlik maktablari faoliyat ko'rsatgan. Toshkent, Xiva kabi shaharlarda ham o'ziga xos miskarlik maktablari shakllangan. Qorixona" so'zi bir necha ma'noda tushunilib, uning keng tarqalgani Qur'on o'qiladigan xona, ya'ni qiroatxonadir. Qorixona, shuningdek, ko'zi ojiz qorilar uchun boshpana va qorilar tayyoriaydigan maktab ma'nolarini ham anglatgan. Qorixonalar O'rta Osiyo shaharlari va qis'hloqlarida qarovsiz va boshpanasiz qolgan ko'rlarga yordam berish, ularni ibodat va foydali ishlarga jalb qilish hamda savob maqsadida dindorlar va xudojo'y mulkdorlar tomonidan qurilgan. Qorixonalarnmg moddiy ta'minoti uchun ularning ta'sischilari o'z rnulklari hisobidan maxsus vaqflar belgilashgan. "Qori" arabcha so'z bo'lib, o'qimoq, ya'ni Quronni ifodali tarzda yoddan o'qimoq rna'nosini anglatgan. Qorilar o'lgan kishilar ruhiga bag'ishlab oyatlar ham o'qishgan. Qorixonalar O'rta Osiyo me'morchiligida asosan ikki xil: 1) ziyoratgohlaiy masjidlar yoki xonaqohlar qoshidagi alohida birikkan xonalar ko'rinishida; 2) ushbu binolar qoshida alohida qurilgan imoratlar tarzida shakllangan, Farg'onaning Rishton tumanida XVIII asrning ikkinchi yarmida xom g'ishtdan qurilgan me'moriy yodgorlik Qorixona xonaqohi saqianib qolgan. Bu yerda ilgari darveshlar Qur’on o’qib, zikr tushib turishgan. Qorixona to'rt burchakli hovli tiarzida b o ' I i b (20x24 m), hovlining ikki tomonidan qator hujralar qurilgan. Hovli to'rida tarhi kvadrat shaklli tuxumsimon baland gumbazli katta xona