logo

Informatika va informasion texnologiyalarning asosiy tushunchalari, rivojlanish tarixi va axborotlashgan jamiyat taraqqiyotidagi ro’li.

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

37.19140625 KB
Mavzu:       Informatika va informasion texnologiyalarning asosiy
tushunchalari, rivojlanish tarixi va axborotlashgan jamiyat taraqqiyotidagi
ro’li.
Reja:
1. Informatika to’g’risida ma’lumotlar.
2. Informatika fanining predmeti.
3. Informatikaning asosiy qismlari.
4. Informatika va HT ning rivojlanish tarixi.
  . Informatika   to’g’risida   gap   ketganda,   har   bir   kishi   qandaydir   axborotlar
haqida   fikr   borayotganligini   va   bu   axborotlar   nimagadir   yoki   kimgadir   tegishli
ekanligini tushunadi.   Bu axborotlar qayerdan olingan, qanday saqlangan va ularni
manbai qayerda ekanligi ko’pchilikni qiziqtirishi mumkin.
Qadimda   insonlar,   qog’oz   mavjud   bo’lmagan   vaqtlarda,   o’sha   davrga
tegishli   ma’lumotlarni   toshlarga,   daraxt   barglariga,     gildan   (loydan)   yasalgan
tablichkalarga   yozib   qoldirishgan.   Bu   ma’lumotlar   esa   cherkovlarda   yoki
ibodatxonalarda   saqlangan.   Shuning   uchun   xam   bu   ma’lumotlarga   ega   bo’lish,
ularni   o’rganish   hammaga   ham   nasib   qilavermagan.   O’qishni   yoki   yozishni
bilmagan kishilar ulardan foydalana olishmagan.
Vaqt  o’tishi bilan   insonlar o’zgardi,  jamiyatning  tuzumi o’zgardi.
Jamiyatda   o’qimishli   kishilar   ko’paydi.   Yangidan-yangi   axborotlar   hosil
bo’ldi.   Bu   axborotlarni   ko’paytirish   va   ularni   barcha   qiziquvchi
kishilarga   tarqatish   muammosi   hosil   bo’ldi.   Axborotlarni   tarqatish
vositasi   sifatida   asosan   kitoblardan,   rasmlardan   va   hokazolardan
foydalanila   boshlandi.   Chop   etilgan   kitoblardan   yoki   rasmlardan
kishilar jamiyatda ro’y berayotgan o’zgarishlar, yangiliklar va voqyealar
to’g’risida  axborotlarga ega bo’lishdi.
Yillar   o’tishi   bilan   hosil   bo’ladigan   axborotlar   hajmi   ortdi.
Axborotlarni   yig’ish,   qayta   ishlash   va   tarqatish   uchun   nashriyotlar,
tipografiyalar qurildi, ya’ni informasion sanoatga asos solindi.
Ko’plab     tirajda   chop   etilayotgan   kitoblar,   gazeta     va   jurnallar
kishilarni katta hajmdagi axborotlardan xabardor qilib turishdi.
  Matbuot   bilan   birgalikda   radio,   keyinchalik   esa   televedeniya
axbo-rotlarni uzatish vositasi bo’lib qoldi.
Axborot   tushunchasi   nimani   anglatadi?   Qadimgi   Gresiyada   bu
termin “ko’rinishni berish”, “tasavvurlash” ma’nosida tushunilgan. K o’rinishni   be rish   –   bu   rasmlar   orqali   konstruktorlik   g’oyalarni
hosil   qilish,   kinofilmlar   yaratish,   gramplastinkalar   ishlab   chikish   va
hakozalardan   iborat.   Insonlarning   kuzatish   natijalari   va   egallagan
bilimlarini   bir   ko’rinishdan   boshqa   ko’rinishga   o’tkazilishi-bu
axborotlarni qabul qilish yoki saqlash va ishlash uchun juda qulaydir.
Tavsifl ash –   buni   modellashtirish   yoki   model   yasash   ma’nosida
tushunish   mumkin.   Bu   qanaqa   model,   u   qanday     ko’rinishda
ifodalanganligi  qo’yilgan aniq masalaga, uning tiliga va usuliga bog’liq
bo’ladi.
Masalan,   fizik   fotoplastistinka   elementar   zarrachalarining
qoldirgan   trayektoriyasini   o’rgana   turib,   formula   va   tenglamalardan
iborat   matematik   modelni   yaratadi,   ruxshunos   esa   insonlarni   turli
vaziyatlardagi holatlarini tavsiflovchi model hosil qiladi.
Har   bir   inson   o’zining   ish   faoliyati   davomida   u   yoki   bu
ko’rinishda   modellashtirish   bilan   yoki   kelayotgan,   chiqayotgan
axborotlarni tasvirlash bilan shug’ullanishadi.
XX   asrda   fan-   texnikaning   va   sanoatning   rivojlanishi   natijasida
hosil   bo’ladigan   va   saqlanadigan   axborotlar   hajmi   shu   darajada   ortib
ketdiki, natijada ularning hammasini insonlar qabul qilishi, saqlashi va
qayta ishlashi mumkin bo’lmay qoldi.
Hosil   bo’layotgan   axborotlarni   sinflarga   bo’lish,   saqlash,
axborot-larni   harakatlanish   qonuniyatini   yaratish   muammosi   hosil
bo’ldi. Bu   muammoni hal qilish uchun olib borilgan izlanishlar natijasi
sifatida   inf ormat ik a   deb   atalmish   fan   paydo   bo’ldi.   Boshlang’ich
bosqichda   informa-t ik a   kutubxona   ishining   bazasi   hisoblangan   va ko’p   yillar   yordamida   uni   mukammallashtirish   nazariyasi   va   amaliyoti
bilan shug’ullanib kelgan.
Informatika   o’rganilayotgan   obyekt   va   u   to’g’risidagi   bilimlar   oralig’idan
joy   egallab   qoladi.   Haqiqatan   ham,   inson   atrof   muhitni   o’rgana   turib,   axborot
oladi,   uni   biron   narsaga   belgilab,   yozib   yoki   saqlab   qo’yadi.   Axborot   tashuvchi
sifatida   adabiyot,   magnit   lentalar,   kartalar,   sxemalar   ishlatilishi   mumkin.
Axborotlarni qayta ishlash orqali, bizni o’rab turgan dunyo to’g’risida bilimga ega
bo’lamiz,   natijada   yangi   izlanish   usullarini   yaratish,   yangi   axborotlarga   ega
bo’lish, ularni saqlash, qayta ishlash va hokazo imkoniyatlar hosil  bo’ladi.                                                 izlanish va tasavvurlash usuli             
       Obyektlar 
          ma’lumotlar 
           Belgi                           axborotlarni yig’ish va qayta 
                                                ishlash usullari
Axborotlarni   yig’ish,   saqlash,   qayta   ishlash   va   tasvirlashning
samarali usullarini yaratish informatikaning   asosiy maqsadlaridan biri
bo’lib   qoldi.   Asrimizning   50-yillarigacha   masalaning   bunday   qo’yilishi
haqiqat   bo’lib,   axborotlarni   yig’ish   va   qayta   ishlash   usullari   bo’yicha
umumiylik   yo’qdek   edi.   Tibbiyotda,   geografiyada,   fizikada,  filosofiyada
va   boshqa   sohalarda   axborotlarni   yig’ish   va   qayta   ishlashda   bog’liqlik
yo’q edi. Ko’pchiliklarning fikricha matematika bilan fizika, ximiya bilan
tibbiyot   o’rtasida   bog’liqlik   borligi   tan   olinar   edi.   K ompy ut e r larning
paydo bo’lishi bilan bu holat tezlik bilan sezilarli darajada o’zgardi.
Ko’pchilikka   ma’lumki,   birinchi   EHM   (elek t ron   hisoblash
mashina-lari)   atom   fizikasida,   uchish   va   raketa   texnikasida   hisoblash
ishlarini   bajarish   uchun   yaratilgan.   Keyinchalik   ularni   boshqa
sohalarda:   qishloq   xo’jaligida,   sanoatda,   boshqarish   sistemasida,
tibbiyotda, o’quv jarayonlarida va hokazolarda qo’llanilishi yangi sanoat
sohasi   –   axborot larni   elek t ron   qay t a   ishlash   usullari   v a   v osit alari
sohasi  yaratilishiga va uni tez sur’atlar bilan rivojlanishiga asos bo’ldi. Yangi   elektron   hisoblash   mashinalari,   ular   bilan   muloqot   qilish-
ning   yangi   vositalari   va   usullari   yaratildi.   Hisoblash   texnikalari   ishlab
chiqa-radigan   sanoat   korxonalari   qurildi.   Birinchi   EHM   lari   hisoblash
masalalarini   yechish   uchun   yaratilgan,   keyinchalik   sonli,   matnli,   grafik
va   boshqa   axborotlarni   ham   qayta   ishlovchi   kompyuterlar   yaratila
boshlandi.
Hisoblash   texnikasi   barcha   sohalarda   o’zining   samaradorligini,
keng  imkoniyatli ekanligini va qulayligini ko’rsatdi.
Kompyuter   va   ular   bilan   muloqot   qilish   usullarini   va   metod-larining
rivojlanishi   natijasida,     ularning   qo’llanilish   sohalari   ken-gayib
bormoqda.
Hozirgi   kunda   kompyuterlar   barcha   sohalarda,   shu   jumladan
sanoatda,   qishloq   xo’jaligida,   ishlab   chiqarishning   barcha
tarmoqlarida,   fan   texni-kada,   tibbiyotda,   o’quv   jarayonlarida   keng
qo’llanilib kelinmoqda.
Informatika   nima ?   Agar   u   bizni   o’rab   turgan   borliq   to’g’risidagi
axborotlarni   yig’ish   va   qayta   ishlashdan   iborat   bo’lsa,   u   holda   uni
ximiyadan, biologiyadan va boshqa fanlardan qanday ajratish mumkin.
Balki   boshqa   barcha     fanlar   uning   asosiy   tarkibiy   qismidir?   Yo’q,
informat ik a   hyech   qanday  fanni  na   ximiyani,   na   fizikani  na   tibbiyotni
va   boshqalarni   o’z   ichiga   olmaydi.   Lekin   ularning   har   biri   bilan   juda
ko’p   umumiylikka   ega.   U   boshqa   fanlarga   yordam   berish   uchun
yaratilgan,   ya’ni   matematika   fani   bilan   birgalikda   ularni   axborotlarni
saqlash,   uzatish,   tekshirish   va   qayta   ishlash   usullari   bilan   ta’minlaydi.
Haqiqatdan   ham,   tajriba   o’tkazish   jarayonida   olimlar   turli   xil   vositalar yordamida   axborotga   ega   bo’lishadi,   uni   saq-laydi,   qayta   ishlaydi   va
lozim bo’lsa undan boshqa jarayonlar uchun ham foydalanadi.
Axborotlarni   qabul   qilish,   yozish,   saqlash   va   qayta   ishlash
maxsus   algoritmlar   orqali   amalga   oshiriladi.   Olingan   natijalar   tahlil
qilingandan   keyin   kerakli   xulosaga   kelinadi.   Biz   hozir   abstrakt   tajriba
haqida so’z yuritayapmiz. Aslida esa u fizik, geografik, ximik va boshqa
tajriba   bo’lishi   mumkin.   Datchiklar   ma’lumotlarni   to’g’ridan     to’g’ri
kompyuterga uzatishi mumkin yoki laborant asbob ko’rsatkichini  avval
daftarga   yozib   olib,   so’ngra   uni   kompyuterga   kiritadi.   Asosiysi
ma’lumotlarni   xotira   qurilmasiga   yozish,     saqlash   mumkin   va   qayta
ishlash uchun esa algoritmi mavjud bo’lishi kerak.
Ma’lumotlarni   qayta   ishlash   tajribaning   asosiy   ajralmas   qismi
hisoblanadi.   Axborotlarni   qayta   ishlash   algoritmlari   olimlar   va
mutaxassislar   tomonidan   tayyorlanadi.   Dastur   tuzuvchilar   bilan
birgalikda   ular   kompyuter   uchun   ma’lumotlarni   qayta   ishlovchi
dasturlar   tuzishadi.   Algoritmlar   yaratish   va   ular   asosida   kompyuter
uchun dastur tuzish – ana shu bosqichning eng  asosiysi hisoblanadi.
Keyingi   bosqichda   tekshirish   uchun   ma’lumotlarni   qulay
ko’rinishda ifodalash va chiqarish dasturlaridan foydalaniladi. (grafiklar
qurish, jadvallar yaratish, ishchi rasmlarni tasvirlash chizish va hokazo).
Ma’lumki,   bunday   dasturlar   aniq   sohaga   mo’ljallanmagan   va   ular
yetarlicha universal hisoblanadi.
  Amaliyot   shu   narsani   ko’rsatdiki,   kompyuterlardan   foydalanish
natijasida   ishlab   chiqarishda   va   fan   texnikada     mehnat   samaradorligi
orta-di, ilmiy-texnik progressga juda kuchli ta’sir etadi. Kompyuterlarning   rivojlanishida   asosan   uchta   bosqichni   ajratish
mumkin:   hisoblash,   umumiy   informasion   va   intellektual.   Fan   va
texnologiya   hozirgi   vaqtda   uchinchi   bosqichda,   ya’ni   mashina
intelektuali-ning  rivojlanish bo’sag’asida turibdi.
Mashina   intellekti   hayotga   aqliy   mehnat   kishilari   bajaradigan
ishlarni bajaruvchi kompyuterlar ko’rinishida kirib bormoqda.
Yangi mashianalar ishlab chiqiladi, ko’plab mukammal dasturlar
yaratiladi,   mashina   intellekti   o’sadi,   ya’ni   bizni   o’rab   turgan   olamni
anglash va tekshirish uchun  imkoniyatlar hosil bo’ladi.
Zamonaviy informatikani quyidagi  3 yo’nalishi  tashkil etadi:
1)   Axborotlarni   avtomatik   yig’ish,   saqlash,   ishlash   va   uzatish
usullari va algoritmlarini yaratish;
2)   Axborotlarni   qayta   ishlash,   tasavvurlash   usullari   va   algo-
ritmlarini yaratish.
3)   Yuqoridagi   ikkita   yo’nalishni   rivojlantirish   uchun   elektron
hisoblash mashinalari va texnologiyalarni yaratish.
Ingliz   tilida   informatika   so’zining   sinonimi   computerscieni
(hisoblash     fani)   bo’lib,   u   informatikaning   predmetini   to’la   yorita
olmaydi.   Informatika   termini   bizga   fransuz   tilidan   kelgan   bo’lib,
kompyuterlar va ularni qo’llanilishi haqidagi fanni anglatadi.
Hisoblash texnikasining rivojolanish tarixi .
Qadim   zamonlardan   beri   insonlar   o’z   mehnatini
yengillashtirishga,   avtomatlashtirishga   yoki   mexanizasiyalashtirishga
harakat   qilishgan.   Bu   harakatlarning  barchasi  jismoniy   kuchlarga   yoki
mehnatga qaratilgan bo’lib, insonlar aqliy ish faoliyatida hyech qanday mexanizasiyadan (texnikadan) foydalanishga ehtiyoj sezmaganlar. Ilm-
fanning   va   jamiyatning   rivoj-lanishi   natijasida   katta   hajmdagi
axborotlarni   qayta   ishlashga   yoki   murakkab   ko’rinishdagi   arifmetik
amallarni   bajarishga   zarurat   tug’ildi,   ya’ni   murakkab   hisoblash
jarayonlarini bajarish uchun maxsus texnik vosi-talar yaratishga ehtiyoj
sezildi.
Tarixda   birinchi   hisoblash   texnikasining   yaratilishi   fransuz
filosofi,   yozuvchisi,   matematigi   va   fizigi   Blez   Paskal   nomi   bilan
bog’langan.   U   1641   yilda   qo’shish   va   ayirish   amallarini   bajaradigan
mexanik hisoblagichni yaratdi.
1673   yilda   mashhur   nemes   olimi   Gorfrid   Leybnis   to’rt   arifmetik
amalni   bajaradigan   hisoblash   mashinasini   qurdi.   G.Leybnis   yaratgan
mashinaning   asosiy   mexanizmlari   XX   asrning   o’rtalarigacha   ham  ba’zi
bir   mashinalarda   qo’llanilib   kelindi.   Leybnis   yaratgan   mashina   turiga,
ko’paytirish   amalni   ko’p   martalab   qo’shish,   bo’lish   amalini   ko’p
martalab   ayirish   kabi   bajaradigan   barcha   mashinalarni,   shu   jumladan
birinchi   EHM   larini   kiritish   mumkin.   Bu   mashinalarning   eng   asosiy
xususiyati   insonlarga   nisbatan   hisoblashlarni   juda   yuqori   aniqlikda   va
tezlikda   amalga   oshirishdan   iborat   edi.   Bu   mashinalarning   yaratilishi
insonlarning   intel-lektual   faoliyatini     mexanizasiyalashtirish
mumkinligini namoyish qildi.
Hisoblash  mashinalarini  yaratish  va  ularni mukammaltirish  fan-
texnikaning asosiy muammolaridan biriga aylandi.
Birinchi   hisoblash   mashinalarining   paydo   bo’lishi   va   ularga
bo’lgan   talabning   oshishi,   ularni   yaratilish   texnologiyasini mukammaltirish   ishla-rini   tezlatib   yubordi.   1821   yil   Tomas   degan
konstruktor   hisoblash   vosita-larini   ko’plab   ishlab   chiqarishni   yo’lga
qo’ydi va bu asboblar  arifmo-metr lar deb atala boshlandi.
Arifmometrlar   boshqa   mashinalarga   nisbatan   yuqori   hisoblash
tezligiga   ega   bo’lib,   ikkita   sakkiz   raqamli   sonlarni   18   sekundda
ko’paytirish imkoniga ega bo’lgan.
XX   asrda   ko’plab   hisoblash   vositalari   yaratildi,   ularning
ishonchliligi,   hisoblash   aniqligi   va   tezligi,   ular   bilan   muloqot   qilish
imkoniyatlari oshirildi.
Hisoblash   mashinalarini     mukammallashtirishda   va   yaratishda
rus   olimlarining   ham   xizmatlari   beqiyosdir.   XVIII   asr   oxirlarida
Ye.Yakobsonning   mashinasi   tayyorlandi,   1828   yilda   Slobodskiy   F.M.
hisoblash     vositasini   yaratdi,   1846   yilda   Kummer,   P.L.Cheb ы shev
mashinalari   yaratildi.   Peterburglik   injener   V.Odner   tomonidan
yaratilgan   tishli   arifmometr   hisoblash   texnikasining   rivojlanishida
muhim rol o’ynadi.
1873   yildan   boshlab   ishlab   chiqarila   boshlangan   bunday
asboblar,   shunchalik   mukammal   tuzilishga   ega   bo’lib,   ko’p   yillar
davomida o’zgarishsiz qo’llanib kelindi.
Bunday   hisoblash   mashinalari   insonlarning   hisoblash   ishlarini
yengillashtirishi   bilan   birga,   ularsiz   mashina   hisoblash   ishlarini   bajara
olmas ham edi.
XIX   asrning   boshlarida   ingliz   matematigi   Charlz   Bebbdj
prinsipial   yangi   turdagi   hisoblash   mashinasining   asosini   yaratdi   va
uning asosiy holatlari (xususiyatlari)ni bayon qilib berdi: 1.   Mashina   raqamli   axborotlarni   saqlash   uchun   “ombor”ga   ega
bo’lishi kerak (hozirgi kompyuterlarda bu xotira qurilmasi).
2.   Mashinada   “ombor”dan   olingan   sonlar   ustida   amallar
bajaruvchi   qurilma   mavjud   bo’lishi   kerak   (Zamonaviy   kompyuterlarda
bu arifmetik qurilma hisoblanadi).
3.     Mashinada   amallarning   bajarilishi   ketma-ketligini   boshqa-
ruvchi qurilma, ya’ni boshqarish qurilmasi bo’lishi kerak .
Mashinada   boshlang’ich   ma’lumotlarni   kiritish   va   hosil   bo’lgan
natijalarni  chiqaruvchi   qurilmalari,   ya’ni   kiritish   –  chiqarish   qurilmalari
mavjud 
Bundan   150   yil   ilgari   surilgan   bu   g’oyalarni   XIX   asrda   ro’yobga
chiqa-rib   bo’lmagan   bo’lsada,   lekin   zamonaviy   kompyuterlarda
bularning   barchasi   o’z   aksini   topgan.   Bebbedj   mexanik   arifmometrlar
asosida shunday turdagi mashinalarni yaratishga harakat qilgan. Lekin
mexanizmlarning   yo’qligi   va   juda   qimmatligi   tufayli   bu   ishni   oxiriga
yetkaza olmadi.
XX asrning 40-50 yillarida elektronika, avtomatika va matematik
mantiq sohasida juda katta yutuqlarga erishildi, ya’ni birinchi elektron
hisoblash mashinalari yaratildi.
1944   yilda   amerikalik   fizik   G.Ayken   loyihasi   asosida   avtomatik
hisoblash   mashinasi   Mark-1   ni   yaratish   bo’yicha   ishlar   tugallandi.   Bu
mashinada   asosan   elektron   mexanizmlardan   foydalanilgan.   Katta
hajmga   va   og’irlikka   ega   bo’lgan   bu   mashina   bor   yo’g’i   10   ta
arifmometr   kuchiga   ega     edi.   Ishlash   tezligining   va   imkoniyat darajasining   pastligi   tufayli   bu   mashinadan   amaliyotda   foydalanish
mumkin bo’lmadi.
Releli   mashinalarning   ishlash   tezligining   pastligi   tufayli   ular
hisoblash ishlashlarini avtomatlashtirish ishida unchalik muhim o’rinni
egallamadi.   Lekin   faqatgina   elektronika   hisoblash   texnikasiga,   oldingi
yaratilgan   elementlarga   nisbatan   juda   yuqori   tezlikda   sifatli   ishlash
imkoniyatini   yaratdi.   Elektron   sxemalar   asosida   yaratilgan   hisoblash
mashinalari, hisoblash texnikasini yaratishda yangi yo’nalishlarni ochib
berdi.   Bu   mashinalar   elektron   hisoblash   mashinalari   (EHM)   deb   atala
boshlandi.
1946   yilning   boshlarida   Amerika   Qo’shma   Shtatlarida,   asosiy
elementi   elektron   lampalardan   iborat   bo’lgan,   dunyoda   birinchi
elektron hisoblash mashinasi namoyish qilindi. Bu mashina   ENIAK  deb
nomlanib, ikkita o’n raqamli sonlarning ko’paytmasini  0,0028  sekundda
bajarish tezligiga ega edi.
ENIAK ning yaratilishi hisoblash texnikasini rivojlantirish bo’yicha
izlanish va va imkoniyatlar uchun yo’l ochib berdi.
Elektron   hisoblash   texnikasining   rivojlanishida   amerikalik
mashhur matematik   Jon fon Neymanning   xizmatlari juda katta   bo’ldi.
Neyman   tomonidan   bildirilgan,   sonlarni   ifodalashda   ikkilik   sanoq
sistemasidan   foydalanish   va   foydalanilayotgan   axborotlarni   saqlash
kabi   g’oyalar   hozirgi   zamon   hisoblash   mashinalarida   o’zining   amaliy
aksini topgan.  1949  yilda Angliyada Jon fon Neyman prinsiplari asosida
elektron   hisoblash   mashinasi   – EDSAK   yaratildi   va   amaliyotda
qo’llanildi.  Birinchi   sovet   EHMi   1950   yilda   akademik   S.A.Lebedev
rahbarligida   yaratildi.   U   MESM   (kichik   elektron   hisoblash   mashinasi )
deb   ataldi.   Bir   yildan   keyin   S.A.Lebedev   rahbarligida   BESM   (katta
elektron hisoblash mashinasi)  yaratildi.
EHM   avlodlari.   EHM   larning   rivojlanish   tarixini   o’rganishda   ular
bir nechta avlodlarga bo’linadi.
50-yillarda   ishlab   chiqarilgan   birinchi   EHMlar   birinchi   avlod
mashinalari   hisoblanadi.   Ularning   asosini   elektron   lampalar   tashkil
qilgan bo’lib, ishlash tezligi va ishonchliligi juda past bo’lgan.
1955 yildan boshlab,   ikkinchi avlod   EHMlari paydo bo’ldi. Ularda
elektron   lampalarning   o’rniga   –   yarim   o’tkazgichlar   –   tranzistorlar
qo’llanilgan.   EHMlari   hajm   jihatidan   kichiklashgan,   ularga   kam
miqdorda   elektroenergiya   kerak   edi.   Ularning   ishlash   tezligi   esa   katta
bo’lib,   sekundiga   bir   necha   o’n   ming   amalni   bajarar   edi.   Ana   shu
davrdan   boshlab   hisoblash   mashinalarida   dasturlash   tillaridan
foydalanila boshlandi.
Bir   necha   vaqt   o’tgandan   keyin   elektron   sanoati   integral
sxemalar   ishlab   chiqara   boshladi.   Integral   sxemalar-   bu   uncha   katta
bo’lmagan   yarim   o’tkazgichli   kristallar   bo’lib,   ular   bir   necha   yuzlab
tranzistorlardan   tuzilgan.   Integral   sxemalardan   iborat   EHMlari
uchinchi   avlod   mashinalari   hisoblanadi.   Bu   EHM   katta   xotiraga   va
yuqori   ishlash   tezligiga   ega   bo’lib,   sekundiga   bir   necha   milliongacha
amalni bajaradi.
Zamonaviy  kompyuterlar –  bular   to’rtinchi  avlod   EHMlari  hisob-
lanadi.   Ular   70-yillarning   boshlarida   yaratilgan.   Ularning   asosiy elementlari   mikroprosessor   va   katta   integral   sxemalar   (KIS)
hisoblanadi.  KIS lar ham yarim o’tkazgichli kristallar bo’lib, bir necha yuz
ming tranzis-torlardan tuzilgan.
Mikroprosessorlarning   yaratilishi   -   informatika   fanidagi   buyuk
o’zgarishlardan   biri   hisoblanadi.   Uning   natijasi   sifatida   shaxsiy
kompyuterlar  paydo bo’ldi. Bu kompyuterlar o’zining xotirasining hajmi
va   ishlash   tezligi   jihatidan   bir   necha   minglab   birinchi   avlod
mashinalariga teng keladi.
Yuqorida   keltirilgan   to’rt   avlod   EHMlari   bir-biridan   keskin   farq
qiladi,   lekin   hammasida   ham   bir   xil   kamchilik   mavjud.   Bu
kompyuterlarda ishlash uchun, ya’ni kerakli masalalarni yechish uchun,
maxsus   tildan   foydala-nish   kerak   bo’ladi,   aks   holda   kompyuter   bilan
muloqot   qilib   bo’lmaydi.   Buning   uchun   yechiladigan   masala   biror
dasturlash tilida yozilgan bo’lishi kerak.
Hozirgi   vaqtda   ko’plab   mamlakatlarda   beshinchi   av lod
EHMlarni  yaratishga   harakat   qilinayapdi.   Bu   kompyuterlar  inson     tilini
tushunadigan,   tasvirlarni   ko’radigan   bo’lishi   kerak.   Bunday
kompyuterlar   paydo   bo’lgan   paytda,   yechiladigan   masalalar   tabiiy
so’zlar   orqali   ifoda   qilinadi,   dastur   tuzish   va   uni   yechishni   kompyuter
o’zi bajaradi.

Mavzu: Informatika va informasion texnologiyalarning asosiy tushunchalari, rivojlanish tarixi va axborotlashgan jamiyat taraqqiyotidagi ro’li. Reja: 1. Informatika to’g’risida ma’lumotlar. 2. Informatika fanining predmeti. 3. Informatikaning asosiy qismlari. 4. Informatika va HT ning rivojlanish tarixi. .

Informatika to’g’risida gap ketganda, har bir kishi qandaydir axborotlar haqida fikr borayotganligini va bu axborotlar nimagadir yoki kimgadir tegishli ekanligini tushunadi. Bu axborotlar qayerdan olingan, qanday saqlangan va ularni manbai qayerda ekanligi ko’pchilikni qiziqtirishi mumkin. Qadimda insonlar, qog’oz mavjud bo’lmagan vaqtlarda, o’sha davrga tegishli ma’lumotlarni toshlarga, daraxt barglariga, gildan (loydan) yasalgan tablichkalarga yozib qoldirishgan. Bu ma’lumotlar esa cherkovlarda yoki ibodatxonalarda saqlangan. Shuning uchun xam bu ma’lumotlarga ega bo’lish, ularni o’rganish hammaga ham nasib qilavermagan. O’qishni yoki yozishni bilmagan kishilar ulardan foydalana olishmagan. Vaqt o’tishi bilan insonlar o’zgardi, jamiyatning tuzumi o’zgardi. Jamiyatda o’qimishli kishilar ko’paydi. Yangidan-yangi axborotlar hosil bo’ldi. Bu axborotlarni ko’paytirish va ularni barcha qiziquvchi kishilarga tarqatish muammosi hosil bo’ldi. Axborotlarni tarqatish vositasi sifatida asosan kitoblardan, rasmlardan va hokazolardan foydalanila boshlandi. Chop etilgan kitoblardan yoki rasmlardan kishilar jamiyatda ro’y berayotgan o’zgarishlar, yangiliklar va voqyealar to’g’risida axborotlarga ega bo’lishdi. Yillar o’tishi bilan hosil bo’ladigan axborotlar hajmi ortdi. Axborotlarni yig’ish, qayta ishlash va tarqatish uchun nashriyotlar, tipografiyalar qurildi, ya’ni informasion sanoatga asos solindi. Ko’plab tirajda chop etilayotgan kitoblar, gazeta va jurnallar kishilarni katta hajmdagi axborotlardan xabardor qilib turishdi. Matbuot bilan birgalikda radio, keyinchalik esa televedeniya axbo-rotlarni uzatish vositasi bo’lib qoldi. Axborot tushunchasi nimani anglatadi? Qadimgi Gresiyada bu termin “ko’rinishni berish”, “tasavvurlash” ma’nosida tushunilgan.

K o’rinishni be rish – bu rasmlar orqali konstruktorlik g’oyalarni hosil qilish, kinofilmlar yaratish, gramplastinkalar ishlab chikish va hakozalardan iborat. Insonlarning kuzatish natijalari va egallagan bilimlarini bir ko’rinishdan boshqa ko’rinishga o’tkazilishi-bu axborotlarni qabul qilish yoki saqlash va ishlash uchun juda qulaydir. Tavsifl ash – buni modellashtirish yoki model yasash ma’nosida tushunish mumkin. Bu qanaqa model, u qanday ko’rinishda ifodalanganligi qo’yilgan aniq masalaga, uning tiliga va usuliga bog’liq bo’ladi. Masalan, fizik fotoplastistinka elementar zarrachalarining qoldirgan trayektoriyasini o’rgana turib, formula va tenglamalardan iborat matematik modelni yaratadi, ruxshunos esa insonlarni turli vaziyatlardagi holatlarini tavsiflovchi model hosil qiladi. Har bir inson o’zining ish faoliyati davomida u yoki bu ko’rinishda modellashtirish bilan yoki kelayotgan, chiqayotgan axborotlarni tasvirlash bilan shug’ullanishadi. XX asrda fan- texnikaning va sanoatning rivojlanishi natijasida hosil bo’ladigan va saqlanadigan axborotlar hajmi shu darajada ortib ketdiki, natijada ularning hammasini insonlar qabul qilishi, saqlashi va qayta ishlashi mumkin bo’lmay qoldi. Hosil bo’layotgan axborotlarni sinflarga bo’lish, saqlash, axborot-larni harakatlanish qonuniyatini yaratish muammosi hosil bo’ldi. Bu muammoni hal qilish uchun olib borilgan izlanishlar natijasi sifatida inf ormat ik a deb atalmish fan paydo bo’ldi. Boshlang’ich bosqichda informa-t ik a kutubxona ishining bazasi hisoblangan va

ko’p yillar yordamida uni mukammallashtirish nazariyasi va amaliyoti bilan shug’ullanib kelgan. Informatika o’rganilayotgan obyekt va u to’g’risidagi bilimlar oralig’idan joy egallab qoladi. Haqiqatan ham, inson atrof muhitni o’rgana turib, axborot oladi, uni biron narsaga belgilab, yozib yoki saqlab qo’yadi. Axborot tashuvchi sifatida adabiyot, magnit lentalar, kartalar, sxemalar ishlatilishi mumkin. Axborotlarni qayta ishlash orqali, bizni o’rab turgan dunyo to’g’risida bilimga ega bo’lamiz, natijada yangi izlanish usullarini yaratish, yangi axborotlarga ega bo’lish, ularni saqlash, qayta ishlash va hokazo imkoniyatlar hosil bo’ladi.

izlanish va tasavvurlash usuli Obyektlar ma’lumotlar Belgi axborotlarni yig’ish va qayta ishlash usullari Axborotlarni yig’ish, saqlash, qayta ishlash va tasvirlashning samarali usullarini yaratish informatikaning asosiy maqsadlaridan biri bo’lib qoldi. Asrimizning 50-yillarigacha masalaning bunday qo’yilishi haqiqat bo’lib, axborotlarni yig’ish va qayta ishlash usullari bo’yicha umumiylik yo’qdek edi. Tibbiyotda, geografiyada, fizikada, filosofiyada va boshqa sohalarda axborotlarni yig’ish va qayta ishlashda bog’liqlik yo’q edi. Ko’pchiliklarning fikricha matematika bilan fizika, ximiya bilan tibbiyot o’rtasida bog’liqlik borligi tan olinar edi. K ompy ut e r larning paydo bo’lishi bilan bu holat tezlik bilan sezilarli darajada o’zgardi. Ko’pchilikka ma’lumki, birinchi EHM (elek t ron hisoblash mashina-lari) atom fizikasida, uchish va raketa texnikasida hisoblash ishlarini bajarish uchun yaratilgan. Keyinchalik ularni boshqa sohalarda: qishloq xo’jaligida, sanoatda, boshqarish sistemasida, tibbiyotda, o’quv jarayonlarida va hokazolarda qo’llanilishi yangi sanoat sohasi – axborot larni elek t ron qay t a ishlash usullari v a v osit alari sohasi yaratilishiga va uni tez sur’atlar bilan rivojlanishiga asos bo’ldi.