ZAMONAVIY AXBOROTLASHGAN JAMIYAT VA AXBOROT XAVFSIZLIGI. ASOSIY TUSHUNCHALAR VA TA’RIFLAR Reja: 1. Predmetning asosiy tushunchalari va maqsadi 2. Axborotlarga nisbatan xavf-xatarlar tasnifi 3. Tarmoq xavfsizligini nazorat qilish vositalari

Predmetning asosiy tushunchalari va maqsadi Axborotning muhimlik darajasi qadim zamonlardan ma‘lum. Shuning uchun ham qadimda axborotni himoyalash uchun turli xil usullar qo llanilgan. Ulardanʻ biri – sirli yozuvdir. Undagi xabarni xabar yuborilgan manzil egasidan boshqa shaxs o qiy olmagan. Asrlar davomida bu san‘at – sirli yozuv jamiyatning yuqori ʻ tabaqalari, davlatning elchixona rezidensiyalari va razvedka missiyalaridan tashqariga chiqmagan. Faqat bir necha o n yil oldin hamma narsa tubdan ʻ o zgardi, ya‘ni axborot o z qiymatiga ega bo ldi va keng tarqaladigan mahsulotga ʻ ʻ ʻ aylandi. Uni endilikda ishlab chiqaradilar, saqlaydilar, uzatishadi, sotadilar va sotib oladilar. Bulardan tashqari uni o g’irlaydilar, buzib talqin etadilar va ʻ soxtalashtiradilar. Shunday qilib, axborotni himoyalash zaruriyati tug’iladi. Axborotni qayta ishlash sanoatining paydo bo lishi axborotni himoyalash ʻ sanoatining paydo bo lishiga olib keladi. ʻ Avtomatlashtirilgan axborot tizimlarida axborotlar o zining hayotiy davriga ʻ ega bo ladi. Bu davr uni yaratish, undan foydalanish va kerak bo lmaganda ʻ ʻ yo qotishdan iboratdir (1.2.1-rasm). ʻ Axborotlar xayotiy davrining xar bir bosqichida ularning himoyalanganlik darajasi turlicha baholanadi. Maxfiy va qimmatbaho axborotlarga ruxsatsiz kirishdan himoyalash eng muxim vazifalardan biri sanaladi. Kompyuter egalari va foydalanuvchilarning mulki huquqlarini himoyalash - bu ishlab chiqarilayotgan axborotlarni jiddiy iqtisodiy va boshqa moddiy hamda nomoddiy zararlar keltirishi mumkin bo lgan turli kirishlar va o g’irlashlardan ʻ ʻ himoyalashdir. Axborotlarga nisbatan xavf-xatarlar tasnifi Axborot xavfsizligi deb , ma‘lumotlarni yo qotish va o zgartirishga ʻ ʻ yo naltirilgan tabiiy yoki sun‘iy xossali tasodifiy va qasddan ta‘sirlardan har ʻ qanday tashuvchilarda axborotning himoyalanganligiga aytiladi.

Ilgarigi xavf faqatgina konfidensial (maxfiy) xabarlar va hujjatlarni o g’irlashʻ yoki nusxa olishdan iborat bo lsa, hozirgi paytdagi xavf esa kompyuter ʻ ma‘lumotlari to plami, elektron ma‘lumotlar, elektron massivlardan ularning ʻ egasidan ruxsat so ramasdan foydalanishdir. Bulardan tashqari, bu harakatlardan ʻ moddiy foyda olishga intilish ham rivojlandi. Xavfsizlikning asosiy yo nalishlari ʻ Axborot xavfsizligi. Axborot xavfsizligining dolzarblashib borishi, axborotning strategik resursga aylanib borishi bilan izohlash mumkin. Zamonaviy davlat infratuzilmasini telekommunikatsiya va axborot tarmoqlari hamda turli xildagi axborot tizimlari tashkil etib, axborot texnologiyalari va texnik vositalar jamiyatning turli jabhalarida keng qo llanilmoqda (iqtisod, fan, ta‘lim, xarbiy ish, ʻ turli texnologiyalarni boshqarish va h.k.). Iqtisodiy xavfsizlik. Milliy iqtisodda axborotlarni yaratish, tarqatish, qayta ishlash va foydalanish jarayoni hamda vositalarini qamrab olgan yangi tarmoq vujudga keldi. «Milliy axborot resursi» tushunchasi yangi iqtisodiy kategoriya bo lib xizmat qilmoqda. Davlatning axborot resurslariga keltirilayotgan zarar ʻ axborot xavfsizligiga xam ta‘sir ko rsatmoqda. Mamlakatimizda axborotlashgan ʻ jamiyatni shakllantirish va uning asosida jahon yagona axborot maydoniga kirib borish natijasida milliy iqtisodimizga turli xildagi zararlar keltirish xavfi paydo bo lmoqda. ʻ Mudofaa xavfsizligi. Mudofaa sohasida xavfsizlikning asosiy ob‘ektlaridan bo lib, mamlakatning mudofaa potensialining axborot tarkibi va axborot resurslari ʻ hisoblanmoqda. Hozirgi kunda barcha zamonaviy qurollar va harbiy texnikalar juda ham kompyuterlashtirilib yuborildi. Shuning uchun xam ularga axborot qurollarini qo llash ehtimoli katta. ʻ Ijtimoiy xavfsizlik. Zamonaviy axborot – kommunikatsiyalar texnologiyalarining milliy iqtisod barcha tarmoqlarida keng qo llanishi inson ʻ psixologiyasi va jamoa ongiga «yashirin» ta‘sir ko rsatish vositalarining ʻ samaradorligini yuksaltirib yubordi.

Ekologik xavfsizlik. Ekologik xavfsizlik – global masshtabdagi muammodir. «Ekologik toza», energiya va resurs tejaydigan, chiqindisiz texnologiyalarga o tishʻ faqat milliy iqtisodni axborotlashtirish hisobiga qayta qurish asosidagina yo lga ʻ qo yish mumkin. ʻ 1.2.1-rasm. Xavfsizlikning asosiy yo nalishlari. ʻ Axborotning himoyasi deb , boshqarish va ishlab chiqarish faoliyatining axborot xavfsizligini ta‘minlovchi va tashkilot axborot zaxiralarining yaxlitliligi, ishonchliligi, foydalanish osonligi va maxfiyligini ta‘minlovchi qat‘iy reglamentlangan dinamik texnologik jarayonga aytiladi. Axborotning egasiga, foydalanuvchisiga va boshqa shaxsga zarar yetkazmoqchi bo lgan nohuquqiy muomaladan har qanday hujjatlashtirilgan, ya‘ni ʻ identifikatsiya qilish imkonini beruvchi rekvizitlari qo yilgan holda moddiy jismda ʻ qayd etilgan axborot himoyalanishi kerak.

Axborot xavfsizligi nuqtai nazaridan axborotni quyidagicha turkumlash mumkin: maxfiylik — aniq bir axborotga fakat tegishli shaxslar doirasigina kirishi mumkinligi, ya‘ni foydalanilishi qonuniy hujjatlarga muvofik cheklab qo yilib,ʻ hujjatlashtirilganligi kafolati. Bu bandning buzilishi o g’irlik yoki axborotni ʻ oshkor qilish, deyiladi; konfidensiallik — inshonchliligi, tarqatilishi mumkin emasligi, maxfiyligi kafolati; yaxlitlik — axborot boshlang’ich ko rinishda ekanligi, ya‘ni uni saqlash va ʻ uzatishda ruxsat etilmagan o zgarishlar qilinmaganligi kafolati; bu bandning ʻ buzilishi axborotni soxtalashtirish deyiladi; 1.2.2-rasm. Axborotni hayotiy davri. autentifikatsiya — axborot zaxirasi egasi deb e‘lon qilingan shaxs xaqiqatan xam axborotning egasi ekanligiga beriladigan kafolat; bu bandning buzilishi xabar muallifini soxtalashtirish deyiladi; apellyatsiya qilishlik — yetarlicha murakkab kategoriya, lekin elektron biznesda keng qo llaniladi. Kerak bo lganda xabarning ʻ ʻ muallifi kimligini isbotlash mumkinligi kafolati.