Ma’lumotlar bazasi haqida asosiy tushunchalar
![Mavzu: Ma’lumotlar bazasi haqida asosiy
tushunchalar
Reja:
1. Ma’lumotlar bazasi haqida asosiy tushunchalar.
2. Ma’lumotlar bazasi va ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT)
tushunchalari o‘rtasidagi farq.
3.Ma’lumotlar bazasini loyihalash jarayoni.](/data/documents/7061fbb7-ee54-4d93-a7dd-08f45e88582c/page_1.png)
![Ma’lumotlar bazasi haqida asosiy tushunchalar.
Hozirgi kunda inson faoliyatida ma’lumotlar bazasi (MB) kerakli
axborotlarni saqlash va undan oqilona foydalanishda juda muhim rolь
o‘ynamoqda. Sababi: jamiyat taraqqiyotining qaysi jabhasiga nazar
solmaylik o‘zimizga kerakli ma’lumotlarni olish uchun, albatta, MBga
murojaat qilishga majbur bo‘lamiz. Demak, MBni tashkil qilish axborot
almashuv texnologiyasining eng dolzarb hal qilinadigan muammolaridan
biriga aylanib borayotgani davr taqozasidir.
Informatsion texnologiyalarning rivojlanishi va axborot oqimlarining
tobora ortib borishi, ma’lumotlarning tez o‘zgarishi kabi holatlar
insoniyatni bu ma’lumotlarni o‘z vaqtida qayta ishlash choralarining yangi
usullarini qidirib topishga undamoqda. Ma’lumotlarni saqlash, uzatish va
qayta ishlash uchun MBni yaratish, so‘ngra undan keng foydalanish
bugungi kunda dolzarb bo‘lib qolmokda. Moliya, ishlab chiqarish, savdo-
sotiq va boshqa korxonalar ishlarini ma’lumotlar bazasisiz tasavvur qilib
bo‘lmaydi.
Ma’lumki, MB tushunchasi fanga kirib kelgunga qadar, ma’lumotlardan
turli ko‘rinishda foydalanish juda qiyin edi. Dastur tuzuvchilar
ma’lumotlarini shunday tashkil qilar edilarki, u faqat qaralayotgan masala
uchungina o‘rinli bo‘lardi. Har bir yangi masalani hal qilishda ma’lumotlar
qaytadan tashkil qilinar va bu hol yaratilgan dasturlardan foydalanishni
qiyinlashtirar edi.
Har qanday axborot tizimining maqsadi real muhit ob’ektlari haqidagi
ma’lumotlarga ishlov berishdan iborat. Keng ma’noda ma’lumotlar bazasi
- bu qandaydir bir predmet sohasidagi real muhitning aniq ob’ektlari
haqidagi ma’lumotlar to‘plamidir. Predmet sohasi deganda
avtomatlashtirilgan boshqarishni tashkil qilish uchun o‘rganilayotgan real
muhitning ma’lum bir qismi tushiniladi. Masalan, korxona, zavod, ilmiy
tekshirish instituti, oliy o‘quv yurti va boshqalar.](/data/documents/7061fbb7-ee54-4d93-a7dd-08f45e88582c/page_2.png)
![Shuni qayd qilish lozimki, MB ni yaratishda ikkita muhim shartni hisobga
olmoq zarur:
Birinchidan, ma’lumotlar turi, ko‘rinishi, ularni qo‘llaydigan
programmalarga bog‘liq bo‘lmasligi lozim, ya’ni MB ga yangi
ma’lumotlarni kiritganda yoki ma’lumotlar turini o‘zgartirganda,
programmalarni o‘zgartirish talab etilmasligi lozim.
Ikkinchidan, MBdagi kerakli ma’lumotni bilish yoki izlash uchun biror
programma tuzishga hojat qolmasin.
Shuning uchun ham MB ni tashkil etishda ma’lum qonun va qoidalarga
amal qilish lozim. Bundan buyon axborot so‘zini ma’lumot so‘zidan
farqlaymiz, ya’ni axborot so‘zini umumiy tushuncha sifatida qabul
qilib, ma’lumot deganda aniq bir belgilangan narsa yoki hodisa sifatlarini
nazarda tutamiz.
Ma’lumotlar bazasini yaratishda, foydalanuvchi axborotlarni turli belgilar
bo‘yicha tartiblashga va ixtiyoriy belgilar birikmasi bilan tanlanmani tez
olishga intiladi. Buni faqat ma’lumotlar tizilmalashtirilgan holda bajarish
mumkin.
T i z i l m a l a sh t i r i sh – bu ma’lumotlarni tasvirlash usullari haqidagi
kelishuvni kiritishdir. Agar ma’lumotlarni tasvirlash usuli haqida kelishuv
bo‘lmasa, u holda ular tizilmalashtirilmagan deyiladi.
Tizilmalashtirilmagan ma’lumotlarga misol sifatida matn fayliga yozilgan
ma’lumotlarni ko‘rsatish mumkin.
Ma’lumotlar bazasidan foydalanuvchilar turli amaliy dasturlar, dasturiy
vositalari, predmet sohasidagi mutaxassislar bo‘lishi mumkin.
Ma’lumotlar bazasining zamonaviy texnologiyasida ma’lumotlar bazasini
yaratish, uni dolzarb holatda yuritishni va foydalanuvchilarga undan
axborot olishini ta’minlovchi maxsus dasturiy vosita, ya’ni ma’lumotlar
bazasini boshqarish tizimi yordami bilan markazlashtirilgan holda amalga
oshirishni nazarda tutadi.
Ma’lumotlar bazasi – EHM xotirasiga yozilgan ma’lum bir strukturaga
ega, o‘zaro bog‘langan va tartiblangan ma’lumotlar majmuasi bo‘lib, u](/data/documents/7061fbb7-ee54-4d93-a7dd-08f45e88582c/page_3.png)
![biror bir ob’ektning xususiyatini, holatini yoki ob’ektlar o‘rtasidagi
munosabatni ma’lum ma’noda ifodalaydi. MB foydalanuvchiga
strukturalashtirilgan ma’lumotlarni saqlash va ishlatishda optimal
qulaylikni yaratib beradi.
Ma’lumki ma’lumotlarni kiritish va ularni qayta ishlash jarayoni katta
hajmdagi ish bo‘lib ko‘p mehnat va vaqt talab qiladi. MB bilan ishlashda
undagi ma’lumotlarning aniq bir strukturagi ega bo‘lishi, birinchidan
foydalanuvchiga ma’lumotlarni kiritish va qayta ishlash jarayonida undagi
ma’lumotlarni tartiblashtirish, ikkinchidan kerakli ma’lumotlarni izlash va
tez ajratib olish kabi qulayliklarni tug‘diradi. MB tushunchasi fanga kirib
kelgunga qadar, ma’lumotlardan turli ko‘rinishlarda foydalanish juda
qiyin edi. Bugungi kunda turli ko‘rinishdagi ma’lumotlardan zamonaviy
kompьyuterlarda birgalikda foydalanish va ularni qayta ishlash masalasi
hal qilindi. Kompьyuterlarda saqlanadigan MB maxsus formatga ega
bo‘lgan muayyan tuzilmali fayl bo‘lib, undagi ma’lumotlar o‘zaro
bog‘langan va tartiblangandir.
Demak, ma’lumotlar bazasi deganda ma’lum bir strukturada
saqlanadigan ma’lumotlar to‘plami tushuniladi. Boshqacha qilib aytganda
MB - bu ma’lum berilgan aniq bir strukturaga ega bo‘lgan ma’lumotlarni
o‘z ichiga oluvchi maxsus formatga ega bo‘lgan fayldir. Ma’lumotlarni
strukturalashtirish - bu shunchaki ma’lumotlarni tasvirlashda qandaydir
moslikni kiritish usulidir. Odatda MB ma’lum bir ob’ekt sohasini
ifodalaydi va uning ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi, ularni saqlaydi va
foydalanuvchiga ma’lumotlarni qayta ishlashda undan foydalanish
imkonini yaratib beradi.
M a ‘ l u m o t l a r b a z a s i – bu ma’lum bir predmet sohasiga oid
tizimlashtirilgan(strukturalashtirilgan)ma’lumotlarningnomlangan
to‘plamidir.
Ma’lumotlar bazasi - axborot tmzimlarining eng asosiy tarkibiy qismi
bo‘lib hisoblanadi. Ma’lumotlar bazasidan foydalanish uchun](/data/documents/7061fbb7-ee54-4d93-a7dd-08f45e88582c/page_4.png)
![foydalanuvchi ishini engillashtirish maqsadida ma’lumotlar bazasini
boshqarish trizimlari yaratilgan. Bu tizimlar ma’lumotlar bazasini amaliy
dasturlardan ajratadi.
Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) -bu dasturiy va apparat
vositalarining murakkab majmuasi bo‘lib, ular yordamida foydalanuvchi
ma’lumotlar bazasini yaratish va shu bazadagi ma’lumotlar ustida ish
yuritishi mumkin.
Juda ko‘p turdagi MBBT mavjud. Ular o‘z maxsus dasturlash tillariga ham
ega bo‘lib, bu tillarga SUBD buyruqli dasturlash tillari deyiladi. MBBTga
Oracle, Clipper, Paradox, FoxPro, Access va boshqalarni misol keltirish
mumkin.
M a ‘ l u m o t l a r b a z a s i n i b o sh q a r i sh t i z i m i – bu
ma’lumotlar bazasini yaratish, ularni dolzarb holatini ta’minlash va
undagi zarur axborotni topish ishlarini tashkil etish uchun
mo‘ljallangan dasturlar majmui va til vositasidir.
Ma’lumotlar bazasi tushunchasi maydon, yozuv, fayl
(jadval)
kabi elementlar bilan chambarchas bog‘liq .
Maydon -bu
ma’lumotlarni mantiqiy tashkil etishni
elementar
birligi bo‘lib, u axborotni eng kichik va bo‘linmas
birligi
bo‘lgan rekvizitga mos keladi. Maydonni tasvirlash
uchun
quyidagi tavsiflardan foydalaniladi:
Maydon nomi ,
masalan, familiyasi, ismi, tug‘ilgan sana,
lavozimi,
ish staji, mutaxassisligi.
1-maydon
nomi 2-maydon
nomi 3-maydon
nomi .
. . N-maydon
nomi](/data/documents/7061fbb7-ee54-4d93-a7dd-08f45e88582c/page_5.png)
![Yozuv Yozuv Yozuv Yozuv Yozuv
Ma’lumotlar bazasi tuzulmasining asosiy elementlari
Maydon turi ,
masalan, son (chislovoy), simvol
(simvolьnыy),
sana/vaqt (data/vremya), mantiqiy
(logicheskiy).
Maydon uzunligi (o‘lchami) ,
masalan, eng ko‘p simvollar
sig‘imi;
Maydon aniqligi ,
(son tipidagi ma’lumotlar uchun)
masalan,
sonning o‘nlik ksr qismini aks ettirish uchun
o‘nlik
raqamdan to‘rtta.
Yozuv –bu
mantiqiy bog‘langan maydonlar to‘plami.
YOzuv
tuzilishi uchun uning tarkibiga kiruvchi maydolar](/data/documents/7061fbb7-ee54-4d93-a7dd-08f45e88582c/page_6.png)
![tarkibi va joylashishi ketma-ketligi bilan aniqlanib, ularni
har
biri ichida elementar yozuvlarning nusxasi deb
ataladi.
YOzuv ob’ektning biror bir elementi haqida to‘liq
ma’lumotni
ifodalaydi.
Fayl (jadval) -bu
bir xil tuzilmaga ega bo‘lgan yozuvning
nusxalar
to‘plamidir. U o‘zicha har bir maydonda qiymatga
ega.
Misol
. STUDENT faylidagi (jadvalidagi) yozuvlarning
mantiqiy
strukturasini tavsiflashga doir misolda
ko‘rsatilgan.
STUDENT faylidagi yozuvning tuzilishi chiziqli
bo‘lib,
u o‘zgarmas uzunlikdagi yozuvlardan iborat. Yozuv
maydonlari
takrorlanuvchi qiymatlar guruhiga ega emas.
Maydon
qiymatiga murojaat uning nomeri bo‘yicha amalga
oshiriladi.
Fayl nomi STUDENT
Maydon
Kalit
belgisi Maydon
formati
Nomni
belgilash To‘liq
nomlanish
(rekvizit) Tip Uzun- Aniq-](/data/documents/7061fbb7-ee54-4d93-a7dd-08f45e88582c/page_7.png)
![ligi ligi
Nomer Talaba
reyting
daftarchasi
nomeri * simvol 10
Famil Talaba
familiyasi simvol 10
Ismi Talaba ismi simvol 8
Ota.ismi Talaba
otasi
ismi simvol 10](/data/documents/7061fbb7-ee54-4d93-a7dd-08f45e88582c/page_8.png)
![T_kun Talabaning
tug‘ilgan
sanasi sana 8
O’rta_baho Talabaning
o‘rtacha
bahosi son 3 2
STUDENT faylidagi yozuvlar mantiqiy tuzilishini tavsifi
Har
bir MB jadvali o‘zining birlamchi kalitiga ega bo‘lishi
mumkin. Birlamchi kalit deganda
ezuvlar
kaytarilmasligini
ta’minlovchi maydon (polya) yoki
maydonlar
guruxi tushiniladi. Birlamchi kalit sifatida
ishlatiladigan
maydon eki maydonlar guruxi, bir xil
yozuvga
ega bo‘lmaslik shartini bajarishi kerak. Boshqa
maydonlarida
bir xil yozuvlar takrorlanishi mumkin. Shu
sabab
ular birlamchi kalit bo‘laolmaydi. Birlamchi kalit
qisqa
va sonli maydonlardan tashkil topishi maqsadga
muvofiqdir.
MB jadvaliga birlamchi kalitni kiritishdan
maqsad,
jadvaldagi ma’lumotlarni izlash, tartiblashtirish va
tanlab
olishda qulaylikni beradi. Birlamchi kalit kiritish yoki](/data/documents/7061fbb7-ee54-4d93-a7dd-08f45e88582c/page_9.png)
![kiritmaslik foydalanuvchi tamonidan MB jadvali
strukturasini
tashkil qilishda aniqlanadi.
Bosh
jadval yordamida qaram jadvaldagi mos
ma’lumotlarni
chaqirishni ta’minlash uchun qaram jadvalda
tashqi
kalit tashkil qilinadi. “Bitta-ko‘pga” bog‘lanish
holatida
tashqi kalit bosh jadvalda tashkil qilinadi. Birinchi
va
ikkinchi kalitlarni aniqlashda MBBT avtomatik ravishda
jadvalda
indekslarni quradi.
104996
marta o`qildi.
Ma’lumotlar bazasi va ma’lumotlar bazasini
boshqarish tizimi (MBBT) tushunchalari o‘rtasidagi
farq.](/data/documents/7061fbb7-ee54-4d93-a7dd-08f45e88582c/page_10.png)
![Ko‘pchilik, terminlarni tushunish bo‘yicha biroz qiynalishadi, lekin
aynan terminlarni bilish, qo‘yilgan vazifalarni yechishda yoki paydo
bo‘lgan xatoliklarni bartaraf etishda juda kerak bo‘ladi. Misol uchun,
biror muammo paydo bo‘lsa, biz darhol Google’ni yordamga
chaqiramiz, agar Google qidiruv tizimiga terminlar orqali so‘rov
bersangiz, muammo yechish qiyinchilik tug‘dirmaydi, agar
terminlarsiz oddiy so‘zlar bilan qidirishni amalga oshirsangiz,
muammoni yechishga ancha vaqt ketib qoladi.
Bu maqolada ma’lumotlar bazasiga oid juda kerakli va ko‘pchilik(!)
adashtiradigan ikki terminni tushuntirishga harakat qilaman:
Ma’lumotlar bazasi va Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi
(MBBT).](/data/documents/7061fbb7-ee54-4d93-a7dd-08f45e88582c/page_11.png)
![Ma’lumotlar bazasi bu — tartiblangan ma’lumotlarni saqlovchi va
qayta ishlovchi axborot modeli hisoblanadi. Soddaroq qilib
aytganda, bir hil turdagi axborotlarni o‘zida saqlovchi va berilgan
so‘rovlar orqali ularni taqdim etuvchi model. Misol uchun, kitoblar
javoni, bu ma’lumotlar bazasi hisoblanadi, ya’ni bir hil turdagi
(kitoblarni) ob’yektlarni o‘zida saqlaydi, yoki bo‘lmasa telefon
raqamlar yozilgan kitobcha, bu yerda ism, telefon raqam kabi bir hil
tipdagi ma’lumotlar saqlanadi, bu ham ma’lumotlar bazasi.
Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi — bu ma’lumotlar bazasini
hosil qiluvchi, ma’lumotlarni qayta ishlovchi va qidiruvchi tizim
hisoblanadi. Qisqa qilib aytganda, MBBT barcha jarayonlarni
amalga oshiradi. Ma’lumotlar bazasi faqat ma’lumotlarni saqlaydi,
qolgan barcha ishlarni MBBT bajaradi.
Ma’lumotlar bazasidagi ma’lumotlar, SQL so‘rov tillari orqali
boshqariladi, bu tilda MBBT’ga so‘rov beriladi, bu so‘rov u yerda
qayta ishlanib, natija olish uchun ma’lumotlar bazasiga murojaat
qiladi, u yerdan so‘rovga mos ma’lumotni olib, so‘rovga javob
beradi:
So‘rov berish:
SQL so‘rov -> MBBT -> Ma’lumotlar bazasi
natija olish:
Ma’lumotlar bazasi -> MBBT — > So‘rovga javob](/data/documents/7061fbb7-ee54-4d93-a7dd-08f45e88582c/page_12.png)
![Quyidagi dasturlar MBBT’ga misol bo‘la oladi:
— Oracle;
— MySQL;
— Microsoft Office Access;
— MariaDB;
— Microsoft SQL Server;
Hulosa shuki, siz o‘ylagan bu dasturlar, ma’lumotlar bazasi emas,
balki MBBT hisoblanadi.
Ma’lumotlar bazasi MBBT’ning bir qismidir, demak bu dasturlarni
ishlatganda «ma’lumotlar bazasi sifatida Oracle’ni tanladim» emas,
balki «Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi sifatida Oracle’ni
tanladim» to‘g‘ri bo‘ladi.
Ma’lumotlar bazasini loyihalash jarayoni.
Yaxshi tuzilgan ma’lumotlar bazasi:
Ortiqcha (takrorlanuvchi) ma’lumotlarni bartaraf qilish orqali xotirani
tejaydi.](/data/documents/7061fbb7-ee54-4d93-a7dd-08f45e88582c/page_13.png)
![ Ma’lumotlarning aniqligi va yaxlitligini saqlaydi.
Ma’lumotlarga turli usullar bilan murojaat qilishni ta’minlaydi.
Samarali va foydali MBni loyihalashtirish quyidagi jarayonlarni o’z ichiga
oladi:
1. Talablarni tahlil qilish yoki ma’lumotlar bazasining maqsadini aniqlash
2. Ma’lumotlarni jadvallarga ajratish
3. Asosiy kalitlarni (primary key) ko’rsatish va munosabatlarni tahlil qilish
4. Jadvallarni standartlashtirish uchun normallashtirish
Keling, har bir qadamni batafsil ko’rib chiqaylik. Maʼlumotlar bazasining
turli modellari juda ham koʻp, biz esa ushbu qo’llanmada eng koʻp
ishlatiladigan relyatsion ma’lumotlar bazasi modelidan ( relational model )
foydalanamiz.
Yuqoridagi jarayonlarni koʻrishdan avval Relational Model bilan
tanishaylik.
Relational Database Model
Eng keng tarqalgan model, relyatsion model , ma’lumotlarni jadvallarga
ajratadi. Har bir jadval ustunlar va qatorlardan iborat. Har bir ustunda
biror obyektga oid atributlar keltirilgan, masalan mahsulot narx,
foydalanuvchi ismi yoki tug’ilgan sanasi, pochta indeksi va hokazo. Bu
atributlar birgalikda domen deb ataladi. Jadvalning qatorlari esa aynan
bitta obyekt (buyum, shaxs, joy) haqidagi maʼlumotlarni saqlaydi.
Quyida biz Foydalanuvchilar haqida maʼlumot saqlash
uchun Foydalanuvchilar jadvalini yaratdik.
Jadvaladagi ID , Ism , Familiya , Telefon foydalanuvchining attributlari hiso
blanadi. Birgalikda esa attributlar domen deb ataladi.
MAʼLUMOTLAR BAZASINI LOYIHALASH. 1-QISM. 14
MB bir nechta jadvallardan iborat boʻlishi tabiiy. Misol
uchun Mahsulotlar haqidagi maʼlumotlarni saqlash uchun alohida
jadval, Xaridlar uchun alohida jadval, Mijozlar uchun alhoida jadval va
hokazo. Biror jadvalni boshqa jadvlaga bogʻlash uchun jadval](/data/documents/7061fbb7-ee54-4d93-a7dd-08f45e88582c/page_14.png)
![attributlaridan biri (yoki attriburtlar birikmasi) primary (asosiy) kalit etib
tayinlanadi. Boshqa jadvallar esa bu attributga foreign key deb murojaat
qiladi.
Relational Model jadvallar oʻrtasidagi munosabatlarni ham tartibga
soladi. Masalan mijozlar va ular sotib olgan mahsulotlar jadvali, yoki
talabalar va ular o’qiyotgan fanlar alohida jadvallarda saqlansada, ular
o’rtasidagi munosabat relational model yordamida ko’rsatiladi. Bunday
munosabatlar one-to-one (birga-bir), one-to-many (birga-koʻp)
yoki many-to-many (koʻpga-koʻp) koʻrinishida boʻlishi mumkin.
Munosabatlar haqida birozdan keyin alohida toʻxtalamiz.
Demak yuqoridagilarning barchasi Relational Maʼlumotlar bazasining
sifatlari ekan.
Keling endi bevostia loyihalash jarayoniga toʻxtalamiz.
Talablarni tahlil qilish: ma’lumotlar bazasining maqsadini aniqlash.
Dasturchi sifatida yaratilayotgan dasturiy taʼminot, unda saqlanadigan
maʼlumotlar va ularga qoʻyilgan talablarni tushunish maʼlumotlar bazasini
loyihlashda ishingizni bir muncha osonlashtiradi.
Maʼlumotlar bazasiga har tomonlama qarashni unutmang. Masalan,
onlayn doʻkon uchun baza yaratganda, bazaga mijoz sifatida, yoki
sotuvchi sifatida qarashingiz mumkin va bu ikkisi uchun bir hil
maʼlumotlar turli koʻrinishda koʻrsatilishi kerakligini hisobga oling.
Talablar va maqsdalarni aniqlash uchuh quyidagi qadamlarni bajarish
mumkin:
Bazani ishlatadigan odamlardan intervyu oling
Hisob-fakturalar, ish jadvallari, so’rovnomalar kabi biznes hujjatlarni tahlil
qiling](/data/documents/7061fbb7-ee54-4d93-a7dd-08f45e88582c/page_15.png)
![ Mavjud ma’lumotlar tizimlarini oʻrganing (shu jumladan jismoniy va
raqamli fayllar)
Mavjud maʼlumotlar istalgan koʻrinishda boʻlishi mumkin
Navbat ma’lumotlar bazasiga kiritilishi kerak bo’lgan barcha
maʼlumotlarni yig’ib, ularni turlarga ajratish: shaxslar, joylar, buyumlar,
talabalar, fanlar, hodisalar va hokazo. Har bir turdagi maʼlumotlarning
attributlarini ham aniqlab oling:
Xaridorlar
Ism
Manzil
Shahar, tuman, viloyat
E-pochta manzili
Telefon raqami
Mahsulotlar
Nomi
Narxi
Zaxiradagi miqdori
Buyurtma miqdori
Buyurtmalar
Buyurtma ID
Buyurtmani qabul qilgan sotuvchi
Sana
Mahsulotlar
Miqdor
Narx
Jami
Keyinchalik bu ma`lumotlar bevosita MB jadvallarini shakllantirishda
ishlatiladi. Maʼlumotlarni imkon qadar mayda boʻlaklarga boʻling. Misol
uchun, manzilni shahar, tuman, viloyat qilib ajratsangiz, kelajakda](/data/documents/7061fbb7-ee54-4d93-a7dd-08f45e88582c/page_16.png)
![MBdagi foydalanuvhchilarni tuman, shahar yoki viloyat boʻyicha ajratib
olishingiz qulay boʻladi.
Yana bir muhim jihat, bitta maʼlumotni bir nechta jadvalda qayta
saqlashdan ogoh boʻling.
Tasavvur qiling, sizda foydalanuvchilar va mijozlar degan jadvallar mavjud
va siz biror shaxs haqidagi maʼlumotlarni ikkalasida ham saqlayabsiz.
Agar bu shaxsning maʼlumotlari bitta jadvalda yangilansa (masalan
telefon raqam oʻzgarsa), siz ikkinchi jadvalni ham yangilashingizga toʻgʻri
keladi. Bu esa ortiqcha ish. Buning oldini olish
uchun foydalanuvchilar uchun bitta jadval yaratib, bu foydalanuvchi
mijoz yoki yoʻqligini attribut sifdatida koʻrsatish mumkin.
Ma’lumotlar bazasi qaysi turdagi ma’lumotlarni o’z ichiga olishi, bu
ma’lumotlar qayerdan olinishi va ulardan qanday foydalanilishini
oʻrganganingizdan soʻng, siz haqiqiy ma’lumotlar bazasini rejalashtirishga
tayyor bo’lasiz.
Maʼlumotlar Bazasining tuzilishini reajalash
Navbat maʼlumotlar bazasining tashqi koʻrinishini shakllantirishga.
Yuqorida koʻrganimizdek, relational MB jadvallardan iborat boʻladi. Har
bir jadval esa ustunlar (attributlar) va qatorlardan tashkil topadi. Har
bir qator ingliz tilida record deb ataladi va bitta buyum (shaxs) haqida
maʼlMAʼLUMOTLAR BAZASINI LOYIHALASH. 1-QISM
Jadvalning har bir qatoridagi maʼlumotlarni bir xilda saqlash uchun,
ularning turini ham tayinlab ketish maqsadga muvofiq boʻladi.
Masalan Ism faqat matn, ID esa faqat raqam.
Umuman olganda maʼlumotlarni saqlashning quyidagi turlari mavjud:
CHAR – doimiy uzunlikdagi matnlar
VARCHAR – oʻzgaruvchan uzunlikdagi matnlar
TEXT – katta matnlar
INT – manfiy yoki musbat butun sonlar](/data/documents/7061fbb7-ee54-4d93-a7dd-08f45e88582c/page_17.png)
![ FLOAT , DOUBLE – manfiy yoki musbat oʻnlik sonlar
BLOB – ikkilik sanoq tizimidagi maʼlumotlar
Shuningdek aksar maʼlumotlar omborlarini boshqaruv tizimlari har bir
qator (record) uchun noyob ID raqamini ham qoʻshib ketadi.
Nihoyat, jadval attributlaridan birini birlmachi kalit ( primary key ) sifatida
tanlaysiz. Bu attribut noyob boʻlib, faqatgina yagona qator (record)ga
tegishli boʻlishi kerak. Misol uchun shaxsning ID yoki passport raqami
noyob kalit boʻlishi mumkin. Birlmachi kalit yordamida biz roʻyxatdan
kerakli qator (shaxs, mahsulot) ni ajrata olishimiz kerak.
Birlmachi kalit qilib tanlangan attribut nafaqat noyob va oʻzgarmas,
balki doimo mavjud boʻlishi ham shart. Yaʻni bazaga maʼlumot
qoʻshilganda bu qiymatni kiritmay tashlab oʻtish mumkin emas.
Bu qadamda maʼlumotlar bazasini koʻz oldingizga keltirish uchun
jadvallarni maxsus dastur yordamida yoki oddiy qogʻozda chizishingiz
mumkin. Bunda jadvalni toʻliq emas, faqatgina unga tegishli attributlarni
koʻrsatish kifoya.
Jadvallar oʻrtasida munosabat.
Maʼlumotlar bazasi bir necha turdagi jadvallardan iborat boʻladi. Navbat
bu jadvallar oʻrtasidagi munosabatlarni tahlil qilishga. Masalan, mijozlar
va mahsulotlar, talabalar va darslar, oʻqituvchilar va oʻquvchilar oʻzaro
qanday bogʻlangan? Ular oʻrtasidagi munosabat qay koʻrinishda boʻlishi
kerak? Navbat shu savollarga javob berishga va munosabatlarni
shakllantirishda.
Jadvallar oʻrtasidagi munosabatlar quyidagi 3 ta koʻrinishda boʻlishi
mumkin:](/data/documents/7061fbb7-ee54-4d93-a7dd-08f45e88582c/page_18.png)
![One-to-one (birga-bir)
Jadvaldagi bitta qator (record) boshqa jadvaldagi bitta qatorga
bog’langan bo’ladi. Bunday munosabat kamdan-kam uchraydi va
umuman olganda bunday jadvallarni jamlab yuborish tavsiya qilinadi.
Misol uchun quyida birinchi jadval mamlakat ( country ) ikkinchi jadval esa
poytaxt ( capital ) haqida ma`lumotlarni saqlaydi. Bu ikki jadval esa birga-
bir munosabat bilan bog’langan. Ya’ni, bitta davlatning bitta poytaxti
bo’lishi mumkin, bitta poytaxt esa faqat bitta davlatga poytaxt bo’ladi.
Yuqorida aytganimizdek, bunday holatlarda poytaxt nomini davlatning
attributi sifatida saqlagan afzal.
Bunda bir jadvaldagi bitta qator (record) boshqa jadvaldagi bir
nechta qatorlarga bog’langan bo’ladi. Masalan bitta mijoz bir nechta
mahsulotlar xarid qilishi, bitta muallif bir nechta kitoblar chop etishi
mumkin va hokazo. Bu munosabat one-to-many deb ataladi.
Bunday maʼlumotlar bazasini yaratishda, birinchi jadvaldagi birlmachi
kalit, ikkinchi jadvalning attributi sifatida qo’shiladi. Yuqoridagi
misolda Customers (mijozlar) jadvalidagi Customer ID birlmachi
kalit hisoblanadi va bu kalit Customer Rentals (mijoz buyurtmalari)
jadvalida ham mavjud. Mijozning ID raqamiga qarab, mijoz aynan qaysi
mahsulotlarni olganini ko’rishimiz mumkin. Masalan, Andy ismli
mijozning ID raqami 9003 va u kulrang bilan ajratilgan mahsulotlarni
sotib olgan.
Many-to-many (ko’pga-ko’p)
Jadvaldagi bir nechta qatorlar, boshqa jadvladagi bir nechta qatorlar
bilan bog’lanishi many-to-many munosabati deyiladi. Masalan, bitta](/data/documents/7061fbb7-ee54-4d93-a7dd-08f45e88582c/page_19.png)
![talaba bir nechta fanlarga yozilishi mumkin, shu bilan birga bitta fanga bir
nechta talaba yozilishi ham mumkin.
Afsuski, bunday munosabatni bevosita dasturlash murakkab (yoki ilojsiz).
Shuning uchun bu ikki jadval o’rtasida bog’lovchi jadval yaratish
maqsadga muvofiq bo’ladi.
Misol uchun bizda mijozlar va haridlar jadvali bor. Mijozlar istalgancha
mahsulot sotib olishi mumkin, mahsulotlar esa istalgancha mijozga
sotilishi mumkin. Ya’ni bu ikkisi many-to-many munosabatda.
MB shakllantirish uchun biz mijzolar va mahsulotlar ni bog’lovchi,
yangi xaridlar (yoki savat ) jadvalini yaratamiz. Mijozlar ham mahsulotlar
ham xaridlar jadvaliga one-to-many munosabatda bo’ladi. Yaʻni bitta
mijoz istalgancha xarid qilishi mumkin va har bir xarid bir nechta
mahsulotlardan iborat boʻladi.
Majburiy yoki yo’q?
Munosabatlarni shakllantirishda qatorlardan (record) qaysi biri birlamchi
ekanini aniqlashtirib olish ham muhim. Ya’ni bir jadvaldagi qator mavjud
bo’lishi uchun ikkinchi jadvaldagi qator mavjud bo’lishi uchun majburiymi
yoki yo’q. Misol uchun mualliflar va kitoblar jadvalida, muallif kitobsiz
bo’lishi mumkin, lekin kitob muallifsiz bo’lmaydi. Ya’ni kitoblar jadvalida
kitob mavjud bo’lishi uchun mualliflar jadvalida kitobning muallifi mavjud
bo’lishi shart. Aksincha, mualliflar jadvalida biror muallifning mavjudligi,
kitoblar jadvalida shu muallifning kitoblari bo’lishini taqozo qilmaydi
(balki muallif hali kitob yozmagan, yoki kitobi bosmadan chiqmagan, yoki
onlayn do’konda bu muallifning kitoblari mavjud emas).](/data/documents/7061fbb7-ee54-4d93-a7dd-08f45e88582c/page_20.png)
![Rekursiv munosabat
Ba’zida jadval qaytib o’ziga murojaat qilishi mumkin. Bu rekursiv
munosabat deyiladi. Misol uchun korxona ishchilari jadvalida boshliq
degan attribut bo’lsa, bu attribut shu jadvaldagi boshqa odamga
(boshliqqa) ishora qiladi.
Ortiqcha munosabat
Ba’zida jadvallardagi qatorlar (record) bir-biri bilan birdan ko’p
munosabatda bo’ladi. Masalan, talabalar o’qituvchilar bilan bo’glangan,
o’qituvchilar fanlarga bog’langan, talabalar ham fanga bog’langan. Ya’ni
talabalar o’qituvchilarga ikki marta bog’lanib qoldi, biri tog’ridan-to’g’ri,
ikkinchisi fan orqali. Bunday holatda munosabatlardan biridan voz
kechish MBga ta’sir qilmaydi va ishimizni osonlashtiradi. Yuqoridagi
misolda, talabalar ham o’qituvchilar ham biror fanga bog’lanishi kifoya
qiladi.
Davomi bor…
Maqolamizning ikkinchi qismida maʼlumotlar bazasini optimallashtirish
haqida gaplashamiz
Juda ham zo‘r maqola tayyorlabsiz. Maqolangiz juda foydali, qiziqarli va
ma‘lumotlarga boy.Maqola uchun sizga katta rahmat Anvar aka va ya‘na
Maqola uchun ajratgan kuningiz uchun rahmat.
Pingback: Python Full-stack Web dasturchi yoʻl xaritasi - Mohirdev
Bobomurodov says:
Iyul 3, 2021 at 2:02 pm](/data/documents/7061fbb7-ee54-4d93-a7dd-08f45e88582c/page_21.png)
![Javob qoldirish uchun, saytga a'zo sifatida kiring
zo`r vapshe gap yo`q
Oybek Khushvaktov says:
Iyul 26, 2021 at 3:03 pm
Javob qoldirish uchun, saytga a'zo sifatida kiring
juda tushunarli yozilgan, raxmat!
Harry-KIT says:
Oktabr 25, 2021 at 1:09 pm
Javob qoldirish uchun, saytga a'zo sifatida kiring
zo’r
Shexroz Dehqonov says:
Oktabr 31, 2021 at 1:58 am
Javob qoldirish uchun, saytga a'zo sifatida kiring](/data/documents/7061fbb7-ee54-4d93-a7dd-08f45e88582c/page_22.png)
![Anvar aka qoyil! Alloh rozi bo’lsin! Davomini intizorlik bilan kutyapman!
Iltimos ma’lumotlar ba’zasi uchun ham alohida kurs tashkil qiling!
SHOKH ABBOS ULUGMURODOV says:
Yanvar 20, 2022 at 3:46 pm
Javob qoldirish uchun, saytga a'zo sifatida kiring
Juda zo’r maqola bo’libdi. Talabalar to’g’rirog’i MB(Ma’lumotlar Bazasi)
bilan shug’ullanuvchilar uchun yoki boshlovchilar uchun foydali maqola
1. Mohirdev
2. Yanvar 24, 2022 at 12:11 pm
Javob qoldirish uchun, saytga a'zo sifatida kiring
Ha shunday. Bizni kuzatishda davom eting
ASLIDDIN BOBURKHANOV says:
May 15, 2022 at 5:29 am
Javob qoldirish uchun, saytga a'zo sifatida kiring](/data/documents/7061fbb7-ee54-4d93-a7dd-08f45e88582c/page_23.png)
![Maqola uchun katta raxmat. Davomini kutib qolamiz.
Maʼlumotlar bazasini boshqaruv tizimlari (MySQL, PostgreSQL)ni
farqi,ustunliqi va
kamchiliklari haqida xam maqola chiqarsangiz yaxshi bo’lardi.
Leave a comment
Sharhlash uchun siz saytga kirishingiz lozim.
Hulosa.
Web saytga qandaydir ma'lumotlar kiritiladi, sayt qandaydir
ma'luotlarni
saqlaydi va qayta ishlaydi hamda so'rov asosida qandaydir
ma'lumotlarni
beradi. Web dasturchi shu ma'lumotlarni qayerda va
qanday
saqlash kerakligini o'ylab ko'rishi kerak bo'ladi. Men sizdan
quyidagi
savollarga javob olishni istardim:
loyihangizda
saqlanadigan ma'lumotlar ko'pmi?
Loyiha
dasturi bu ma'lumotlarga tez-tez murojaat qiladimi?
Bu
ma'lumotlar tez-tez o'zgaradimi?
Bu
ma'lumotlarga bir vaqtning o'zida bir necha foydalanuvchi
murojaat
qilishi mumkinmi?
Vaqt
o'tishi bilan ma'lumotlar miqdori oshib yoki o'zgarib
boradimi?
Ma'lumotlarning
yo'qolib qolishi siz uchn katta yoqotish
bo'ladimi?
Yuqoridagi
savollarni hech bo'lmaganda bittasiga HA deb javob
bersangiz,
siz ma'lumotlaringizni ma'lumotlar omborida saqlashingizni
tavsiya
qilgan bo'lar edim. Ma'lumotlar ombori haqida nima deyishimiz
mumkin?
Ma'lumotlar omborida barcha ma'lumotlar bir-biriga
bog'langan
holda saqlanadi. Ma'lumotlar Omborini Boshqarish Tizimi
(MOBT)
bu omborga ma'lumotlarni yozadi, o'chiradi, o'zgartiradi va
shunga
o'xshash ishlarni amalga oshiradi. MOBT lari juda ko'p, biz
ulardan
birini o'rganish va foydalanish uchun tanlab olishimiz kerak
bo'ladi.
Bu holatda mening fikrim mazkur kurs uchun asosiy o'rinni
egallaydi.
Men bu kurs uchun MySQL MOBTni tanlab oldim. Amaliyotda](/data/documents/7061fbb7-ee54-4d93-a7dd-08f45e88582c/page_24.png)
![bunaqa ma'lumotlar ombori tashkil qilish tavsiya etilmaydi. O'tgan
atrning
70-yillarida E. F. Codd ma'lumotlar omborini yaratish bo'yicha
bir
qator tavsiyalarbi beradi va bu bilan yuqoridagi muammolarni hal
etadi.
Bu qoidalar (tavsiyalar) fanda normal formalar (narmal forms)
nomi
bilan kiritilgan
Ma'lumotlar
omborini normallash
Ma'lumotlar
omborini normallash bu ayni bir ma'lumotni qayta-qayta
kiritilishini
oldini olish maqsadida ma'lumotlarni bir necha jadvalda
tarqatib
tashlashdir.
Foydalanilgan adabiyotlar.
Asosiy adabiyotlar;
1. https://mohirdev.uz web-sahifasi.
2. Vikipediya .
3. https://www.terabayt.uz/ web-sahifasi.](/data/documents/7061fbb7-ee54-4d93-a7dd-08f45e88582c/page_25.png)
Mavzu: Ma’lumotlar bazasi haqida asosiy tushunchalar Reja: 1. Ma’lumotlar bazasi haqida asosiy tushunchalar. 2. Ma’lumotlar bazasi va ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) tushunchalari o‘rtasidagi farq. 3.Ma’lumotlar bazasini loyihalash jarayoni.
Ma’lumotlar bazasi haqida asosiy tushunchalar. Hozirgi kunda inson faoliyatida ma’lumotlar bazasi (MB) kerakli axborotlarni saqlash va undan oqilona foydalanishda juda muhim rolь o‘ynamoqda. Sababi: jamiyat taraqqiyotining qaysi jabhasiga nazar solmaylik o‘zimizga kerakli ma’lumotlarni olish uchun, albatta, MBga murojaat qilishga majbur bo‘lamiz. Demak, MBni tashkil qilish axborot almashuv texnologiyasining eng dolzarb hal qilinadigan muammolaridan biriga aylanib borayotgani davr taqozasidir. Informatsion texnologiyalarning rivojlanishi va axborot oqimlarining tobora ortib borishi, ma’lumotlarning tez o‘zgarishi kabi holatlar insoniyatni bu ma’lumotlarni o‘z vaqtida qayta ishlash choralarining yangi usullarini qidirib topishga undamoqda. Ma’lumotlarni saqlash, uzatish va qayta ishlash uchun MBni yaratish, so‘ngra undan keng foydalanish bugungi kunda dolzarb bo‘lib qolmokda. Moliya, ishlab chiqarish, savdo- sotiq va boshqa korxonalar ishlarini ma’lumotlar bazasisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Ma’lumki, MB tushunchasi fanga kirib kelgunga qadar, ma’lumotlardan turli ko‘rinishda foydalanish juda qiyin edi. Dastur tuzuvchilar ma’lumotlarini shunday tashkil qilar edilarki, u faqat qaralayotgan masala uchungina o‘rinli bo‘lardi. Har bir yangi masalani hal qilishda ma’lumotlar qaytadan tashkil qilinar va bu hol yaratilgan dasturlardan foydalanishni qiyinlashtirar edi. Har qanday axborot tizimining maqsadi real muhit ob’ektlari haqidagi ma’lumotlarga ishlov berishdan iborat. Keng ma’noda ma’lumotlar bazasi - bu qandaydir bir predmet sohasidagi real muhitning aniq ob’ektlari haqidagi ma’lumotlar to‘plamidir. Predmet sohasi deganda avtomatlashtirilgan boshqarishni tashkil qilish uchun o‘rganilayotgan real muhitning ma’lum bir qismi tushiniladi. Masalan, korxona, zavod, ilmiy tekshirish instituti, oliy o‘quv yurti va boshqalar.
Shuni qayd qilish lozimki, MB ni yaratishda ikkita muhim shartni hisobga olmoq zarur: Birinchidan, ma’lumotlar turi, ko‘rinishi, ularni qo‘llaydigan programmalarga bog‘liq bo‘lmasligi lozim, ya’ni MB ga yangi ma’lumotlarni kiritganda yoki ma’lumotlar turini o‘zgartirganda, programmalarni o‘zgartirish talab etilmasligi lozim. Ikkinchidan, MBdagi kerakli ma’lumotni bilish yoki izlash uchun biror programma tuzishga hojat qolmasin. Shuning uchun ham MB ni tashkil etishda ma’lum qonun va qoidalarga amal qilish lozim. Bundan buyon axborot so‘zini ma’lumot so‘zidan farqlaymiz, ya’ni axborot so‘zini umumiy tushuncha sifatida qabul qilib, ma’lumot deganda aniq bir belgilangan narsa yoki hodisa sifatlarini nazarda tutamiz. Ma’lumotlar bazasini yaratishda, foydalanuvchi axborotlarni turli belgilar bo‘yicha tartiblashga va ixtiyoriy belgilar birikmasi bilan tanlanmani tez olishga intiladi. Buni faqat ma’lumotlar tizilmalashtirilgan holda bajarish mumkin. T i z i l m a l a sh t i r i sh – bu ma’lumotlarni tasvirlash usullari haqidagi kelishuvni kiritishdir. Agar ma’lumotlarni tasvirlash usuli haqida kelishuv bo‘lmasa, u holda ular tizilmalashtirilmagan deyiladi. Tizilmalashtirilmagan ma’lumotlarga misol sifatida matn fayliga yozilgan ma’lumotlarni ko‘rsatish mumkin. Ma’lumotlar bazasidan foydalanuvchilar turli amaliy dasturlar, dasturiy vositalari, predmet sohasidagi mutaxassislar bo‘lishi mumkin. Ma’lumotlar bazasining zamonaviy texnologiyasida ma’lumotlar bazasini yaratish, uni dolzarb holatda yuritishni va foydalanuvchilarga undan axborot olishini ta’minlovchi maxsus dasturiy vosita, ya’ni ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi yordami bilan markazlashtirilgan holda amalga oshirishni nazarda tutadi. Ma’lumotlar bazasi – EHM xotirasiga yozilgan ma’lum bir strukturaga ega, o‘zaro bog‘langan va tartiblangan ma’lumotlar majmuasi bo‘lib, u
biror bir ob’ektning xususiyatini, holatini yoki ob’ektlar o‘rtasidagi munosabatni ma’lum ma’noda ifodalaydi. MB foydalanuvchiga strukturalashtirilgan ma’lumotlarni saqlash va ishlatishda optimal qulaylikni yaratib beradi. Ma’lumki ma’lumotlarni kiritish va ularni qayta ishlash jarayoni katta hajmdagi ish bo‘lib ko‘p mehnat va vaqt talab qiladi. MB bilan ishlashda undagi ma’lumotlarning aniq bir strukturagi ega bo‘lishi, birinchidan foydalanuvchiga ma’lumotlarni kiritish va qayta ishlash jarayonida undagi ma’lumotlarni tartiblashtirish, ikkinchidan kerakli ma’lumotlarni izlash va tez ajratib olish kabi qulayliklarni tug‘diradi. MB tushunchasi fanga kirib kelgunga qadar, ma’lumotlardan turli ko‘rinishlarda foydalanish juda qiyin edi. Bugungi kunda turli ko‘rinishdagi ma’lumotlardan zamonaviy kompьyuterlarda birgalikda foydalanish va ularni qayta ishlash masalasi hal qilindi. Kompьyuterlarda saqlanadigan MB maxsus formatga ega bo‘lgan muayyan tuzilmali fayl bo‘lib, undagi ma’lumotlar o‘zaro bog‘langan va tartiblangandir. Demak, ma’lumotlar bazasi deganda ma’lum bir strukturada saqlanadigan ma’lumotlar to‘plami tushuniladi. Boshqacha qilib aytganda MB - bu ma’lum berilgan aniq bir strukturaga ega bo‘lgan ma’lumotlarni o‘z ichiga oluvchi maxsus formatga ega bo‘lgan fayldir. Ma’lumotlarni strukturalashtirish - bu shunchaki ma’lumotlarni tasvirlashda qandaydir moslikni kiritish usulidir. Odatda MB ma’lum bir ob’ekt sohasini ifodalaydi va uning ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi, ularni saqlaydi va foydalanuvchiga ma’lumotlarni qayta ishlashda undan foydalanish imkonini yaratib beradi. M a ‘ l u m o t l a r b a z a s i – bu ma’lum bir predmet sohasiga oid tizimlashtirilgan(strukturalashtirilgan)ma’lumotlarningnomlangan to‘plamidir. Ma’lumotlar bazasi - axborot tmzimlarining eng asosiy tarkibiy qismi bo‘lib hisoblanadi. Ma’lumotlar bazasidan foydalanish uchun
foydalanuvchi ishini engillashtirish maqsadida ma’lumotlar bazasini boshqarish trizimlari yaratilgan. Bu tizimlar ma’lumotlar bazasini amaliy dasturlardan ajratadi. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) -bu dasturiy va apparat vositalarining murakkab majmuasi bo‘lib, ular yordamida foydalanuvchi ma’lumotlar bazasini yaratish va shu bazadagi ma’lumotlar ustida ish yuritishi mumkin. Juda ko‘p turdagi MBBT mavjud. Ular o‘z maxsus dasturlash tillariga ham ega bo‘lib, bu tillarga SUBD buyruqli dasturlash tillari deyiladi. MBBTga Oracle, Clipper, Paradox, FoxPro, Access va boshqalarni misol keltirish mumkin. M a ‘ l u m o t l a r b a z a s i n i b o sh q a r i sh t i z i m i – bu ma’lumotlar bazasini yaratish, ularni dolzarb holatini ta’minlash va undagi zarur axborotni topish ishlarini tashkil etish uchun mo‘ljallangan dasturlar majmui va til vositasidir. Ma’lumotlar bazasi tushunchasi maydon, yozuv, fayl (jadval) kabi elementlar bilan chambarchas bog‘liq . Maydon -bu ma’lumotlarni mantiqiy tashkil etishni elementar birligi bo‘lib, u axborotni eng kichik va bo‘linmas birligi bo‘lgan rekvizitga mos keladi. Maydonni tasvirlash uchun quyidagi tavsiflardan foydalaniladi: Maydon nomi , masalan, familiyasi, ismi, tug‘ilgan sana, lavozimi, ish staji, mutaxassisligi. 1-maydon nomi 2-maydon nomi 3-maydon nomi . . . N-maydon nomi