logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Ma’lumotlar bazasi tizimi

Ma’lumotlar bazasi tizimi

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

361.0849609375 KB
Ko'chirib olish
Mavzu: Ma’lumotlar bazasi tizimi Reja: 1. Kirish 2. MBBT haqida ma’lumot 3. MBni yaratishda predmet sohasini tahlil qilish 4. Relyatsion ma’lumotlar bazasi 5. Xulosa MBBT haqida ma’lumot. Ma’lumotlar bazasi – ma’lum sohaga oid o’zaro boglangan ma’lumotlar yig’indisining disk tashuvchidagi tashkiliy jamlanmasi. Informatsion texnologiyalarning rivojlanishi va axborot oqimlarining tobora ortib borishi, ma’lumotlarning tez o’zgarishi kabi holatlar insoniyatni bu ma’lumotlarni o’z vaqtida qayta ishlash choralarini qidirib topishga undaydi. Ma’lumotlarni saqlash, uzatish va qayta ishlash uchun ma’lumotlar bazasi (MB) ni yaratish, so’ngra undan keng foydalanish bugungi kunda dolzarb bo’lib qolmoqda. Ma’lumotlar bazasi – bu o’zaro bog’langan va tartiblangan ma’lumotlar majmuasi bo’lib, u ko’rilayotgan ob’ektlarning xususiyatini, holatini va ob’ektlar o’rtasidagi munosabatni ma’lum sohada tavsiflaydi. MBdagi kerakli ma’lumotni bilish yoki izlash uchun biror programma tuzishga hojat qolmasin. Shuning uchun ham MBni tashkil etishda ma’lum qonun va qoidalarga amal qilish lozim. Bundan buyon axborot so’zini ma’lumot so’zidan farqlaymiz, ya’ni axborot so’zini umumiy tushuncha sifatida qabul qilib, ma’lumot deganda aniq bir belgilangan narsa yoki hodisa sifatlarini nazarda tutamiz. Bugungi kunda ma’lumotlarni eng ishonchli saqlaydigan vositalardan biri hozirgi zamon kompyuterlaridir. Kompyuterlarda saqlanadigan MB maxsus formatga ega bo’lgan muayyan tuzilmali fayl demakdir. Kompyuter xotirasida har bir fayl yozuv deb ataladigan bir xil turdagi qismlardan iborat bo’ladi. Yozuv o’zaro bog’langan ma’lumotlarning bir qismidir. Fayldagi yozuvlar soni qaralayotgan ma’lumotning o’lchoviga bog’liq. Har bir yozuv esa maydon deb ataladigan bo’laklardan tashkil topadi. Maydon ma’lumotlarning qisqa to’plamidan iborat bo’lishi lozim. Har bir maydon, o’zi ifodalaydigan ma’lumotlariga ko’ra, biror nomga ega bo’ladi. MB tashkil qilish, ularga qo’shimcha ma’lumotlarni kiritish va mavjud MBdan foydalanish uchun maxsus MBlar bilan ishlaydigan programmalar zarur bo’ladi. Bunday programmalar majmui ma’lumotlar bazasini boshqarish sistemalari (MBBT) deb yuritiladi. Aniqroq qilib aytganda, MBBT–bu ko’plab foydalanuvchilar tomonidan MBni yaratish, unga qo’shimcha ma’lumotlarni kiritish va MBni birgalikda ishlatish uchun zarur bo’lgan programmalar majmuidir. MBBSning asosiy tarkibiy qismi–ma’lumotlar bo’lsa, boshqa tarkibiy qismi– foydalanuvchilardir. Bulardan tashqari Hardware - texnik va Software - dasturiy ta’minoti ham MBBSning samarali ishlashini ta’minlovchi tarkibiy qismlar hisoblanadi. Hardware tashqi qo’shimcha qurilma iborat bo’lsa, programma qismi esa MB bilan foydalanuvchi o’rtasidagi muloqotni tashkil qilishni amalga oshiradi. MBning tuzilishi o’rganilayotgan ob’ektning ma’lumotlari ko’rinishi, ma’nosi, tuzilishi va hajmiga bog’liq bo’ladi. Odatda, foydalanuvchilar quyidagi kategoriyalarga bo’linadilar:  foydalanuvchi-programma tuzuvchi;  sistemali programma tuzuvchi;  ma’lumotlar bazasi administratori. Bunda programma tuzgan foydalanuvchi MBBT uchun yozgan programmasiga javob beradi, sistemali programma tuzuvchi esa butun sistemaning ishlashi uchun javobgar hisoblanadi. U holda MB administratori sistemaning saqlanish holatiga va ishonchliligiga javob beradi. MBBT quyidagicha tavsiflanadi: Ispolnimost -Bajarilishlik, foydalanuvchi so’roviga hozirjavoblik bilan muloqotga kirishish; Minimalnaya povtoryaemost – Minimal takrorlanishlik, MBdagi ma’lumot iloji boricha kam takrorlanishi lozim, aks holda ma’lumotlarni izlash susayadi; Yaxlitlik –axborotni MBda saqlash iloji boricha ma’lumotlar orasidagi bog’liqlikni asragan holda bo’lgani, ayni muddao; Bezopasnost –Xavfsizlik, MB ruxsat berilmagan kirishdan ishonchli himoya qilingan bo’lishi lozim. Faqat foydalanuvchi va tegishli tashkilotgina ma’lumotlarga kira olish va foydalanish huquqiga egalik qilishi mumkin; Migratsiya –ba’zi bir ma’lumotlar foydalanuvchilar tomonidan tez ishlatilib turiladi, boshqalari esa faqat talab asosida ishlatiladi. SHuning uchun ma’lumotlar tashqi xotiralarda joylashtiriladi va uni shunday tashkil qilish kerakki, eng ko’p ishlatiladigan ma’lumotlarga murojaat qilish qulay bo’lsin. Ma’lumotlar bazasini boshqarish sistemasida har bir MB modeli quyidagi xususiyatlari bo’yicha tavsiflanadi: Ma’lumotlar . Belgili shaklda ifodalangan ob’ekt yoki ob’ektlarning muomalasi haqidagi axborotlar ma’lumotni tashkil qiladi. Bu ma’lumotlar inson yoki qandaydir texnik qurilma tomonidan qabul qilinishi va tegishli tarzda interpretatsiya qilinishi mumkin. Ma’lumotlarning tavsifli xususiyati shu hisoblanadiki, ya’ni ularni bir belgili tizimdan boshqasiga qayta kodlash axborotni yuqotmagan holda o‘tkazish mumkin. Belgili ifodalanishning bunaqangi xususiyatining ahamiyati - mavjud predmetli holatning qabul qiluvchiga yo‘naltirilgan, belgilarning har xil tizimlarida ifodalanish imkonini beradi.Ma’lumotlar bazasini qurishda insonga yo‘naltirilgan mantiqiy ifodalanish haqida va uzoq muddatli xotira qurilmasiga yo‘naltirilgan jismoniy ifodalanish haqida gapirish an’anaga aylangan. MBni yaratishda predmet sohasini tahlil qilish . MB ni loyihalashtirishda asosan ikkita masala yechiladi: 1.Predmet sohasi ob’ektlarini qanday qilib ma’lumotlar modellarining abstrakt obektlari shaklida ifodalash. Ayrim hollarda bu masalaga ma’lumotlar bazasini mantiqiy loyihalash masalasi deyiladi. 2.Ma’lumotlar bazasiga so’rovlarning bajarilish effektivligini qanday ta’minlash. Bu masalaga ma’lumotlar bazasini fizik loyihalash masalasi deyiladi. Ixtiyoriy turdagi MBni loyihalashtirishning birinchi bosqichdagi predmet sohasini tahlil qilish bo’lib, u axborot tuzilmasini (kontseptual sxemalar) tuzish bilan yakunlanadi. Bu bosqichda foydalanuvchining so’rovlari tahlil qilinadi, axborot ob’ektlari va uning xarakteristikalari tanlanadi, hamda o’tkazilgan tahlil asosida predmet sohasi tuzilmalashtiriladi. Predmet sohasini tahlil qilishni uch bosqichga bo’lish maqsadga muvofiqdir:  kontseptual talablar va axborot ehtiyojlarini tahlil qilish;  axborot ob’ektlari va ular orasidagi aloqalarni aniqlash;  predmet sohasining kontseptual modelini qurish va MBni kontseptual sxemasini loyihalashtirish. Kontseptual talablar va axborot extiyojlarini tahlil qilishda quyidagi masalalarni hal qilish kerak:  foydalanuvchilarning MBga bo’lgan talablarini tahlil qilish;  MBdan o’rin olishi lozim bo’lgan axborotlarga ishlov berish bo’yicha mavjud masalalarini aniqlash;  kelajakda hal qilinishi lozim bo’lgan masalalarni aniqlash;  tahlil natijalarini hujjatlashtirish. Ma’lumot bazasi (MB) buyurtmachisi bilan birgalikda, ma’lumot bazasiga so‘rovlar tizimini ishlab chiqish zarur. Ishlab chiqilgan so’rovlar tizimi relevant yaratilgan Mohiyat aloqa modeliga va buyurtmachini talablarini maksimal darajada qondirishi kerak. Agar buyurtmachini qo’ygan talablariga qurilgan mohiyat aloqa modeli so‘rovlar tizimiga , uni to‘la javob bermasa, unda predmet sohani qushimcha o‘ranib chiqib, mohiyat aloqa modeli kerakli elnementlar , bog‘lanishlar va munosobatlar bilan to‘ldiriladi. 1. So‘rovlar tizimini ma’lumotlar bazasidan foydalanuvchiga beriladigan axborot bo‘yicha standart va nostandart (reglamentlamagan) so‘rovlarga sinflanadi. 2. Ma’lumot bazasiga reglamentlanmagan so‘rovlar- shunday so‘rovlarki, ular foydalanuvchilarni joriy ehtiyojlariga qarab , lekin qurilgan model imkoniyatlari chegarasida va bu surovlarni unga relevantligini saqlagan xolda o‘zini ta’rifini uzgartirish imkonini beradi. Ma’lumotlar bazasi bu — tartiblangan ma’lumotlarni saqlovchi va qayta ishlovchi axborot modeli hisoblanadi. Soddaroq qilib aytganda, bir hil turdagi axborotlarni o‘zida saqlovchi va berilgan so‘rovlar orqali ularni taqdim etuvchi model. Misol uchun, kitoblar javoni, bu ma’lumotlar bazasi hisoblanadi, ya’ni bir hil turdagi (kitoblarni) ob’yektlarni o‘zida saqlaydi, yoki bo‘lmasa telefon raqamlar yozilgan kitobcha, bu yerda ism, telefon raqam kabi bir hil tipdagi ma’lumotlar saqlanadi, bu ham ma’lumotlar bazasi. Axborot ta minotining vazifasi boshqaruv qarorlarini‟ qabul qilishda ishonchli axborotlarni o„z vaqtida shakllantirish va uzatishdan iboratdir. Axborot ta minoti – umumlashtirilgan hujjatlashtirish tizimi, korxonada ‟ aylanayotgan axborot oqimlari sxemasi, axborotni kodlash va www.ziyouz.com kutubxonasi 40 tasniflashning yagona tizimi hamda berilganlar bazasini qurish uslubiyatining mosligidir. Umumlashtirilgan hujjatlashtirish tizimi davlat, respublika, tarmoq va regional darajalarda yaratiladi. Internetda ishlash uchun avvalambor unga ulanish lozim. Internetga ulanish uchun kompyuter doimiy IP-manzilga ega bo„lgan kompyuterga ulanishi lozim. Bunday tashkilotlar Internet xizmati taqdim etuvchilar yoki servis- provayderlar deyiladi. Xizmat ko„rsatish uchun shartnoma tuzilganda Internet xizmati taqdim etuvchi quyidagi axborotlarni taqdim etadi: 1. Telefon raqami – modem va telefon tarmog„i orqali masofaviy bog„lanishni amalga oshirish uchun. 2. Foydalanuvchi nomi (login) – bog„lanish davrida ro„yxatdan o„tkazish uchun kiritilishi lozim. 3. Parol (password) – kiritish foydalanuvchining haqqoniyligini tasdiqlaydi. Internetga ulanishning bir necha usullari mavjud. Biz ularning ba zilari bilan qisqacha tanishib o„tamiz Kommutatorli (oddiy) telefon ‟ tarmog‘i. Modem yordamida kommutatorli (oddiy) telefon orqali ulanish eng ommaviy usul hisoblanadi. Buning uchun modem (ichki yoki tashqi) o„rnatish va Internet-brauzerni (amaliy dastur) sozlash lozim (Windowsda «sozlash ustasi (masteri)» barcha zarur bo„lgan savollarni beradi). Albatta, provayder bilan shartnoma tuzish va provayder bilan bog„lanishi uchun telefon raqami, foydalanuvchi nomi va parol olish zarur. Provayder ihtiyoriy joyda bo„lishi mumkin, ammo imkon qadar yaqin provayderni tanlash maqsadga muvofiq (telefon tarmog„i nuqtai nazaridan). Modem orqali ulanishning bir qator kamchiliklari mavjud: tarmoqdan ma lumotlarni qabul qilish 56 Kbit/s.dan ‟ ortmaydi, uzatish esa bundan ham past. Aloqa tarmog„i (Dial-up) orqali kirish uchun xonadoningizda yetarli darajada sifatli telefon tarmog„i bo„lishi zarur. Agar telefon orqali suhbat davrida turli shovqinlar va uzilishlarni eshitsangiz – tarmoq yetarli darajada sifatli emas. Ajratilgan tarmoq orqali ulanish eng tez usul bo„lib, ommaviyligi jixatidan ikkinchi o„rinda turadi (kommutatorlidan so„ng). Ikki yoki to„rt simli telefon kabeli va maxsus modemdan foydalaniladi. Bunday ulanish telefon bilan bog„liq emas, faqat telefon kabelidan foydalaniladi. Buyerda Internet xizmati taqdim etuvchiga to„g„ridan-to„g„ri ulanish orqali amalga oshiriladi. Bunday ulanish provayder kompyuteridan sizning kompyuteringizgacha kabel tortish orqali amalga oshiriladi va uzluksiz kirishga ega bo„lasiz. Ma lumotlarni uzatish tezligi 64 Kbit/s. dan 256 Kbit/s. gacha.‟ Telefon kabellarida har doim ham bo„sh juftliklar bo„lmaganligi sababli, ulanish tashkiliy jihatdan murakkab bo„lishi mumkin. Aloqa tezligi va sifati oddiy modemlardan yuqori va shunga mos ravishda qurilmalar narxi ham yuqori bo„ladi. Radiokanal. Ancha qimmat bo„lgan bog„lanish usuli. Uzatish tezligi 64 Kbit/s. dan 2 Mbit/s. gacha bo„lishi mumkin. Radiokanaldan shaharning turli burchaklarida joylashgan lokal tarmoqlarni bog„lashda foydalanish maqsadga muvofiq. Sputnik kanali. Sputnik kanalidan foydalanish uchun kompyuterga ulangan maxsus adapter (qabul qilgich) va sputnik antennasi kifoya qiladi. Teskari aloqa oddiy telefonli ulanish kabi. Apparat vositalariga bo„lgan minimal talab quyidagicha: kompyuter kamida 66 Mgs chastotaga ega bo„lgan 486 protsessorga va Microsoft firmasining barcha keyingi operatsion tizimlariga (Windows 95, 98, NT va boshqalar) ega bo„lishi lozim. Bu yerda uzatish tezligi 400 Kbit/s. ga yaqin. Kabelli televideniye tarmog‘i. Bunday ulanish turida mavjud bo„lgan barcha kabelli televideniye va kabelli modemlardan foydalaniladi. Uzatish tezligi 1 Mbit/s. gacha. Ammo, barcha uylarda ham kabelli tarmoq mavjud emas, ko„plab provayderlar ularni ulashga tayyordirlar. ISDN raqamli tarmoq orqali ulanish. Buning uchun ISDNga ulanish adapteri (ko„pincha ISDN-modem deyiladi) va foydalanuvchiga tortilgan ISDN tarmoq talab qilinadi. Ma lumotlarni uzatish tezligi 64 yoki 128 Kbit/s. Shisha tolali ‟ aloqa tarmog‘i orqali ulanish – eng qimmat, ammo sifatli bog„lanishdir. Buning uchun provayderdan foydalanuvchigacha alohida shisha tolali kabel tortiladi. Apparat vositalari qimmat turadi, ammo uzatish tezligi provayderning fizik imkoniyatlariga bog„liq (moliyaviy ahvoli). Internetning IP-tarmoqosti lokal tarmog‘iga ulanish. Texnik jihatdan bu eng sodda ulanish. Bunda lokal tarmoqqa ulangan tarmoq adapteri zarur. Adapterga IP tarmoq protokoli ulanadi, IP-manzil tayinlanadi va kompyuter tarmoqning teng huquqli a zosiga aylanadi. Provayder‟ bilan bog„lanish masalalari tarmoq administratori zimmasiga yuklatiladi. U lokal tarmoqni marshrutizator orqali global tarmoqdan ajratishi lozim. Marshrutizatorning provayder bilan bog„lanishi yuqorida keltirilgan usullardan biri orqali amalga oshiriladi. Internetda ishlash uchun qo„shimcha dasturlar zarur. Bunday dasturlarni tanlash Internetning qanday xizmatidan foydalanishimizga bog„liq. Turli xildagi xizmatlarni taqdim etuvchi bir necha tur xizmatlar mavjud. Internet pochtasi. Kimda kim Internetga ulansa, avtomatik ravishda elektron pochta manzilini oladi. Bog„lanish amalga oshirilayotgan serverda elektron «pochta qutisi» yaratiladi (qattiq diskda papka). Elektron pochta bilan ishlash uchun standart dastur xizmat qiladi (Windows 95 – Internet Mail, Windows 98 – Outlook Express va h.k.). Elektron pochtaning oddiy pochtaga nisbatan ustunligi – tezkorlikdir (har qanday nuqtaga bir necha soatda yetkaziladi). Yana bir ustunligi – uning arzonligi. Internetning har bir mijoziga manzil avtomatik berilganligi sababli, bu xizmatni tekin deyish ham mumkin. Elektron pochtaning telefon aloqasiga nisbatan ham ustunligi mavjud. Elektron pochta orqali uncha tanish bo„lmagan kishiga yoki juda band kishiga ham murojaat qilish mumkin, masalan, Prezidentga. Agar uning imkoniyati bo„lsa, javob beradi. Telekonferensiyalar. Bu qiziqarli xizmat elektron pochtaning o„ziga xos rivojlangan turi hisoblanadi. Telekonferensiyalar guruh yangiliklari deb ham yuritiladi. Masalan, biz xabarni bir kishiga emas, yer yuzining barcha aholisiga yubormoqchimiz. Buni amalga oshirish uchun insonning manzilini emas, balki telekonferensiya nomini ko„rsatish zarur. Gopher – Internet tarmog„ida keng tarqalgan axborot qidirish vositasi bo„lib, kalit so„zlar va iboralar asosida zarur axborotni qidirib topish imkonini beradi. Gopher tizimi bilan ishlash mundarijani ko„rishni eslatadi, bunda foydalanuvchiga bir qator ichma-ich joylashgan menyulardan o„tish va zarur mavzuni tanlash taklif etiladi. Hozirgi kunda Internet tarmog„ida 2000 dan ortiq Gopher-tizimlar mavjud. Ular yordamida har doim zarur axborotlarni topish mumkin. Muammolar yuzaga kelganda Veronica xizmatidan foydalanish mumkin. Veronica foydalanuvchilarni o„zlari qidirish zaruratidan ozod qilgan holda Gopherning 500 dan ortiq tizimlarida qidiruvlarni amalga oshiradi. Wais – axborot olish vositasi. Gopherga nisbatan yanada kuchli vosita hisoblanadi. Chunki u hujjatlarning barcha matnlarida kalit so„zlarni qidirishni amalga oshiradi. Waisga so„rovlar soddalashtirilgan ingliz tilida yuboriladi. Bu ularni mantiqiy algebra tilida shakllantirishga nisbatan juda yengil va mutaxassis bo„lmagan foydalanuvchilar uchun Waisni yanada jozibador qiladi. Wais bilan ishlash jarayonida foydalanuvchilar zarur materiallarni topish uchun ko„p vaqt sarflamaydilar. Internet tarmog„ida 200 dan ortiq Wais- kutubxonalar mavjud. Axborotlar akademik tashkilotlar xodimlari tomonidan taqdim etilganligi sababli, ularning asosiy qismini kompyuter sohasidagi bilimlar va izlanishlar tashkil etadi. Webster – ingliz tili slovarining tarmoq talqini. Faks- servis – foydalanuvchiga tarmoq faks-serveridan foydalangan holda faksimil aloqasi yordamida xabar jo„natish imkonini beradi. Elektron tarjimon – unga jo„natilgan matnni bir tildan ikkinchi tilga tarjima qilishni ta minlaydi.‟ Elektron tarjimonga murojaat qilish elektron pochta orqali amalga oshiriladi. Amalda tarmoqning barcha xizmatlari mijoz-server printsipiga asosida qurilgan. Internet tarmog„ining serveri deyilganda mijozlarga qandaydir tarmoq xizmatlarini taqdim eta oladigan kompyuterlar tushuniladi. Mijoz- server aloqasi odatda quyidagicha amalga oshiriladi: mijozlardan so„rovlar kelganda server tarmoq xizmatlari ko„rsatuvchi turli dasturlarni ishga tushuradi. Ishga tushurilgan dasturlarning bajarilishi natijasida server mijozlarning so„rovlariga javob beradi. Tarmoqning barcha dasturiy ta minotini ikki guruhga bo„lish mumkin: mijoz va‟ server dasturiy ta minotlari. Bunda serverning dasturiy ta minoti tarmoq ‟ ‟ xizmatlarini taqdim etish uchun xizmat qiladi. Mijoz dasturiy ta minoti esa ‟ serverga so„rovlarni uzatish va ularga javoblarni olishni ta minlaydi. Internet ‟ tarmog‘i axborot-qidiruv tizimlari Internet tarmog„i orqali qidiruv tushunchasi shuni anglatadiki, bunda har bir foydalanuvchi o„ziga kerakli bo„lgan biror ma lumot yoki materialni maxsus qidiruv tizimlari orqali topish imkoniyatiga ‟ ega bo„ladi. Internet tarmog„i foydalanuvchilari qidiruvni Internet muhitida joylashgan web-saytlar, ularning manzili va ichki ma lumotlari bo„yicha olib ‟ borishi mumkin. Bu esa foydalanuvchiga kerakli bo„lgan axborotni samarali qidirish va tez topish imkoniyatini beradi. Internet tarmog„i shunday bir muhitki u o„zida turli ko„rinishdagi va turli tillardagi ko„plab axborotlarni jamlagan. Bunda ushbu axborotlar ichidan kerakli bo„lgan ma lumotlarni qidirib topish ‟ muammosi paydo bo„ladi. Internet tarmog„ida har bir foydalanuvchi axborotni qidirish uchun o„zbek, rus, ingliz yoki boshqa tillardagi bir yoki bir necha so„zdan tashkil topgan so„rovlardan foydalanadi. Ya ni ma lumotlarni uning ‟ ‟ sarlavhasi yoki uning tarkibida ishtirok etgan so„zlar va jumlalar bo„yicha qidirib topish mumkin. Bunda foydalauvchi tomonidan Internet qidiruv tizimi qidiruv maydoniga kerakli ma lumotga doir so„z yoki jumla kiritiladi va qidiruv tizimi ‟ ishga tushiriladi. Qidiruv tizimi foydalanuvchi tomonidan kiritilgan so„z yoki jumlaga mos keluvchi ma lumotlarni qidirib topadi va ekranda ularning ‟ ro„yxatini hosil qiladi. Internet tarmog„ida ma lumotlar shunchalik ko„pki, ‟ ta kidlab o„tilgan usul samara bermasligi mumkin. Bunday hollarda Internet ‟ qidiruv tizimlari qidiruvning bir qancha qo„shimcha usullari bo„yicha qidiruvni taqdim etadi, bular: tili bo„yicha qidiruv; turi (matn, rasm, musiqa, video) bo„yicha qidiruv; joylashgan mintaqasi bo„yicha qidiruv; joylashtirilgan sanasi bo„yicha qidiruv; joylashgan Internet zonasi bo„yicha qidiruv; ma lumotlarni‟ xavfsiz qidiruv. Rasmlar ma lumotlarning grafik yoki tasvir ko„rinishi ‟ hisoblanadi. Internet tarmog„ida grafik ma lumotlarning ko„plab turlari ‟ uchraydi, ya ni: chizma (vektor), foto (rastr), harakatlanuvchi (animatsiya) ‟ hamda siqilgan rasmlar. Bunday grafik ma lumotlar tarkibida matnli axborot ‟ mavjud bo„lmaydi. Rasm ko„rinishidagi ma lumotlar ustida faqatgina uning ‟ nomi yoki turi bo„yicha qidiruv olib borish mumkin. Internet tarmog„ida bunday tizimlarning ko„plab turlarini uchratish mumkin. Bulardan Google, Rambler, Yandex, Yahoo tizimlari o„zbek, rus va ingliz tillarida qidiruvni olib boradigan eng mashhurlari hisoblanadi. http://www.google.ru http://www.rambler.ru http://www.yandex.ru http://www.yahoo.com Axborot-qidiruv tizimlarining har biri oddiy va batafsil kengaytrilgan qidiruv hamda matnli, rasm, musiqa, video va boshqa turli shakldagi axborotlarni qidirish imkoniyatini taqdim etadi. Bu turdagi axborot- qidiruv tizimlaridan foydalanib ixtiyoriy foydalanuvchi o„ziga kerakli bo„lgan ixtiyoriy turdagi ma lumotni qidirib topishi va undan foydalanishi ‟ mumkin. Agar sizga biror ma lumot kerak bo„lib, lekin siz uning qayerda va ‟ qanday ko„rinishda joylashganligini bilmasangiz, u holda shu kabi axborot- qidiruv tizimlaridan foydalaning. Axborot-qidiruv tizimlari – bu web-sayt bo„lib, Internet tarmog„ida axborotlarni qidirish imkoniyatini taqdim etadi. Google va Yahoo axborot-qidiruv tizimlari dunyodagi eng mashhur qidiruv tizimlaridan hisoblanadi. Bizning davlatimizda WWW.UZ axborot-qidiruv tizimi qidiruv so„rovlari bo„yicha ilg„orlardan biridir. Relyatsion ma’lumotlar bazasi – ikki o’lchamli jadvallarning mohiyatmunosabat mehanizmi orqali bog’lanishidir. Relyacion ma’lumotlar bazasining logic aloqasi o’zaro logic bog’langan jadvallar majmuini tashkil etadi. Ma’lumotlarning relyacion modeli normallashtirish orqali yaratiladi. Normallashtirish jarayoni qayta takrorlanuvchi ma’lumotlarni yangi jadvalga kuchirishdan iborat hodisadir. Relyacion jadval structurasi maydon bilan belgilanadi. Maydonga ma’lumot turi v ahajmi kabi hossalar kiritiladi. Maydon tarkibi jadval ustunlarida keltiriladi. Har bir qator ma’lumotning bitta ekzemplyari bo’lib, yozuv deb nomlanadi. Har bir yozuvni identifikatciyasi uchun unikal birlamchi kalit qullaniladi. Kalit bir yoki bir nechta maydondan iborat bo’lishi mumkin. Ikki jadvalni bog’lash uchun tashqi kalitdan foydalaniladi. Bunda birga-bir (1:1), birga-kup(1:N) va kupgakup(M:N) munosabatlar urnatilishi mumkin. Ma’lumot sxemasi ma’lumotlar bazasinig mantiqiy structurasini yaqqol namoiysh etadi hamda ndagi mavjud vositalar orqali ma’lumotlarni qayta ishlashni amalgam oshiradi. Shunday imkoniyatlardan biri bog’liqlik birligi bo’lib, uning yordamida bog’liq jadvalda ham asosiy jadvaldagi uzgarishlarni uchirish, qushish, uzgartirish amalgam oshirish mumkin. Ma’lumot sxemasida har qanday bir hil tipli maydonlari mavjud jadvallarni birlashtirish mumkin. Ma’lumotlar bazasi mdb-faylida quyidagi ob’yektlarni o‘z ichiga oladi: - jadvallar, surovlar, ma’lumotlar sxemasi; - formalar, hisobotlar, makroslar, modullar; Formalar, hisobotlar va betlar ma’lumotlarni yangilash, kurish, kriteriya bo’yicha qidirish va hisobot olish uchun ishlatiladi. Ob’ectlarga murojaatni avtomatlashtirish uchun dastur kodi modul va makroslarga kiritiladi va VBA da kompilyaciyaga beriladi. Har bir ob’ekt va boshqaruv elementi hossalar tuplamiga ega. Jadvallar ma’lum bir narsa haqida ma’lumotlarni sqlash uchun foydalanuvchi tomonidan yaratiladi – yagona information obektda ma’lumotlar modeli predmetli sohasi. Jadval qator va ustunlardan iborat. Har bir ustun bir harakteristik information obekt predmet sohasi. Bu erda bir informatson obekt ekzemplyari haqidagi ma’lumotlar saqlanadi. Access ma’lumotlar bazasi o’ziga 32768 tagacha obekt qabul qilishi mumkin (formalar, otchetlar va hokazo). Bir vaqtni o’zida 2048ta gacha jadval ocha oladi. Jadvallarni quyidagi ma’lumotlar bazasidan import qilsa bo’ladi dBase, FoxPro, Paradox va boshqa programma va electron jadvallardan. Ma’lumotlarga kirish betlari muloqot Web-saxifasi hisoblanadi. Ular ma’lumotlar bazaasi bilan dinamik aloqani taminlashadi , ko’rib chiqish,pedaksiyalash va ma’lumotlarni bazaga kiritish inkoniyatini beradi. Makroslar Foydalanuvchi ilovasida bir necha holatlarni avtomatizasiya qilish imkoniyatini beradi. Makros bu dastur bo’lib, makrokomandalardan tashkil topgandir. Makrosni yaratish uchun muloqot oynasidan kerakli makrokomandani tanlash bilan bajariladi. Modullar Visual Basic for Application tilida prosiduralarga ega. Ma’lumotlar bazasini hamma jadvallari va Accessni boshqa ob’ektlari – formalar, zaproslar, otchetlar, makroslar, modullar, shu baza uchun qurilgan va kiritilgan obektlar MDB formatli faylda saqlanishi mumkin. Bu yo’l ma’lumotlar bazasida kiritish tehnologiyasini engillashtiradi va bazadagi ob’ektlarni yuqori kompactligi va qayta ishlashni effectivlashtiradi. Access ma’lumotlariga dustup alohida fayllarda saqlanadi, ma’lumotlar bazasi faylida esa faqat ularga yo’llar ko’rsatiladi. Access boshqa Microsoft Windows prorammalariga o’hshab qulay grafik interfeysga ega, foydalanuvchi uchun qulaylikka mo’ljallangan. Ma’lumotlar bazasi jadvallari bilan ishlash va boshqa obektlar bilan ishlash uchun juda ko’p kommanda va menyular bor. Microsoft Office keng tarqalgan ofis ishlarini avtomatlashtiruvchi dasturlar paketidir. Uning tarkibiga kiruvchi Access nomi dasturlar majmuasi xozirda MBBT sifatida keng o’rganilmoqda va qo’llanilmoqda. MBBT ichida Access eng sodda va foydanuvchi uchun qulay bo’lgan, Microsoft Office tarkibiga kiruvchi dasturdir. Microsoft Access MBBT relyatsion modellar asosiga qurilgan bo’lib, unda tuziladigan MB jadvallar ko’rinishida aks etadi. Microsoft Access MBBT o‘z ichiga turli ob’yektlarni yaratish uchun avtonom vositalarga ega: - Grafik konstruksiyalar vositasi ma’lumotlar bazasi ob’ektlarini grafik elementlar yordamida qurish imkoniyatiga ega; - Dialog vosita ma’lumotlar bazasini qayta qurish va tashkillashtirish uchun turli vazifalarni bajaruvchi masterlar yordam beradi; - MBBT ning dasturlash vositasi o’z ichiga SQL, makrokomandalar tili va VBA uchun OMD ni olgan. Ma’lumotlar bazasi mdb-faylida quiydagi ob’yektlarni o‘z ichiga oladi: - jadvallar, so’rovlar, ma’lumotlar sxemasi; - formalar, hisobotlar, makroslar, modullar; Formalar, hisobotlar va betlar ma’lumotlarni yangilash, kurish, kriteriya bo’yicha qidirish va hisobot olish uchun ishlatiladi. Ob’yektlarga murojaatni avtomatlashtirish uchun dastur kodi modul va makroslarga kiritiladi va VBA da kompilyaciyaga beriladi. Har bir ob’ekt va boshqaruv elementi hossalar tuplamiga ega. Access ning “ Создание ” bo’limi obeshta qismni tasvirlaydi. Bular « Таблицы »(jadvallar), « Запросы »(So’rovlar), « Формы » (Shakllar), « Отчёты » (Xisobotlar), « Макросы и код » (Makroslar va kod) (1-rasm). 1. « Таблицы » (Jadvallar)-MB ning asosiy ob’ekti. Unda ma’lumotlar saqlanadi. Ma’lum bir narsa haqida ma’lumotlarni saqlash uchun foydalanuvchi tomonidan yaratiladi – yagona information obektda ma’lumotlar modeli predmetli sohasi. Jadval qator va ustunlardan iborat. Har bir ustun bir xarakteristik informatsion obekt predmet sohasi. Bu yerda bir informatsion ob’yekt ekzemplyari haqidagi ma’lumotlar saqlanadi. Access ma’lumotlar bazasi o’ziga 32768 tagacha ob’yekt qabul qilishi mumkin (formalar, otchetlar va hokazo). Bir vaqtni o’zida 2048 tagacha jadval ocha oladi. Jadvallarni quyidagi ma’lumotlar bazasidan import qilsa bo’ladi dBase, FoxPro, Paradox va boshqa programma va elektron jadvallardan. 2. « Запросы » (So’rovlar)-bu ob’ekt ma’lumotlarga ishlov berish, jumladan, ularni saralash, ajratish, birlashtirish, o’zgartirish kabi vazifalarni bajarishga mo’ljallangan. So’rovlar ko’rish, taxlil qilish va berilganlarni o‘zgartirish orqali berilgan mezonlarni qondirishga mo‘ljallangan. Access da so‘rovlar parametrlari so‘rov konstruktori oynasida beriladgan QBE – so‘rovlar (Query By Example – namuna bo‘yicha so‘rov) va so‘rovlar tashkil qilishda SQL tilining buyruqlari va funktsiyalari qo‘llaniladigan SQL-so‘rovlar (Structured Query Language – so‘rovlarning strukturali tili) ga bo‘linadi. Access QBE – so’rovlarni osongina SQL-so‘rovlarga va teskarisiga o‘tkazadi. 3. « Формы » (Shakllar)-bu ob’ekt ma’lumotlarni tartibli ravishda oson kiritish yoki kiritilganlarni ko’rib chiqish imkonini beradi. Shakl tuzilishi bir qancha matnli maydonlar, tugmalardan iborat bo’lishi mumkin. Formalar muloqot interfeysi ilovasining asosiy vositasi. Forma ekranda o’zaro bog’langan jadvallarni ko’rish uchun qulay. Tugmali formalarni boshqarish panelini yaratish uchun ishlatish mumkin. Formalarga rasmlar, diagrammalar, tovush fragmentlari, video qo’yish mumkin. Formalarda xodisalarni qayta ishlash mumkin. 4. « Отчёты » (Xisobotlar)-bu ob’ekt yordamida saralangan ma’lumotlar qulay va ko’rgazmali ravishda qog’ozga chop etiladi. Foydalanuvchi masalasining natijalari, kiritish va chop etishlarni o’z ichiga olgan hujjatlarni formatlaydi. 1- rasm. MS Access menyular qatori (MS Office 2010). 5. « Макросы и код » (Makroslar va kod)-makrobuyruqlardan iborat va Microsoft Access dasturining imkoniyatini oshirish maqsadida ichki Visual Basic tilida yozilgan dasturlarni o’z ichiga oluvchi ob’ekt. Murakkab va tez-tez murojat qilinadigan amallarni bitta makrosga guruxlab, unga ajratilgan tugmacha belgilanadi va ana shu amallarni bajarish o’rniga tugmacha bosiladi. Bunda amallar bajarish tezligi oshadi. Microsoft Access dasturidan foydalanib, kerakli jadvallar hosil qilish va ularni bir – biriga bog’lash. Ma’lumotlar bazasi - axborot tizimlarining eng asosiy tarkibiy qismi bo’lib hisoblanadi. Ma’lumotlar bazasidan foydalanish uchun foydalanuvchi ishini yengillashtirish maqsadida ma’lumotlar bazasini boshqarish trizimlari yaratilgan. Bu tizimlar ma’lumotlar bazasini amaliy dasturlardan ajratilgan holda qaraydi.Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) - bu dasturiy va apparat vositalarining murakkab majmuasi bo’lib, ular yordamida foydalanuvchi ma’lumotlar bazasini yaratish va shu bazadagi ma’lumotlar ustida ish yuritish mumkin. Men bu mustaqil ishimda Microsoft Access malumotlar bazasi hosil qiluvchi dasturini ishlatib ko’rsatmoqchiman . Buning uchun birinchi o’rinda Microsoft Office ichidan Microsoft Access ni ochamiz. 2-rasm. 1-rasm Quyidagi oyna xosil bo’ladi. 3.a-rasm. Yaratilayotgan bazaga nom berilib создать tugmasi bosiladi va asosiy oynaga o’tiladi. Xulosa Xulosa qilib shuni aytishim mumkinki ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi — bu ma’lumotlar bazasini hosil qiluvchi, ma’lumotlarni qayta ishlovchi va qidiruvchi tizim hisoblanadi. Qisqa qilib aytganda, MBBT barcha jarayonlarni amalga oshiradi. Ma’lumotlar bazasi faqat ma’lumotlarni saqlaydi, qolgan barcha ishlarni MBBT bajaradi. 2-rasm 3.a-rasm Ma’lumotlar bazasidagi ma’lumotlar, SQL so‘rov tillari orqali boshqariladi, bu tilda MBBT’ga so‘rov beriladi, bu so‘rov u yerda qayta ishlanib, natija olish uchun ma’lumotlar bazasiga murojaat qiladi, u yerdan so‘rovga mos ma’lumotni olib, so‘rovga javob beradi: So‘rov berish: SQL so‘rov -> MBBT -> Ma’lumotlar bazasi natija olish: Ma’lumotlar bazasi -> MBBT — > So‘rovga javob Quyidagi dasturlar MBBT’ga misol bo‘la oladi: — Oracle; — MySQL; — Microsoft Office Access; — MariaDB; — Microsoft SQL Server; Hulosa shuki, siz o‘ylagan bu dasturlar, ma’lumotlar bazasi emas, balki MBBT hisoblanadi. Ma’lumotlar bazasi MBBT’ning bir qismidir, demak bu dasturlarni ishlatganda «ma’lumotlar bazasi sifatida Oracle’ni tanladim» emas, balki «Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi sifatida Oracle’ni tanladim» to‘g‘ri bo‘ladi.

Mavzu: Ma’lumotlar bazasi tizimi Reja: 1. Kirish 2. MBBT haqida ma’lumot 3. MBni yaratishda predmet sohasini tahlil qilish 4. Relyatsion ma’lumotlar bazasi 5. Xulosa

MBBT haqida ma’lumot. Ma’lumotlar bazasi – ma’lum sohaga oid o’zaro boglangan ma’lumotlar yig’indisining disk tashuvchidagi tashkiliy jamlanmasi. Informatsion texnologiyalarning rivojlanishi va axborot oqimlarining tobora ortib borishi, ma’lumotlarning tez o’zgarishi kabi holatlar insoniyatni bu ma’lumotlarni o’z vaqtida qayta ishlash choralarini qidirib topishga undaydi. Ma’lumotlarni saqlash, uzatish va qayta ishlash uchun ma’lumotlar bazasi (MB) ni yaratish, so’ngra undan keng foydalanish bugungi kunda dolzarb bo’lib qolmoqda. Ma’lumotlar bazasi – bu o’zaro bog’langan va tartiblangan ma’lumotlar majmuasi bo’lib, u ko’rilayotgan ob’ektlarning xususiyatini, holatini va ob’ektlar o’rtasidagi munosabatni ma’lum sohada tavsiflaydi. MBdagi kerakli ma’lumotni bilish yoki izlash uchun biror programma tuzishga hojat qolmasin. Shuning uchun ham MBni tashkil etishda ma’lum qonun va qoidalarga amal qilish lozim. Bundan buyon axborot so’zini ma’lumot so’zidan farqlaymiz, ya’ni axborot so’zini umumiy tushuncha sifatida qabul qilib, ma’lumot deganda aniq bir belgilangan narsa yoki hodisa sifatlarini nazarda tutamiz. Bugungi kunda ma’lumotlarni eng ishonchli saqlaydigan vositalardan biri hozirgi zamon kompyuterlaridir. Kompyuterlarda saqlanadigan MB maxsus formatga ega bo’lgan muayyan tuzilmali fayl demakdir. Kompyuter xotirasida har bir fayl yozuv deb ataladigan bir xil turdagi qismlardan iborat bo’ladi. Yozuv o’zaro bog’langan ma’lumotlarning bir qismidir. Fayldagi yozuvlar soni qaralayotgan ma’lumotning o’lchoviga bog’liq. Har bir yozuv esa maydon deb ataladigan bo’laklardan tashkil topadi. Maydon ma’lumotlarning qisqa to’plamidan iborat bo’lishi lozim. Har bir maydon, o’zi ifodalaydigan ma’lumotlariga ko’ra, biror nomga ega bo’ladi. MB tashkil qilish, ularga qo’shimcha ma’lumotlarni kiritish va mavjud MBdan foydalanish uchun maxsus MBlar bilan ishlaydigan programmalar zarur bo’ladi. Bunday programmalar majmui ma’lumotlar bazasini boshqarish

sistemalari (MBBT) deb yuritiladi. Aniqroq qilib aytganda, MBBT–bu ko’plab foydalanuvchilar tomonidan MBni yaratish, unga qo’shimcha ma’lumotlarni kiritish va MBni birgalikda ishlatish uchun zarur bo’lgan programmalar majmuidir. MBBSning asosiy tarkibiy qismi–ma’lumotlar bo’lsa, boshqa tarkibiy qismi– foydalanuvchilardir. Bulardan tashqari Hardware - texnik va Software - dasturiy ta’minoti ham MBBSning samarali ishlashini ta’minlovchi tarkibiy qismlar hisoblanadi. Hardware tashqi qo’shimcha qurilma iborat bo’lsa, programma qismi esa MB bilan foydalanuvchi o’rtasidagi muloqotni tashkil qilishni amalga oshiradi. MBning tuzilishi o’rganilayotgan ob’ektning ma’lumotlari ko’rinishi, ma’nosi, tuzilishi va hajmiga bog’liq bo’ladi. Odatda, foydalanuvchilar quyidagi kategoriyalarga bo’linadilar:  foydalanuvchi-programma tuzuvchi;  sistemali programma tuzuvchi;  ma’lumotlar bazasi administratori. Bunda programma tuzgan foydalanuvchi MBBT uchun yozgan programmasiga javob beradi, sistemali programma tuzuvchi esa butun sistemaning ishlashi uchun javobgar hisoblanadi. U holda MB administratori sistemaning saqlanish holatiga va ishonchliligiga javob beradi. MBBT quyidagicha tavsiflanadi: Ispolnimost -Bajarilishlik, foydalanuvchi so’roviga hozirjavoblik bilan muloqotga kirishish; Minimalnaya povtoryaemost – Minimal takrorlanishlik, MBdagi ma’lumot iloji boricha kam takrorlanishi lozim, aks holda ma’lumotlarni izlash susayadi; Yaxlitlik –axborotni MBda saqlash iloji boricha ma’lumotlar orasidagi bog’liqlikni asragan holda bo’lgani, ayni muddao; Bezopasnost –Xavfsizlik, MB ruxsat berilmagan kirishdan ishonchli himoya qilingan bo’lishi lozim. Faqat foydalanuvchi va tegishli tashkilotgina ma’lumotlarga kira olish va foydalanish huquqiga egalik qilishi mumkin; Migratsiya –ba’zi bir ma’lumotlar foydalanuvchilar tomonidan tez ishlatilib turiladi, boshqalari esa faqat talab asosida ishlatiladi. SHuning uchun ma’lumotlar

tashqi xotiralarda joylashtiriladi va uni shunday tashkil qilish kerakki, eng ko’p ishlatiladigan ma’lumotlarga murojaat qilish qulay bo’lsin. Ma’lumotlar bazasini boshqarish sistemasida har bir MB modeli quyidagi xususiyatlari bo’yicha tavsiflanadi: Ma’lumotlar . Belgili shaklda ifodalangan ob’ekt yoki ob’ektlarning muomalasi haqidagi axborotlar ma’lumotni tashkil qiladi. Bu ma’lumotlar inson yoki qandaydir texnik qurilma tomonidan qabul qilinishi va tegishli tarzda interpretatsiya qilinishi mumkin. Ma’lumotlarning tavsifli xususiyati shu hisoblanadiki, ya’ni ularni bir belgili tizimdan boshqasiga qayta kodlash axborotni yuqotmagan holda o‘tkazish mumkin. Belgili ifodalanishning bunaqangi xususiyatining ahamiyati - mavjud predmetli holatning qabul qiluvchiga yo‘naltirilgan, belgilarning har xil tizimlarida ifodalanish imkonini beradi.Ma’lumotlar bazasini qurishda insonga yo‘naltirilgan mantiqiy ifodalanish haqida va uzoq muddatli xotira qurilmasiga yo‘naltirilgan jismoniy ifodalanish haqida gapirish an’anaga aylangan. MBni yaratishda predmet sohasini tahlil qilish . MB ni loyihalashtirishda asosan ikkita masala yechiladi: 1.Predmet sohasi ob’ektlarini qanday qilib ma’lumotlar modellarining abstrakt obektlari shaklida ifodalash. Ayrim hollarda bu masalaga ma’lumotlar bazasini mantiqiy loyihalash masalasi deyiladi. 2.Ma’lumotlar bazasiga so’rovlarning bajarilish effektivligini qanday ta’minlash. Bu masalaga ma’lumotlar bazasini fizik loyihalash masalasi deyiladi. Ixtiyoriy turdagi MBni loyihalashtirishning birinchi bosqichdagi predmet sohasini tahlil qilish bo’lib, u axborot tuzilmasini (kontseptual sxemalar) tuzish bilan yakunlanadi. Bu bosqichda foydalanuvchining so’rovlari tahlil qilinadi, axborot ob’ektlari va uning xarakteristikalari tanlanadi, hamda o’tkazilgan tahlil asosida predmet sohasi tuzilmalashtiriladi. Predmet sohasini tahlil qilishni uch bosqichga bo’lish maqsadga muvofiqdir:  kontseptual talablar va axborot ehtiyojlarini tahlil qilish;

 axborot ob’ektlari va ular orasidagi aloqalarni aniqlash;  predmet sohasining kontseptual modelini qurish va MBni kontseptual sxemasini loyihalashtirish. Kontseptual talablar va axborot extiyojlarini tahlil qilishda quyidagi masalalarni hal qilish kerak:  foydalanuvchilarning MBga bo’lgan talablarini tahlil qilish;  MBdan o’rin olishi lozim bo’lgan axborotlarga ishlov berish bo’yicha mavjud masalalarini aniqlash;  kelajakda hal qilinishi lozim bo’lgan masalalarni aniqlash;  tahlil natijalarini hujjatlashtirish. Ma’lumot bazasi (MB) buyurtmachisi bilan birgalikda, ma’lumot bazasiga so‘rovlar tizimini ishlab chiqish zarur. Ishlab chiqilgan so’rovlar tizimi relevant yaratilgan Mohiyat aloqa modeliga va buyurtmachini talablarini maksimal darajada qondirishi kerak. Agar buyurtmachini qo’ygan talablariga qurilgan mohiyat aloqa modeli so‘rovlar tizimiga , uni to‘la javob bermasa, unda predmet sohani qushimcha o‘ranib chiqib, mohiyat aloqa modeli kerakli elnementlar , bog‘lanishlar va munosobatlar bilan to‘ldiriladi. 1. So‘rovlar tizimini ma’lumotlar bazasidan foydalanuvchiga beriladigan axborot bo‘yicha standart va nostandart (reglamentlamagan) so‘rovlarga sinflanadi. 2. Ma’lumot bazasiga reglamentlanmagan so‘rovlar- shunday so‘rovlarki, ular foydalanuvchilarni joriy ehtiyojlariga qarab , lekin qurilgan model imkoniyatlari chegarasida va bu surovlarni unga relevantligini saqlagan xolda o‘zini ta’rifini uzgartirish imkonini beradi. Ma’lumotlar bazasi bu — tartiblangan ma’lumotlarni saqlovchi va qayta ishlovchi axborot modeli hisoblanadi. Soddaroq qilib aytganda, bir hil turdagi axborotlarni o‘zida saqlovchi va berilgan so‘rovlar orqali ularni taqdim etuvchi model. Misol uchun, kitoblar javoni, bu ma’lumotlar bazasi hisoblanadi, ya’ni bir hil turdagi

O'xshashlar

Ma’lumotlar bazasi
Ma’lumotlar bazalari. Ma’lumotlar bazasi xaqida
Ma’lumotlar bazasi haqida asosiy tushunchalar
WEB serverlar. Ma’lumotlar bazasi. Saytni testlash va baholash.
MA’LUMOTLAR BAZASI TEXNOLOGOYALARI FANIDAN Kiyim Kechaklar do’koni mavzusida