1 Тошкент ислом университети Мавзу: Маълумотлар базаси ха қида тушунча. Бажарди: ИАТ 2 -курс талабаси Мулламухамедов А. Тошкент 2013 Маълумотлар базалари. Маълум отлар базаси ха қида тушунча.Маълумотлар базасининг яхлитлиги ва хавфсизлиги.

2 Маълумотлар базасини бошкариш тизимлари. Маълумотлар базаси фойдаланувчилари. Режа: 1. Маълумотлар базаси нима? 2. Маълумотлар базасининг структураси. 3. Маълумотлар базамини бош қариш тизи ми. 4. Маълумотлар базаси фойдаланувчилари. Кенг маънода Маълумотлар базаси (МО) деганда реал дунёнинг конкрет объектлари ҳақидаги маълумотлар тўпламини тушиниш мумкин. Лекин маълумотлар хажми ошиб бориши билан бу масалаларни хал этиш мураккаблашади. Юзага к елган муаммо объект ва маълумотларни структуралаш, яъни тизимга солиш йўли билан хал килинади. Объект -бу мавжуд ва фар қланиши мумкин бўлган нарсадир. Объектларга тегишли бир қатор маълумотлар борки, уларнинг тўплами МО бўлади. Масалан, хар бир академик -лицей ёки касб -ҳунар коллежи -бу объектлар бўлса, улардаги ўқувчилар ҳақидаги маълумотлар тўплами МОга мисол бўлади. Хар қандай жиддий МОнинг яратилиши унинг лойи ҳасини тузишдан бошланади. МО лойи ҳаловчисининг асосий вазифаси объектлар ва уларни тавсифлов чи параметрларни танлаш, маълумотлар орасидаги маълумотларни ўрнатишдан иборат. МОни яратиш жараёнида, фойдаланувчи маълумотларни турли белгилар бўйича тартиблашга ва белгиларнинг турли бирикмалари бўйича зарур маълумотларни (танланмани) тез топиш учун им кониятлар яратилишига ҳаракат қилади. Бу ишларни маълумотлар структураланган (тузилмаланган) бўлгандагина бажариш мумкин. Структуралаш -бу объектлар ва маълумотларнинг ўзаро бо ғланиши тасвирлаш усуллари ҳақидаги келишувни киритишдир. 1-мисол: структурала нмаган маълумотлар. Шахсий иш №16493; Алиев Карим Эргашевич; ту ғилган сана 1 январь 1979 йил; Шахсий иш №16498; Бокиев Дилмурод Рахматуллаевич; ту ғилган

3 сана 5 декабрь 1985 йил; Шахсий иш №16595; Зокиров Анвар Рашидович; ту ғилган сана 15 май 1984 йил. 2-мисол: структураланган маълумотлар. Шахсий иши № Фамилияси Исми Отасининг исми Ту ғилган сана 16493 Алиев Карим Эргашевич 01. 01. 79 16498 бокиев Дилмурод Рахматуллаевич 05. 12. 85 16595 Зокиров Анвар Рашидович 15. 05. 84 Замонавий МО технологиясида МОни яратиш, унга хизмат кўрсатиш ва фойдаланувчиларни МО билан ишлашига имкон яратиш махсус дастурий ускуналар ёрдамида амалга оширилади. Бундай дастурий ускуналар ёрдамида амалга оширилади. Бундай дастурий ускуналар мажмуаси Маълумотлар базасини бош қариш тизимлари (МОБТ) деб аталади. МОБТ -МОни яратиш, уни долзарб ҳолатда ушлаб туриш, керакли ахборотни топишни ташкил этиш ва бош қа хизмат кўрсатиш учун зарур бўладиган дастурий ва тил воситалари мажмуасидир. МОБТ мисоли сифатида қуйидагиларни келтириш мумкин: -DBASE дастури ; -Microsoft Access; -Microsoft For Pro For DOS; -Microsoft For Pro For WINDOWS; -Paradox for DOS; -Paradox for WINDOWS. МО билан ишлашга киришишдан олдин маълумотларни тасвирлаш моделини танлаб олиш керак . У қуйидаги талабларга жав об бериши лозим: -ахборотни кургазмали тасвирлаш; -Ахборотни киритишда соддалаш; -ахборотни излаш ва танлашда қулайлик;

4 -бош қа омборга киритилган маълумотдан фойдаланиш имкониятининг мавжудлиги; -МОнинг очиклигини таъминлаш (янги маълумотлар ва майдонлар қўшиш, уларни олиб ташлаш имкониятлари ва ҳоказо). МО битта ёки бир неча моделларга асосланган бўлиши мумкин. Хар қандай моделга ўзининг хоссалари (параметрлари) билан тавсифланувчи объект сифатида караш мумкин. Шундай объект устида бирор амал (иш) бажар са бўлади. МО моделларининг учта асосий турл ари мавжуд: Реляцион, иерархик ва семантик тармо қ. Реляцион (лотин тилидаги relatio -муносабат сўзидан олинган) моделда маълумотларни са қлаш уни ташкил этувчи қисмлари орасидаги муносабатларга асосланган. Энг с одда ҳолда у икки ўлчовли массив ёки жадвалдан иборат бўлади. Мураккаб ахборот моделлари ана шундай жадвалларнинг ўзаро бо ғланган тўпламидан иборат. МОнинг иерархик модели пастки по ғонадаги ю қори по ғонадагига бўйси ниш тартибида жойлашган элементлар тўпламидан иборат бўлади ва ағдарилган дарахт(граф)ни ташкил этади. Ушбу модель сат ҳ, тугун, бо ғланиш каби параметрлар билан тавсифланади. Унинг ишлаш тамойили шундайки, қуйи сат ҳдаги бир неча тугунлар бо ғланиш ёрдамида ю қориро қ сат ҳдаги битта тугун билан бо ғланган бўлади. Тугун - бу иерархиянинг берилган сат ҳида жойлашган элементнинг ахборот моделидир. МОнинг семанти қ тармо қ модели иерархик моделга ўхшашдир. У хам тугун, сат ҳ, бо ғланиш каби асосий параметрларга эга. Лекин семанти қ тармо қ моделида турли сат ҳдаги элементлар ор қали «эркин», яъни « ҳар бири хамма билан» маъноли бо ғланиш қабул қилинган. Кўпчилик МОлар жадвал тузилмасига эга. Унда маълумотлар адреси сатр ва устунлар кесишмаси билан ани қланади. МОда устун лар -майдонлар, сатрлар эса ёзувлар деб аталади. Майдонлар МОнинг тузилмасини, ёзувлар эса, унда жойлашган маълумотларни ташкил этади.

5 Майдонлар -МО тузилмасининг асосий элементларидир. Улар маълум хусусиятларга эга бўладилар. Ҳ ар қандай майдоннинг асоси й хусусияти унинг ўзунлигидир. Майдон ўзунлиги ундаги белгилар сони билан ифодаланади. Майдоннинг яна бир хусусияти, унинг номидир. Майдонда унинг номидан таш қари яна имзо хусусияти ҳам мавжуд. Имзо -устуннинг сарлав ҳасида акс эттириладиган ахборотдир . Уни майдон номи билан аралаштириб юбормаслик лозим. Агар имзо берилмаган бўлса сарлав ҳада майдон номи ёзиб қуйилади. турли типдаги майдонлар турли ма қсадларда ишлатилади ва турли хоссаларга эга бўлади. Майдонларнинг хусусияти билан танишиб чикамиз: 1. Оддий матн майдони. Белгилар сони 255 дан ошмаслиги керак. 2. МЕМО -катта ўлчамли матн майдони. Белгилар сони 65535дан ошмаслиги шарт. Оддий матн ва МЕМО майдонида ҳисоб ишларини бажариб бўлмайди. 3. Сонли майдон. Сонли маълумотларни киритишга хизма т қилади ва ҳисоб ишларини бажаришда фойдаланилади. Бу майдон 1,2,4,8 ва 16 байтли бўлиши мумкин. 4. Сана ва ва қт майдони. Бу майдон сана ва ва қтни бичимланган ҳолда са қлаб қуйиш имконини беради (01. 06. 01 20:29:59). 8байт ўлчамга эга. 5. «Пул бирли ги» номи билан аталувчи майдон. Бу майдондан ҳисоб китоб ишларини юритишда фойдаланилади. 6. Ҳ исоблагич майдони. Бу майдон 4 байт ўзунликка ва автоматик равишда маълум сонга ошиб бориш хусусиятига эга. Ушбу майдондан ёзувларни номерлашда фойдаланиш қул айдир. 7. Манти қий амал натижасини са қловчи майдон. Бу майдон «рост» (true) ёки «ёл ғон» (false) қийматни са қлайди. Майдон ўлчами 1байт. 8. OLE -номи билан юритувчи майдон. Бу майдон Excel жадвалини, Word хужжатини, расм, овоз ва бош қа шу каби маълумот ларни иккилик сано қ системасида са қлайди. Майдон ўлчами 1Гбайтгача.