logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Intellektual mulk va intellektual mulk ob’ektlarining tasnifi va tavsiflari

Intellektual mulk va intellektual mulk ob’ektlarining tasnifi va tavsiflari

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

32.3984375 KB
Ko'chirib olish
Intellektual mulk va intellektual mulk ob’ektlarining tasnifi va tavsiflari R е ja: 1. I ntellekt, intellektual mulk va intellektual faoliyat xaqida asosiy tushunchalar . 2. Intellektual mulk ob’ektlarining tasnifi va tavsiflari. 3. Intellektual mulkni muhofazalash sohasida O‘zbekiston qonunchilik hujjatlari tizimi. Xulosa Adabiyotlar 1. I ntellekt, intellektual mulk va intellektual faoliyat xaqida asosiy tushunchalar . Odamzot o‘z tabiatiga ko‘ra jismoniy ji h atdan eng mukammal mavjudot emas. U kuch, tezlik va epchillikda ko‘plab h ayvonlardan ortda q oladi. Lekin insonda eng kuchli imtiyoz – uning intellekti mavjud. Intellekt so‘zi lotincha intellectus so‘zidan kelib chi qq an bo‘lib, insonning a q li, ongi, fikrlash q obiliyatini bildiradi. Intеllеkt – insоnni hayvоnоt dunyosidan ajratib turadigan asоsiy bеlgi bo`lib, rivоjlanishni sifat jihatidan yangi pоg`оnaga ko`taradi. Eng avvalо intеllеktual mulk intеllеktual faоliyat natijasidir. Barcha intеllеktual faоliyat ham intеllеktual mulk bo`la оlmasligi aniq. Insоn fikrlaydi, uning хayolida bеhisоb g`оyalar, lоyihalar tug`iladi, lеkin ularning hammasi ham hayotda amalga оshmay, qоlib kеtadi. Faqat bоshqalar tоmоnidan оb`еktiv ravishda qabul qilinadigan, ya`ni o`zining muayyan chеgaralariga ega bo`lgan g`оya va fikrlargina mulk bo`la оlishi ravshandir. Yaratilgan yangilik va iхtirоlar ilmiy tadqiqоt ishlari bu - aqliy mехnat bo`lib uning natijalari ishlab chiqarishga qo`llanilsa, u Intellektual mulk hisоblanadi va quyidagi ko`rinishlariga ega bo`lishi mumkin: 1. Yangilik 2. Iхtirо 3. Fоydali mоdеllar 4. Sanоat namunalari (prоm.оbraztsu) 5. Tоvarlik bеlgilari. 6. Yangi nоmlar. Shulardan fоydali mоdеl da birоr bir tехnik vazifani yеchishda kiritilgan ma`lum bir fоrmula va yеchimlar kiritiladi. Sanоat namunalari - qilingan yangilikni qurilgan namunasi va ularning har tоmоnlama estеtik ko`rinishlari hisоbga оlinadi. Tоvarlik bеlgisi - tоvarga qo`yilgan tamg`a bo`lib bu bоshqa tashkilotlarning tоvarlaridan farq qilishi uchun bеriladi. Qilingan yangilik va iхtirоlar uchun mualliflik guvохnоmasi yoki patеnt bеriladi. Mualliflik guvохnоmasi umrbоd bеrilib, patеnt esa ma`lum vaqtgacha saqlanadi. Inson fa q at intellektga ega bo‘lgandagina o q ilona ishlar q ilishi, ijod bilan shug‘ullanishi va ma’naviy ji h atdan to‘la q onli h ayot kechirishi mumkin. Inson o‘z oldiga vazifalar q o‘ya oladi va ularni h al q ilish yo‘llarini izlaydi, fan va san’at asarlarini yaratadi, texnikaning yangi namunalarini ixtiro q iladi, tobora takomillashgan h ar tomonlama mukammal tovarlar ishlab chi q aradi, bino va sanoat korxonalari q uradi. Intеllеktual faоliyatning kеyinchalik qandaydir birоr-bir оb`еktiv (mоddiy) shaklda ifоdalana оladigan natijalarigina intеllеktual mulk bo`ladi dеb aytish mumkin. Insoniyat da h osi, uning intellekti bizni o‘rab turgan tabiatni, olamni o‘zgartirishga q odir. Inson h ayotining ma q sadi – eng yaxshi narsalarga intilishdir. Ibtidoiy tuzumdan, ya’ni ilk me h nat q urollari yaratilgandan boshlab inson h ar doim o‘zining turmush tarzini yaxshilash, o‘z ijodiy salo h iyatini amalga oshirish yo‘llarini tinimsiz izlab kelgan. S h uning uchun h am q adim zamonlardan insoniyat jamiyatida birinchi olimlar, ixtirochilar, rassomlar va musi q achilar paydo bo‘lgan. Ular insonlar h ayoti va turmushini y engillashtiruvchi asbob–uskunalar ixtiro q ilishgan, chorvachilik va q ishlo q xo‘jaligini o‘zlashtirib, atrof mu h itdan h imoyalanish uchun uylar q urishgan, yuklarni tashish vositalarini o‘ylab topib, dengizda suzish uchun kemasozlik bilan shug‘ullanishgan va bu bilan texnik, i q tisodiy va madaniy tara qq iyotni ta’minlab kelishgan. G‘ ildirak, kamon va uning o‘ q i, eshkak va q ayi q , kulolchilik uskunasi, va bosh q alarning ixtiro q ilinishi insoniyatning eng buyuk yutu q lari q atoriga kiradi. Bugungi kunda bizni o‘rab turgan borli q va barcha narsalar, kundalik ust– bosh va ro‘z g‘ or buyumlaridan tortib koinotdagi yo‘ldoshlargacha q achonlardir inson tomonidan ixtiro q ilingan va uning intellektual faoliyati natijasi h isoblanadi. Intellektual faoliyat insoniyat jamiyati rivojlanishining asosiy sababidir. Intellektual faoliyatning eng mu h im turlari fan, san’at va texnik ijodiyot xal q lar va millatlar, davlat va sivilizatsiyalar rivojining doimiy yo‘ldoshidir. Lekin fan va texnika tara qq iyoti ko‘p asrlar mobaynida fa q at insoniyat jamiyatining e h tiyojlarini q ondirish vositasi bo‘libgina xizmat q ilib q olmadi. Aksincha, tarixdan ma’lumki, fan va texnikaning rivojlanishi, adabiyot va san’at asarlari aksariyat h ollarda teskari ta’sir ko‘rsatib, insoniyat munosabatlarining rivojlanishida asos bo‘lgan va nafa q at ayrim kishilar, balki butun bir davlatlar va sivilizatsiyalar ta q diriga ta’sir etgan. Bunday ta’sir ayni q sa XX asrda, ilmiy–texnika in q ilobi i q tisodiy va industrial rivojlanishda katta o‘zgarishlarga olib kelgan va q tda yor q in namoyon bo‘ldi va bugungi kunda ja h onda shakllangan i q tisodiy va siyosiy tizimni belgilab berdi. Insoniyat jamiyati o‘z boshidan q uldorlik, feodalizm, kapitalizm, sotsializmni kechirdi. XXI asrning boshida, asosiy rivojlantiruvchi kuchi ra q obat bo‘lgan bozor i q tisodiyoti eng samarali i q tisodiy tizim ekanligi tan olindi. Ma’lumki, ra q obatsiz rivojlanish bo‘lmaydi, shu bois h ozirgi zamonda ra q obat kurashi barcha so h alarda, davlatlar, butun bir minta q alar va i q tisodiy ittifo q lar o‘rtasida yuz bermo q da. Ra q obat h ar doim jamiyatning h arakatlantiruvchi kuchi bo‘lgan, shuning uchun insoniyat rivojlanishini h ech bir mubola g ‘asiz ra q obat kurashi tarixi, deyish mumkin. Aynan ra q obat texnikani rivojlantirish, texnologiyalarni takomillashtirish, yangi buyumlar yaratish va bozorga xaridorgir tovarlar taklif etish, doimo ularning sifatini yaxshilab borish, ma h sulot tannarxini pasaytirish, jami imkoniyatlarni amalga oshiriga undovchi ob’ektiv i q tisodiy omildir. H amma va q t h am ra q obat kurashida kim intellektual imkoniyatlar va intellektual faoliyat natijalaridan unumli foydala olsa fa q at o‘sha muvaffa q iyatga erishishi mumkin. Shuning uchun yetakchi industrial davlatlar oldida butun jamiyat farovonligi yo‘lida yaratilayotgan ixtirolar, yangi texnologiyalarning uzluksiz o q ib kirishi, yangi tovarlarning bozorga chi q arilishi uchun q anday sharoit yaratish zarur degan vazifa turibdi. Inson muayyan narsaga xo‘jayinlik yoki mulkka egalik h u q u q ini q o‘lga kiritgan ta q dirdagina undan samarali va o q ilona foydalanish yo‘llarini izlaydi. Bundan shunday manti q iy xulosa kelib chi q adiki, insonning bilim olish, ixtiro q ilishga tabiiy intilishi va ijodi ma h sulidan i q tisodiy samara olinishi bir–biriga mos kelgandagina u o‘zining ijodiy salo h iyatidan o q ilona foydalana oladi, shu bois doimiy izlanishdan manfaatdor bo‘ladi . Fa q at mulk egasigina o‘z mulkidan yu q ori darajada samarali va o q ilona foydalanib, uni bosh q ara oladi. Bunday i q tisodiy rag‘batlantirishning eng ma q bul usuli shundan iboratki, inson o‘z intellektual salo h iyati natijalariga mulkchilik h u q u q iga ega bo‘lishi, ya’ni, intellektual mulkka egalik q ilishi kerak . Zero undan bosh q a h ech kim bu natijalarga xo‘jayinlik q ila olmasin. Fa q at uning o‘zigina intellektual ijodi natijalaridan o‘z istagicha foydalanish va bosh q a shaxslarga sotish borasida mutla q h u q u qq a ega bo‘ladi. S h u y erda biz h ozirgi va q tda ja h ondagi eng mu h im tushunchalardan biri h isoblagan intellektual mulk tushunchasiga duch kelamiz. Eng avvalo intellektual mulk intellektual faoliyat natijasidir. Barcha intellektual faoliyat h am intellektual mulk bo‘la olmasligi ani q . Inson fikrlaydi, uning h ayolida be h isob G‘oya lar, loyi h alar tug‘iladi, lekin ularning h ammasi h am h ayotda amalga oshmay, q olib ketadi. Fa q at bosh q alar tomonidan ob’ektiv ravishda q abul q ilinadigan, ya’ni o‘zining muayyan chegaralariga ega bo‘lgan g‘oya va fikrlargina mulk bo‘la olishi ravshandir. Intellektual faoliyatning keyinchalik q andaydir biror–bir ob’ektiv (moddiy) shaklda ifodalana oladigan natijalarigina intellektual mulk bo‘ladi deb aytish mumkin . Intellektual faoliyat odatda juda ko‘p qirrali bo‘lib, keng miqyosda o‘zgarib turishi mumkin. Butunjahon intellektual mulk tashkiloti (BIMT) quyidagilarni haqli ravishda o‘zining shiori deb e’lon qildi: - Insoniyat dahosi jami san’at asarlari va ixtirolarning manbaidir. - Bu asarlar insonga munosib hayot kafolatidir. - Barcha turdagi san’at asarlari va ixtirolarni ishonchli himoyalash har bir davlatning burchidir. 2. Intellektual mulk ob’ektlarining tasnifi va tavsiflari. Intellektual mulk ob’ektlarining har biri o‘ziga xos xususiyatlarga egaligi ravshan. Demak, bu ob’ektlarni huquqiy muhofazalash samaradorligining yuqori bo‘lishi uchun bu ob’ektlarning muayyan xususiyatlarini hisobga oladigan turli huquqiy himoya tartiblari zarur bo‘ladi. Intellektual mulk ob’ektlarini ko‘rib chiqar ekanmiz, shuni qayd etish mumkinki, intellektual mulkda ob’ektlarning ikki guruhi alohida ajralib turadi: san’at bilan bog‘liq badiiy asarlar va sanoat tarmog‘i – xususan yangi buyumlar, tovarlar va texnologiyalarni ishlab chiqish va bozorga taklif etish bilan bog‘liq ob’ektlar. Aynan ana shu vaziyatlar XX asrda jahonda umum qabul qilingan xalqaro huquqiy standartlar shakllanishiga olib keldi, shunga muvofiq intellektual mulk o‘z ichiga ikki asosiy huquqlar sohasini oladi: ● mualliflik va turdosh huquqlar, unga muvofiq ilmiy, adabiy, musiqiy, badiiy, fotografiya va audiovizual asarlarga huquqlar, shuningdek fonogramma ishlab chiqaruvchilar va ijrochilar, efir va kabel eshittirishlari tashkilotlarining huquqlari himoya qilinadi; ● sanoat mulki, u ixtirolar, foydali modellar, sanoat namunalari, shuningdek tovar belgilari va xizmat ko‘rsatish belgilari, tovarlarning kelib chiqish joyi, firma nomlariga huquqlarni o‘z ichiga oladi. Bundan tashqari noan’anaviy intellektual mulk ob’ektlari ham mavjud bo‘lib, ular mualliflik huquqi va sanoat mulki o‘rtasida turib, o‘z ichiga: EHM uchun dasturlar va ma’lumotlar bazalari; integral mikrosxemalar topologiyasi; seleksiya yutuqlari; oshkor etilmagan axborot (nou–xau)larni oladi. Sanab o‘tilgan barcha muayyan huquqiy muhofaza ob’ektlari, xususan, badiiy asarlar va san’at turlari, ixtirolar, tovar belgilari, EHM uchun dasturlar va hokazolar intellektual mulk ob’ektlari deb ataladi. Intellektual mulkning ikkita asosiy huquq sohasiga bo‘linishi sabablarini tushunish uchun eng avvalo yuqorida qayd etilgan intellektual mulk ob’ektlarini to‘laroq ko‘rib chiqamiz: ● adabiyot, fan va san’at asarlari, audiovizual asarlar – bu ob’ektlar, odatda, muayyan ob’ektiv shaklda aks ettirilgan yoki ifodalangan asarlarning asl nusxalari, masalan, bosma matn, surat, musiqiy klip va shu kabilar; ● ixtirolar – bu yangi g‘oya, texnik yechim bo‘lib, amaliyotda texnikaning biror–bir sohasidagi muayyan muammoni hal qilish imkonini beradi va belgilangan mezonlarga javob beradi. S h uni qayd etish kerakki, ixtirolarga foydali modellar deb ataladigan ob’ektlar ancha yaqin turadi. ● sanoat namunalari – bu buyumning tashqi ko‘rinishini belgilab beradigan badiiy–konstruktorlik yechimi (dizayni)dir; ● tovar belgilari va xizmat ko‘rsatish belgilari – bir ishlab chiqaruvchining tovarlari va xizmatlarini boshqa ishlab chiqaruvchilarning shu kabi tovarlari va xizmatlaridan farqlash uchun xizmat qiladigan belgilardir; Tovar belgilari va xizmat ko‘rsatish belgilari, tovarlarning kelib chiqish joylari nomi va firma nomlari o‘z mohiyatiga ko‘ra bir maqsadga xizmat qiladi, xususan tovar (xizmatlar) ishlab chiqaruvchilar o‘rtasida halol raqobatni ta’minlash vosita bo‘ladi, iste’molchi u yoki bu tovar (xizmat)larni sotib olar ekan, shu nom va belgilar orqali bu tovar (xizmat)ning muayyan ishlab chiqaruvchisi kimligini aniqlab oladi. Intellektual mulkning bu ob’ektlari fuqarolik muomalasi ishtirokchilari va ular ishlab chiqaradigan mahsulot (ishlar, xizmatlar)larni xususiy alomatlarini aks ettiruvchi (individuallashtirish) vositasi sifatida bitta umumiy tushunchaga birlashtirilishi mumkin. ● tovarlarning kelib chiqish joyi nomi – mamlakat, aholi punkti yoki boshqa geografik ob’ektning tovarni belgilash uchun foydalaniladigan nomidir. Bunda tovarning alohida xususiyatlari to‘la yoki qisman bo‘lsa ham ushbu geografik ob’ektga xos tabiiy sharoitlar yoki inson omillari bilan belgilanadi; ● firma nomlari – muayyan mavqega ega bo‘lgan firmalarning nomlari; ● EHM uchun dasturlar – EHM va uning tarmog‘lari ishlashi uchun mo‘ljallangan ma’lumotlar va komanda (buyruq)lar majmui; EHM uchun dasturlar va ma’lumotlar bazalari o‘z mohiyati jihatidan sanoat mulkiga nisbatan mualliflik huquqlari ob’ektlariga ancha yaqin. S h uning uchun ularni mualliflik huquqlari me’yorlari bilan muhofaza qilish qabul qilingan. ● ma’lumotlar bazalari – axborotni kompyuterda qidirish va ishlov berish imkoniyatini ta’minlash maqsadlarida sistemalashtirilgan ma’lumotlar majmui. ● integral mikrochizmalar topologiyasi – integral chizma elementlari va ular o‘rtasidagi aloqalar majmuining moddiy eltuvchida qayd qilingan fazoviy– geometrik joylashuvi. Topologiyalarning moddiy eltuvchilari integral mikrochizmalar kristali, ya’ni yarimo‘tkazgich plastina qismi bo‘lib, uning hajmi va yuzasida yarimo‘tkazgich mikrochizmalar, elementlararo birikmalar va kontakt maydonlari elementlari shakllangandir; ● seleksiya yutuqlari – o‘simliklarning yangi navlari va hayvonlarning yangi zotlarini yaratish vazifalarining biologik yechimi bo‘lib, bu yaratilgan nav va zotlar barchaga ma’lum nav va zotlardan aniq farqlanib turadigan, yetarli darajada bir jinsli va barqaror hamda ro‘yxati qonunda ko‘zda tutilgan tartibda belgilangan botanik va zoologik liniyalar va turlarga oid bo‘ladi. Oshkor etilmagan axborot, ishlab chiqarish sirlari (nou–xau) – xizmat va tijorat siri bo‘lgan va uchinchi shaxslarga ma’lum bo‘lmaganligi uchun qimmatga ega bo‘lgan axborot. Ushbu ro‘yxat bugungi kunda mukammal va to‘liq ro‘yxat hisoblanadi. Ob’ektlarni bunday tasniflashdan maqsad intellektual faoliyatning mavjud barcha turlarini har tomonlama huquqiy muhofazalash imkonini beradigan tizimni yaratishdan iboratdir. Lekin bilimlarning yangi sohalari rivojlanib borgani sari intellektual mulk ham yangi ob’ektlar bilan to‘ldirilishi mumkin. Masalan, bundan 50 yil oldin hech kim integral mikrosxemalar topologiyasi deb atalgan ob’ektning paydo bo‘lishi va jadal rivojlanishini tasavvur ham qila olmagan edi. Bugungi kunda biz biotexnologiyalar, gen muhandisligining jadal rivojlanayotganini ko‘ramiz. Bir necha yillardan so‘ng bugungi kundagi mavjud standartlarga to‘g‘ri kelmaydigan yangi ob’ektlarning paydo bo‘lishi ehtimoldan holi emas. BIMT statistikasining ko‘rsatishicha, jahonda har yili millionga yaqin yangi ixtiro, yarim millionga yaqin sanoat namunasi, milliondan ortiq tovar belgilari yaratiladi, yaratilayotgan adabiyot va san’at asarlarining miqdori shunchalik kattaki, rasmiy jihatdan ularni hisob–kitob qilib bo‘lmaydi. Xulosa qilib shuni qayd etib o‘tish mumkinki, intellektual mulk ob’ektlari nafaqat industrial va iqtisodiy rivojlanishning harakatlantiruvchi kuchi, balki fan va texnika sohasida axborot almashinishning muhim vositasi, jamiyat madaniy rivojining ko‘rsatkichi bo‘lib qoldi. 3. Intellektual mulkni muhofazalash sohasida O‘zbekiston qonunchilik hujjatlari tizimi. Tabiiyki, o‘z intellektual mulkiga h u q u q lar, agar ular amalga oshirilgan, ya’ni ishonchli mu h ofazalangan bo‘lsagina nimanidir bildirishi mumkin. Zero, h ech kimning muayyan shaxsning intellektual mulkiga tajovuz q ilish, uni no q onuniy olib q o‘yish yoki uning natijalaridan foydalanishga h u q u q i yo‘ q . Bunda i q tisodiy rivojlanishdan manfaatdor davlatning asosiy vazifasi h ar bir kishining o‘z intellektual mulkiga egalik q ilish va undan foydalanish h u q u q i ishonchli mu h ofazalanadigan tizimni ta’minlashdan iborat . Y a na bir bor ta’kidlab o‘tish lozimki, intellektual mulkning o‘ziga xos xususiyati o‘z egalariga foyda keltirishdan iborat, demak, mulk egalarining o‘z mulkiga mutla q h u q u q i mu h ofazalangan h oldagina butun jamiyat foydasiga xizmat q ila oladi. Bir da q i q a bo‘lsagina intellektual mulk h u q u q lari mu h ofaza q ilinmaganda nima bo‘lishini tasavvur q ilib ko‘raylik. Bunda asarlarning yaratuvchilari no h alol ra q obat kurashining q urbonlariga aylanishi, ra q obatchilar o‘zgalarning G‘oya lari, texnik y echimlarini o‘zlashtirib, bozorga ularning tovarlariga o‘xshash, lekin narxlari ancha past tovarlarni chi q arishlari mumkin. C h unki ular tovar ishlab chi q arish uchun ilmiy tad q i q ot, loyi h alash ishlariga mabla Q sarflamaydi. Bunday vaziyatda yangi tovarlar, texnologiyalar yaratish, innovatsiya ishlarini amalga oshirish foydasiz bo‘lib, i q tisodiy ji h atdan norentabel, umuman olganda zarar keltirishi ravshan. Bu insoniyatning industrial, texnik, madaniy rivojlanishi sekinlashishi, umuman to‘xtab q olishiga olib kelishi mumkin edi. Intellektual faoliyat insoniyat jamiyati rivojlanishining asosiy sababidir. Lekin intellektual mulk h u q u q lariga rioya etish bilan masala oxirigacha h al bo‘lmaydi. Ja h onda no h alol ra q obat kurashi tobora avj olib borayotgani kuzatilmo q da. Umuman olganda intellektual mulk h u q u q lari fa q at y etakchi industrial mamlakatlarda tan olingan va unga q at’iy rioya etiladi. Barcha mamlakatlarda tegishli h u q u q iy me’yorlarni joriy etish, ularga o gʻ ishmay rioya q ilish va eng asosiysi insonlarda tegishli mentalitetni shakllantirish bo‘yicha katta ishlarni amalga oshirish zarur. Har bir shaxs bosh q alarning h u q u q lariga rioya etish oxir–o q ibatda rivojlanishga va farovonlikka olib kelishi, h u q u q larning buzilishi esa jamiyatga h am katta zarar y etkazishini tushunib y etsin . Har bir davlat no h alol ra q obat kurashining oldini olish uchun q anday mexanizmlarni ishga solishi kerak? Tarixdan ma’lumki, eng ishonchli mexanizm bu h u q u q bo‘lishi mumkin, zotan aynan h u q u q iy mexanizmlar intellektual mulkni mu h ofazalashga ishonchli va madaniy yondashuvni ta’minlaydi. Biz bu y erda intellektual mulkning h u q u q iy ta’rifiga to‘xtalamiz. Y a na bir bor ta’kidlab o‘tish lozimki, intellektual mulkni mu h ofazalash birdan–bir ma q sad emas. Intellektual mulk davlatning sanoati, savdo va madaniyatini rivojlantirish yo‘lidagi ijodiy faoliyatni rag‘batlantirish vositasi bo‘lib xizmat q iladi. Bugungi kunda intellektual mulk h u q u q lariga rioya etish, h alol ra q obatni ta’minlash bilan birga i q tisodiy rivojlanish bazisi bo‘lib xizmat q iladigan h arakatlantiruvchi kuchdir. Intellektual mulk h u q u q larining ishonchli mu h ofazalanishi h u q u q iy jamiyat rivojining darajasi, davlatning i q tisodiy rivojlanishi ko‘rsatkichidir. Fa q at shunday h u q u q iy jamiyatdagina ijodkor kishilar, biznesmenlar, tovarlar ishlab chi q aruvchilar va bosh q alar o‘z me h natlari samarasini ko‘rgandagina uni davom ettirish uchun i q tisodiy rag‘batga ega bo‘ladilar . Lekin davlat tomonidan kafolatlanadigan ishonchli mu h ofaza bu masalaning bir tomoni, xolos. Uning mu h im tarkibiy q ismi muayyan kishilarning o‘z h u q u q larini bilishi va bu h u q u q lardan amaliyotda foydalana olishidir. Inson agar o‘z h u q u q larini, ularni q anday q ilib yuridik ji h atdan rasmiylashtirish, mu h ofaza q ilish va foydalanishni bilsagina (ya’ni tijorat foydasi olsagina) u intellektual mulk h u q u q lari tizimining foydali tomonlaridan h a q i q atan h am foydalana oladi . Mamlakatimizning asosiy qonuni O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasidir. Konstitutsiya O‘zbekiston qonunchiligini ishlab chiqishning asosiy qoidalarini belgilab beradi. Bizning intellektual mulk ob’ektlarini huquqiy muhofazalash sohasidagi amaldagi qonunchiligimiz bevosita mulkka egalik va ilmiy–texnik ijodiyot erkinligi huquqlari aks etgan Konstitutsiyaning IX bo‘limi 36 – va 42– moddalaridan kelib chiqqan holda ishlab chiqilgan. Konstitutsiya respublikamizning asosiy qomusi, “qonunlar uchun qonun” hisoblanadi. S h uning uchun u asosiy tamoyillarni ko‘rsatib bergan holda, intellektual mulk huquqlarini muhofazalash masalalari bo‘yicha muayyan qonuniy me’yorlarni belgilamasligi zarur. O‘zbekiston Respublikasi Kodekslari muayyan huquqiy mexanizmlarni belgilab beradi. Intellektual mulk ob’ektlarini yaratish, muhofazalash va foydalanish bilan bog‘liq huquqiy munosabatlar fuqarolik huquqi sohasi hisoblanadi va O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik Kodeksi bilan tartibga solinadi. Intellektual faoliyat natijalariga mulkchilik huquqini amalga oshirish tartibini belgilovchi qonuniy baza Fuqarolik Kodeksining (1996 yil 29 avgustda tasdiqlangan) “Intellektual mulk” IV bo‘limida o‘z aksini topgan. Respublikamiz fuqaro qonunchiligi hujjatlari “piramidasining” keyingi bosqichi bevosita amal qiladigan qonunlar bo‘lib, ular Fuqarolik kodeksining qoidalari asosida ayrim intellektual mulk ob’ektlari bo‘yicha muhofaza hujjatlari olish va foydalanishning muayyan tartibini belgilab beradi. Masalan, O‘zbekistonda intellektual mulk huquqlarini muhofazalash bilan bog‘liq masalalarni tartibga soluvchi quyidagi qonunlar amal qiladi: 1996 yil 30 avgustda qabul qilingan “Mualliflik huquqlari va turdosh huquqlar to‘g‘risida”gi qonun; 1994 yil 6 mayda qabul qilingan va 1997 yil 26 dekabrda, va 2002 y. 29 avgustda o‘zgartirilgan “Ixtirolar, foydali modellar va sanoat namunalari to‘g‘risida”gi qonun; 1993 yil 7 mayda qabul qilingan va 1997 yil 26 dekabrda, 2001 y. 30 avgustda o‘zgartirilgan “Tovar belgilari va xizmat ko‘rsatish belgilari to‘g‘risida”gi qonun. Y a ngi tahririda u “Tovar belgilari, xizmat ko‘rsatish belgilari va tovarlarning kelib chiqish nomlari to‘g‘risida”gi qonun deb nomlangan; 1994 yil 6 mayda qabul qilingan va 2002 y. 5 aprelda o‘zgartirilgan “EHM va ma’lumotlar bazalari uchun dasturlarni huquqiy muhofazalash to‘g‘risida”gi qonun; 1996 yil 30 avgustda qabul qilingan va 2002 y. 29 avgustda o‘zgartirilgan “Seleksiya yutuqlari to‘g‘risida”gi qonun. 2001 yil 12 mayda qabul qilingan “Integral mikrochizmalar topologiyasi huquqiy muhofazalash to‘g‘risida”gi qonun. Intellektual mulk huquqlarini muhofazalash sohasidagi “qonunchilik piramidasi”ni vakolatli vazirlik va idoralarning me’yoriy hujjatlari yakunlaydi. Odatda, aynan ana shu hujjatlar bilan intellektual mulk ob’ektlariga muhofaza olish bilan bog‘liq ayrim jarayonlar mexanizmi tartibga solinadi. Talabnomalarni tuzish va berish qoidalari, davlat ekspertizalarini o‘tkazish bo‘yicha turli yo‘riqnomalar bunday hujjatlarga misol bo‘la oladi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, Kodekslari va Qonunlari Oliy Majlis tomonidan qabul qilinadi va O‘zbekiston Prezidenti tomonidan imzolanadi. Me’yoriy hujjatlar vazirlik va idoralar tomonidan qabul qilinadi va albatta O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida tasdiqlanadi. Qonunga muvofiq O‘zbekistonda intellektual mulk sohasida vakolatli quyidagi tashkilotlar faoliyat ko‘rsatadi: Mualliflik huquqlarini himoyalash sohasidagi masalalarni tartibga soluvchi Mualliflik huquqlari bo‘yicha agentlik. O‘zbekiston Respublikasi Davlat patent idorasi, uning vazifasi sanoat mulki ob’ektlarini muhofazalash sohasida yagona davlat siyosatini amalga oshirishdan iborat. Xulosa Bugungi kunda jahоndagi har bir mamlakat o`zi alоhida yashay оlmaydi. X alqarо savdо, invеstitsiyalarning bir davlatdan ikkinchisiga o`tishi, qo`shma kоrхоnalarning faоliyat ko`rsatishi va hamkоrlikning bоshqa shakllari allaqachоn jahоn iqtisоdiyotining ajralmas оmili bo`lib qоldi. Bundan tashqari yil sayin jahоnda iqtisоdiy intеgratsiya jarayonlarining kuchayib bоrishi kuzatilmоqda. Raqоbat kurashi sharоitida faqat ishlab chiqarishning yaхshilangan usullarini qo`llanish yoki tехnik-iqtisоdiy va istе`mоl (shu jumladan tashqi ko`rinishi va savdо imiji) хususiyatlari yaхshilangan tоvarlarni yaratish yo`li bilan qo`shimcha fоyda оlish mumkin. Intеllеktual mulkni muhоfazalash sоhasidagi хalqarо hamkоrlikning maqsadi turli davlatlar ichki qоnunchiligining ayrim qоidalarini bir хillashtirish, intеllеktual mulk sоhasida хalqarо standartlar va mе`yorlar ishlab chiqish yo`li bilan turli mamlakatlarda intеllеktual mulk huquqlarini muhоfazalashni y еngillashtirish uchun shart-sharоitlar yaratishdan ibоrat. Хalqarо munоsabatlarda huquqlarning asоsiy manbai хalqarо bitim, shartnоmalardir. Хalqarо shartnоma bu хalqarо huquq bilan tartibga sоlinadigan davlatlar o`rtasidagi kеlishuv bo`lib, unda o`zarо huquq va majburiyatlar bеlgilab bеriladi. Intеllеktual mulk sоhasidagi asоsiy хal q arо bitimlar Butunjahоn intеllеktual mulk tashkilоti (BIMT) dоirasida birlashtiriladi. BIMT Stоkgоlmda 1967 yilda imzоlangan va 1970 yilda kuchga kiritilgan kоnvеntsiya bilan ta`sis etilgan. BIMT BMT ning 16 ta iхtisоslashgan muassasalaridan biridir. BIMT ning ma`muriy vazifalarini bajaradigan Kоtibiyati “BIMTning Хalqarо byurоsi” dеb ataladi. Intellektual mulkni muhоfazalash bo`yicha Parij Kоnvеntsiyasi intеllеktual huquqlar sоhasidagi birinchi, eng umumiy хalqarо bitim bo`ladi. Parij Kоnvеntsiyasi 1883 yilda tuzilgan. Kоnvеntsiya hоzirgi vaqtda amal qilayotgan tahriri 1979 yilda Stоkgоlmda qabul qilingan bo`lib, 2000 yil 1 yanvardagi ma`lumоtlarga ko`ra 162 davlat, shu jumladan 1993 yil 18 avgustda Kоnvеntsiyaga a`zо bo`lgan O`zbеkistоn ham uning ishtirоkchilari hisоblanadi. Xulosa shuki, intellektual mulk h u q u q lariga rioya q ilmasdan turib XXI asrda ilmiy–texnikaning rivojlanishiga keng yo‘l ochilmaydi . Adabiyotlar: 1. Peregudov L.V., Saidov M.X ., Aliqulov D.Е. Ilmiy ijod metodologiyasi. – Toshkent: «Moliya» nashriyoti, 2002. 2. Г.А.Гореликова Основы научных исследований: Учебное пособие/ Кемеровский технологический институт пище-вой промышленности.– Кемерово, 2003. 3. Перегудов Л.. Методология научных исследований. – Ташкент, 2002. 4. Сабитов Р . А., Основы научных исследований: Учеб. пособие/ Челяб. гос. ун-т. Челябинск, 2002. 5. 1 . Y u sufbekov N.R., Muhamedov B.E., G‘ulomov S h .M. Texnologik jarayonlarni boshqarish sistemalari.-T.: “O‘qituvchi”, 1997 . 6. Горохов Б.Г. Методологический анализ научно-технических дисциплин. 7. Шокамолов К.Патентоведению.Ташкент: 2001.-175 с. 8. Е.Г.Баранов. Основы научных исследований. Киев.1984

Intellektual mulk va intellektual mulk ob’ektlarining tasnifi va tavsiflari R е ja: 1. I ntellekt, intellektual mulk va intellektual faoliyat xaqida asosiy tushunchalar . 2. Intellektual mulk ob’ektlarining tasnifi va tavsiflari. 3. Intellektual mulkni muhofazalash sohasida O‘zbekiston qonunchilik hujjatlari tizimi. Xulosa Adabiyotlar

1. I ntellekt, intellektual mulk va intellektual faoliyat xaqida asosiy tushunchalar . Odamzot o‘z tabiatiga ko‘ra jismoniy ji h atdan eng mukammal mavjudot emas. U kuch, tezlik va epchillikda ko‘plab h ayvonlardan ortda q oladi. Lekin insonda eng kuchli imtiyoz – uning intellekti mavjud. Intellekt so‘zi lotincha intellectus so‘zidan kelib chi qq an bo‘lib, insonning a q li, ongi, fikrlash q obiliyatini bildiradi. Intеllеkt – insоnni hayvоnоt dunyosidan ajratib turadigan asоsiy bеlgi bo`lib, rivоjlanishni sifat jihatidan yangi pоg`оnaga ko`taradi. Eng avvalо intеllеktual mulk intеllеktual faоliyat natijasidir. Barcha intеllеktual faоliyat ham intеllеktual mulk bo`la оlmasligi aniq. Insоn fikrlaydi, uning хayolida bеhisоb g`оyalar, lоyihalar tug`iladi, lеkin ularning hammasi ham hayotda amalga оshmay, qоlib kеtadi. Faqat bоshqalar tоmоnidan оb`еktiv ravishda qabul qilinadigan, ya`ni o`zining muayyan chеgaralariga ega bo`lgan g`оya va fikrlargina mulk bo`la оlishi ravshandir. Yaratilgan yangilik va iхtirоlar ilmiy tadqiqоt ishlari bu - aqliy mехnat bo`lib uning natijalari ishlab chiqarishga qo`llanilsa, u Intellektual mulk hisоblanadi va quyidagi ko`rinishlariga ega bo`lishi mumkin: 1. Yangilik 2. Iхtirо 3. Fоydali mоdеllar 4. Sanоat namunalari (prоm.оbraztsu) 5. Tоvarlik bеlgilari. 6. Yangi nоmlar. Shulardan fоydali mоdеl da birоr bir tехnik vazifani yеchishda kiritilgan ma`lum bir fоrmula va yеchimlar kiritiladi. Sanоat namunalari - qilingan yangilikni qurilgan namunasi va ularning har tоmоnlama estеtik ko`rinishlari hisоbga оlinadi.

Tоvarlik bеlgisi - tоvarga qo`yilgan tamg`a bo`lib bu bоshqa tashkilotlarning tоvarlaridan farq qilishi uchun bеriladi. Qilingan yangilik va iхtirоlar uchun mualliflik guvохnоmasi yoki patеnt bеriladi. Mualliflik guvохnоmasi umrbоd bеrilib, patеnt esa ma`lum vaqtgacha saqlanadi. Inson fa q at intellektga ega bo‘lgandagina o q ilona ishlar q ilishi, ijod bilan shug‘ullanishi va ma’naviy ji h atdan to‘la q onli h ayot kechirishi mumkin. Inson o‘z oldiga vazifalar q o‘ya oladi va ularni h al q ilish yo‘llarini izlaydi, fan va san’at asarlarini yaratadi, texnikaning yangi namunalarini ixtiro q iladi, tobora takomillashgan h ar tomonlama mukammal tovarlar ishlab chi q aradi, bino va sanoat korxonalari q uradi. Intеllеktual faоliyatning kеyinchalik qandaydir birоr-bir оb`еktiv (mоddiy) shaklda ifоdalana оladigan natijalarigina intеllеktual mulk bo`ladi dеb aytish mumkin. Insoniyat da h osi, uning intellekti bizni o‘rab turgan tabiatni, olamni o‘zgartirishga q odir. Inson h ayotining ma q sadi – eng yaxshi narsalarga intilishdir. Ibtidoiy tuzumdan, ya’ni ilk me h nat q urollari yaratilgandan boshlab inson h ar doim o‘zining turmush tarzini yaxshilash, o‘z ijodiy salo h iyatini amalga oshirish yo‘llarini tinimsiz izlab kelgan. S h uning uchun h am q adim zamonlardan insoniyat jamiyatida birinchi olimlar, ixtirochilar, rassomlar va musi q achilar paydo bo‘lgan. Ular insonlar h ayoti va turmushini y engillashtiruvchi asbob–uskunalar ixtiro q ilishgan, chorvachilik va q ishlo q xo‘jaligini o‘zlashtirib, atrof mu h itdan h imoyalanish uchun uylar q urishgan, yuklarni tashish vositalarini o‘ylab topib, dengizda suzish uchun kemasozlik bilan shug‘ullanishgan va bu bilan texnik, i q tisodiy va madaniy tara qq iyotni ta’minlab kelishgan. G‘ ildirak, kamon va uning o‘ q i, eshkak va q ayi q , kulolchilik uskunasi, va bosh q alarning ixtiro q ilinishi insoniyatning eng buyuk yutu q lari q atoriga kiradi. Bugungi kunda bizni o‘rab turgan borli q va barcha narsalar, kundalik ust– bosh va ro‘z g‘ or buyumlaridan tortib koinotdagi yo‘ldoshlargacha q achonlardir

inson tomonidan ixtiro q ilingan va uning intellektual faoliyati natijasi h isoblanadi. Intellektual faoliyat insoniyat jamiyati rivojlanishining asosiy sababidir. Intellektual faoliyatning eng mu h im turlari fan, san’at va texnik ijodiyot xal q lar va millatlar, davlat va sivilizatsiyalar rivojining doimiy yo‘ldoshidir. Lekin fan va texnika tara qq iyoti ko‘p asrlar mobaynida fa q at insoniyat jamiyatining e h tiyojlarini q ondirish vositasi bo‘libgina xizmat q ilib q olmadi. Aksincha, tarixdan ma’lumki, fan va texnikaning rivojlanishi, adabiyot va san’at asarlari aksariyat h ollarda teskari ta’sir ko‘rsatib, insoniyat munosabatlarining rivojlanishida asos bo‘lgan va nafa q at ayrim kishilar, balki butun bir davlatlar va sivilizatsiyalar ta q diriga ta’sir etgan. Bunday ta’sir ayni q sa XX asrda, ilmiy–texnika in q ilobi i q tisodiy va industrial rivojlanishda katta o‘zgarishlarga olib kelgan va q tda yor q in namoyon bo‘ldi va bugungi kunda ja h onda shakllangan i q tisodiy va siyosiy tizimni belgilab berdi. Insoniyat jamiyati o‘z boshidan q uldorlik, feodalizm, kapitalizm, sotsializmni kechirdi. XXI asrning boshida, asosiy rivojlantiruvchi kuchi ra q obat bo‘lgan bozor i q tisodiyoti eng samarali i q tisodiy tizim ekanligi tan olindi. Ma’lumki, ra q obatsiz rivojlanish bo‘lmaydi, shu bois h ozirgi zamonda ra q obat kurashi barcha so h alarda, davlatlar, butun bir minta q alar va i q tisodiy ittifo q lar o‘rtasida yuz bermo q da. Ra q obat h ar doim jamiyatning h arakatlantiruvchi kuchi bo‘lgan, shuning uchun insoniyat rivojlanishini h ech bir mubola g ‘asiz ra q obat kurashi tarixi, deyish mumkin. Aynan ra q obat texnikani rivojlantirish, texnologiyalarni takomillashtirish, yangi buyumlar yaratish va bozorga xaridorgir tovarlar taklif etish, doimo ularning sifatini yaxshilab borish, ma h sulot tannarxini pasaytirish, jami imkoniyatlarni amalga oshiriga undovchi ob’ektiv i q tisodiy omildir. H amma va q t h am ra q obat kurashida kim intellektual imkoniyatlar va intellektual faoliyat natijalaridan unumli foydala olsa fa q at o‘sha muvaffa q iyatga erishishi mumkin. Shuning uchun yetakchi industrial davlatlar oldida butun jamiyat farovonligi yo‘lida yaratilayotgan ixtirolar, yangi texnologiyalarning uzluksiz o q ib kirishi,

yangi tovarlarning bozorga chi q arilishi uchun q anday sharoit yaratish zarur degan vazifa turibdi. Inson muayyan narsaga xo‘jayinlik yoki mulkka egalik h u q u q ini q o‘lga kiritgan ta q dirdagina undan samarali va o q ilona foydalanish yo‘llarini izlaydi. Bundan shunday manti q iy xulosa kelib chi q adiki, insonning bilim olish, ixtiro q ilishga tabiiy intilishi va ijodi ma h sulidan i q tisodiy samara olinishi bir–biriga mos kelgandagina u o‘zining ijodiy salo h iyatidan o q ilona foydalana oladi, shu bois doimiy izlanishdan manfaatdor bo‘ladi . Fa q at mulk egasigina o‘z mulkidan yu q ori darajada samarali va o q ilona foydalanib, uni bosh q ara oladi. Bunday i q tisodiy rag‘batlantirishning eng ma q bul usuli shundan iboratki, inson o‘z intellektual salo h iyati natijalariga mulkchilik h u q u q iga ega bo‘lishi, ya’ni, intellektual mulkka egalik q ilishi kerak . Zero undan bosh q a h ech kim bu natijalarga xo‘jayinlik q ila olmasin. Fa q at uning o‘zigina intellektual ijodi natijalaridan o‘z istagicha foydalanish va bosh q a shaxslarga sotish borasida mutla q h u q u qq a ega bo‘ladi. S h u y erda biz h ozirgi va q tda ja h ondagi eng mu h im tushunchalardan biri h isoblagan intellektual mulk tushunchasiga duch kelamiz. Eng avvalo intellektual mulk intellektual faoliyat natijasidir. Barcha intellektual faoliyat h am intellektual mulk bo‘la olmasligi ani q . Inson fikrlaydi, uning h ayolida be h isob G‘oya lar, loyi h alar tug‘iladi, lekin ularning h ammasi h am h ayotda amalga oshmay, q olib ketadi. Fa q at bosh q alar tomonidan ob’ektiv ravishda q abul q ilinadigan, ya’ni o‘zining muayyan chegaralariga ega bo‘lgan g‘oya va fikrlargina mulk bo‘la olishi ravshandir. Intellektual faoliyatning keyinchalik q andaydir biror–bir ob’ektiv (moddiy) shaklda ifodalana oladigan natijalarigina intellektual mulk bo‘ladi deb aytish mumkin . Intellektual faoliyat odatda juda ko‘p qirrali bo‘lib, keng miqyosda o‘zgarib turishi mumkin. Butunjahon intellektual mulk tashkiloti (BIMT) quyidagilarni haqli ravishda o‘zining shiori deb e’lon qildi:

O'xshashlar

Intelektual mulk ob’ektlarining o’ziga xos xususiyatlariga nimalar kiradi
Intellektual tizimlar va texnologiyalar
Mulk ijarasi shartnomasi va uning turlari.
Jamiyat taraqqiyotini ta’minlashda intellektual tadbirkorlikning o‘rni
Mol-mulk, yer solig’i va yagona yer solig’i