Mav zu: Int ernet t armog’i. Int ernet Explorer dast urida ishlash. Elek t ron pocht a Reja: 1. Internet tarmog’i va uning asosiy elementlari. 2. Internet tarmog’ining dasturiy vositalari. 3. Internet Explorer dasturi. 4. El ektron pochta. 5. Internetda informasion xavfsizlik. 1

Int ernet – global k ompy ut er t armog’i 1983 yilda - Internet tashkil etildi. Internet-axborotlar bilan mustaqil almashish imkonini yaratdi. Internet (International Network – xalqaro kompyuter tarmoq) butun dunyoni qamrab olgan global kompyuter tarmog’idir. 1 990 yillar o’rtalarida Internet biznes-ishlovlar bilan ishlash uchun ko’llanila boshladi. Biro q , bu borada turli muammolar mavjud edi. Internetning statistik ma’lumotlari quyidagicha: 1981 y.- Internet ga 213 ta kompyuter ulangan; 1983 y.- Internet ga 562 ta kompyuter ulangan; 1986 y.- 5089 ta kompyuter ulangan; 1992 y.- 727000 ta kompyuter ulangan; 1995 y.- 20-40 million kompyuter birlashdi. Ќ ozirgi kunda Internet dunyoning 150 dan orti q mamlakatlarida 100 milionlab abonentlarga ega. Ќ ar oyda tarmoq mi q dori 7-10%ga ortib bormo q da. Internet dunyodagi turli xil ma’lumotlarga oid axborot tarmoqlari o’rtasidagi o’zaro alo q ani amalga oshiruvchi yadroni tashkil qiladi. Internet q achonlardir fa q at tadqiqot va o’ q uv guru h larigagina xizmat q ilgan bo’lsa, h ozirgi k u nga kelib, u ishlab chiqarish doiralari orasida keng tar q almo q da. Kompaniyalarni Internet tarmog’ining tezkorligi, arzon, keng q amrovdagi alo q a, hamkorlik ishlaridagi qulaylik, hammaning ishlashi uchun imkon beruvchi dastur hamda ma’lumotlarning noyob bazasi ekanligi o’ziga tortmo q da. Arzon xizmat narxi evaziga foydalanuvchilar A Љ Sh, Kanada, Avstraliya va boshqa 2

ko’pgina Yevropa mamlakatlarining tijorat yoki notijorat axborot xizmatlariga yo’l topadilar. Internet ning erkin kiriladigan arxividan insoniyat faoliyatining barcha jab h alarini qamrab oladigan axborotlarni, yangi ilmiy yangiliklardan tortib, to ertangi k u ngi ob- h avo ma’lumotigacha bilib olish mumkin. Ayni q sa, kundalik kommunikasiyaga muxtoj shaxslar, tashkilot, muassasalar uchun ko’pincha telefon orqali to’ g’ ridan to’ g’ ri alo q a nisbatan Internet infrastrukturasidan foydalanish anchagina arzon tushadi. Bu narsa, ayni q sa, chet ellarda filiallari mavjud bo’lgan firmalar uchun qulaydir, chunki Internet ning konfidensial noyob alo q alari butun dunyo bo’yicha imkoniyatga ega. Shu bilan bi r ga yana bir narsani ta’kidlash lozimki internetga gipermatn tushunchasi kirib keldi. 1965 yil Nelson gipermatn so’zini q o’lladi. Van Dam va boshqalar 1967 yilda gipermatn ta h rirlovchisini tuzib chi q di. Nelson 1987 yil ma’lumotlarning gipermatn ta h rirlovchisini tuzib chi q di. Jeneva SERN (CERN) da ishlovchi fizik Tim Bernes Li 1990 yil gipermatnli loyi h ani taklif etdi. Bu loyi h a fizik olimlarga Internet orqali tadqiqot natijalarini o’zaro almashish imkonini berar edi. Shunday qilib xalqaro axborot tarmog’i – World Wide Web (WWW)ga poydevor q o’yildi. 1993 yil Mark Anderson ra h barligida birinchi gipermatnli Mosaic grafik brauzeri ishlab chi q ildi va u Netscape korporasiyasiga o’tib Netscape brauzerini ishlab chi q di. Shunday qilib biz sevgan gazeta va jurnallarimizning oxirgi ma’lumotlarini WWW so’zlaridan boshlangan manzilda ko’rish va uni shu manzildan nusxasini ko’chirib olish mumkin, degan so’zlar ko’prok 3

uchrab turibdi. Shu bilan birga elektron nashrlar tushunchalarining kamrovi oyma-oy kengayib bormo q da. Elektron usulda chop etilgan yangi-yangi jurnallar paydo bo’lmo q da. Int ernet ning asosiy t ushunchalari: 1. Rout er (Yo’naltiruvchi) – internetda ma’lumotlar o q imini qulay va ya q in yo’l bilan manzilga yetkazishni rejalashtiruvchi va amalga oshiruvchi dasturlar majmuidir. Odatda yo’naltiruvchi sifatida maxsus kompyuterdan foydalanish yaxshi natija beradi. 2. Gat ew ay (Shlyuz) – ma’lumotlarni uzatishning turli qaydnoma (protokol)larini internet foydalanadigan elektron pochtaning oddiy qaydnomasi SMTP ga (Simple Mail Transfer Protocol – elektron pochta uzatishning oddiy qaydnomasi) aylantiradigan kompyuter. Aslida shlyuz – bu dasturlar majmuidir. Bunda shlyuz maqsadida foydalanadigan kompyuterga katta talablar q o’yilmaydi. Buning uchun unda shlyuz vazifasini o’taydigan dasturlar bilan ishlash imkoni bo’lsa bas. 3. Trafi k – Internet aloqa kanallari orqali uzatilgan ma’lumotlar o q imi h ajmi. 4. DN S serv er. DNS (Domin Name Service – domen nomlar xizmati) – IP manzillar va kompyuterlar domen nomlarini aniqlovchi server. 5. Proxy . Internet da ba’zi bir ma’lumotlarga ko’pchilik murojaat q ilgani uchun bu ma’lumotlarga oid serverga ulanish (navbat katta bo’lgani uchun) sekin bo’lishi mumkin. Shuning uchun ko’pchilik murojaat qiladigan serverlar nusxalari boshqa serverlarda ham sa q lanadi. Bunday serverlar Proxy serverlar deyiladi. 4

6. Prot ok ol – bu kompyuterlar orasidagi aloqa o’rnatilishida, ma’lumotlarni qabul qilish va uzatishda foydalaniladigan signallar standartidir. Protokol to’ g’ ri bo’lsagina kompyuterlar o’rtasida aloqa o’rnatiladi. 7. Serv er – bu boshqa kompyuter yoki dasturlarga xizmat ko’rsatadigan kompyuter yoki dasturdir. Bitta kompyuterda bir nechta server ishlashi mumkin. Masalan, ftp, WWW, elektron pochta serverilari. 8. Mijoz – server resurslaridan va xizmatidan foydalanuvchi kompyuter yoki dasturdir. Masalan, kompyuter fayl-serverning mijozi bo’lishi mumkin (serverda joylashgan fayllardan foydalanishi), shu bilan bir vaqtda elektron pochta dastursida ishlashi mumkin. 9. URL – (Uniform Resoure Locator) Internet ga murojaat qilishning eng oddiy va qulay usuli bo’lib, u manzilni ifodalaydi. Ya’ni bu manzildagi ma’lumotlardan barcha foydalanuvchilar bir paytning o’zida foydalanishi mumkin. 10. Int ernet xizmat i t urlari – elektron sa h ifa, elektron pochta, telekonferensiya, fayllarni uzatish, domen nomlari, Telnet, IRC, yoki Chat konferensiya, ma’lumotlarni izlash xizmatlari tavsiflari keltiriladi. 11. Int ranet – bu internet texnologiyasi, dastur ta’minoti va protokollari asosida tashkil etilgan, hamda ma’lumotlar bazasi va elektron h ujjatlar bilan kollektiv ravishda ishlash imkonini beruvchi korxona yoki konsern mi q yosidagi yagona informasion mu h itni tashkil etuvchi kompyuter tarmog’i. 12. IP manzil – Internet da kompyuter tarmoqlari Internet manzili 5