M a v z u : I s l o m i y m a d a n i y a t v a m i l l i y f a l s a f i y t a f a k k u r Reja: Kirish 1. Ilk o`rta asrlar falsafasining mohiyati va o`ziga xos xususiyatlari. 2. Islom dini va falsafasi. 3. Tasavvuf va uning oqimlari. 4.Xadis falsafasi Xulosa Foydalanilgan adabiyot 1

Kirish Islom falsafasi islom jamiyatida ishlab chiqarilgan falsafani anglatadi. Islom falsafasi - bu umumiy atama bo'lib, uni har xil yo'llar bilan aniqlash va ishlatish mumkin. Keng ma'noda bu olamning yaratilishi va Yaratganning irodasiga oid islomiy matnlardan kelib chiqadigan Islomning dunyoqarashini anglatadi. Boshqa ma'noda bu Islom imperiyasi davrida yoki arab-islom madaniyati va islom tsivilizatsiyasi soyasida rivojlangan har qanday fikr maktablarini nazarda tutadi. O'zining tor ma'noda tarjimasi Falsafakabi yunon falsafasi tizimlarining ta'sirini aks ettiradigan fikr maktablarini anglatadi Neoplatonizm va Aristotelizm. Bu diniy masalalar bilan bog'liq bo'lishi shart emas, yoki faqat tomonidan ishlab chiqarilgan Musulmonlar.[3] Shuningdek, Islom dinining barcha mazhablari falsafiy izlanishlarning foydaliligini yoki qonuniyligini tan olishmaydi. Ba'zilarning ta'kidlashicha, odamlarning cheklangan bilimlari va tajribalari haqiqatga olib kelishi mumkinligiga ishora yo'q. Shuni ham kuzatish kerakki, "sabab" ('aql) ba'zida islom huquqining manbai sifatida tan olinadi, bu "aql" dan butunlay boshqacha ma'noga ega bo'lishi mumkin falsafa. Islom falsafasi tarixshunosligida mavzuni qanday qilib to'g'ri talqin qilish kerakligi to'g'risida tortishuvlar mavjud. Ba'zi muhim masalalar Ibn Sino (Avitsena) va g'arb mutafakkirlari kabi Ibn Rushd kabi sharq ziyolilarining qiyosiy ahamiyatini o'z ichiga oladi,[4] shuningdek, Islom falsafasini nominal qiymatda o'qish mumkinmi yoki uni "sharhlash" kerakmi ezoterik moda. Oxirgi tezisning tarafdorlari, masalan Leo Strauss, islom faylasuflari saqlanish uchun ularning asl ma'nosini yashirish uchun shunday yozganligini saqlang diniy ta'qiblarkabi olimlar Oliver Leaman rozi emas.[5]Entsiklopediya 2

1.Ilk o`rta asrlar falsafasining mohiyati va o`ziga xos xususiyatlari . Ilk islom F.si davri yunon F.sining arab va suryoniy tillariga tarjima etilishi, bu tarjimalarda yahudiylik va xristianlik aqidalarining ustuvorlik qilishi bilan ajralib turadi. Bu davrda islomdagi jabariylar bilan qadariylar, mo taziliylar bilan mutakallimlar o rtasida falsafiy qaramaqarshiliklar bo lgan.ʻʼ ʻ ʻ Sharqiy islom F.sida dunyoviy va islomiy g oyalarning , turli xalq va ʻ sivilizatsiyalarning tafakkur tarzi sintezlashgan. Shuningdek, tabiatshunoslik ilmlaridagi yirik kashfiyotlarni (mas, kimyo ilmining vujudga kelishi) falsafiy asoslash, hisoblash madaniyatining tubdan uzgarishi (Xorazmiy sistemasi) bilan bog liq belgilar kuzga tashlanadi. Sharqiy islom F.si (Muso Xorazmiy, ʻ Farg oniy, Kindiy, Abu Bakr Roziy, Abu Mansur Moturidiy, Ash ariy, Forobiy, ʻ ʼ Beruniy, Ibn Sino, Nosir Xisrav, Yusuf Xos Xojib, Umar Xayyom, G azoliy, ʻ Zamaxshariy, Ahmad Yassaviy, Najmiddin Kubro, Faxriddin Roziy, Bahouddin Nakshband, Ibn Xaldun va boshqalar) va g arbiy islom F.si (Ibn Tufayl, Ibn ʻ Boja, Ibn Rushd) faylasuflarining musulmon olimlari tomonidan qayta ishlangan, tarjima qilingan asarlarining Yevropaga qayta takdim etilishi bu yerda Uyg onish davrining boshlanishiga ta sir ko rsatgan. F.ning keyingi ʻ ʼ ʻ ravnaq topishi Markaziy Osiyoda temuriylar davri bilan boshlanadi. Amir Temur falsafiy g oyalarning mamlakat istiqboliga xizmat qilishini bilgan holda ʻ ilmfan ravnaqiga rahnamolik qildi. Bu davrda Markaziy Osiyoda tasavvuf F.si, tabiatshunoslik F.si, mantiq F.si va axloqiy ta limotlar rivojlandi (Rudakiy, ʼ Firdavsiy, Nizomiy, Sa diy, Jaloliddin Rumiy, Taftazoniy, Jurjoniy, Ulug bek, ʼ ʻ Xoja Ahror, Fuzuliy, Nasimiy, Jomiy, Navoiy, Muhammad Qozi, Maxdumi A zam, Bobur, Mashrab, Bedil va boshqalar). Shuni qayd etish lozimki, islom ʼ F.si o zidan ilgari o tgan barcha dinlar bilan bog liq ilmiy an analarni qabul ʻ ʻ ʻ ʼ qilgan. Islom F.si rivojiga iudaizm, xristianlik, buddizm va boshqa diniy ta limotlar ta sir ko rsatgan. ʼ ʼ ʻ Arab bosqini va islom dini. Movarounnahr arablar tomonidan zabt etilishi arafasida Turk qog`onoti tizimiga kirar edi. U mayda amirliklardan iborat bo`lib, 3

ular o`rtasida tinimsiz to`qnashuvlar ro`y berib turar edi. Ayniqsa, Turk qog`onoti bilan sosoniylar Eroni o`rtasidagi to`qnashuvlar o`ta shiddatli tusda yuz berar edi. XII asrning oxiri va XIII asrning boshlarida bu xudud arab xalifaligi tomonidan bosib olindi. Bunga Movarounnahr hududida yashovchi xalqlar, ijtimoiy kuchlar orasida siyosiy hamjihatlikning yo`qligi, o`zaro qirg`in- barotlarning avj olishi sabab bo`ldi. 4

2. Islom dini va falsafasi. Movarounnahrga arablar bosqini bilan birga islom dini ham kirib keldi. Islom so`zi arabcha o`zini topshirish, itoat, bo`ysunish, tinchlik kabi ma`nolarini anglatadi. Islom dini bayrog`i ostida keng hududda arab qabilalari birlashgan, mavjud tarqoqlikka chek qo`yilgan, yagona markazlashgan arab xalifaligi tashkil topgan. Qur`on va hadislarda islomiy ta`limotning asosi bayon qilingan. Qur`on - muqaddas kitob. Unda islom qoidalari, iymon-e`tiqod talablari, huquqiy va ahloqiy me`yorlar o`z ifodasini topgan. U 114 surava ular tarkibidagi oyatlardan tashkil topgan. « Sunna » esa hadislar majmui bo`lib, Qur`ondan keyin turadi va uni to`ldiradi. Unda Muhammad payg`ambarning so`zlari, xatti-harakatlari naqllar va hadis shaklida jamlangan. Qur`on va sunnadan keyingi muhim manba - shariatdir. Shariat (to`g`ri yo`l, ilohiy yo`l demakdir) - islomda huquqiy, ahloqiy me`yor va amaliy talablar tizimidir. Islomdagi asosiy yo`nalishlar - sunniylik, shialik va xorijiylik. Ular diniy ta`limot, marosimchilik, ahloqiy-huquqiy me`yorlarga oid masalalarda o`zaro faqrlanib turadi. Abu Mansur Moturidiy (melodiy orr yilda vafot etgan) kalom ilmining aql maqomiga alohida e`tibor qaratgan Samarqandda Moturidiya maktabini yaratgan. Mu`taziliylar (ajralib chiqqanlar) yakka xudolikning adolatli ekanini, Quronning tangri tomonidan yaratilganligini, iroda erkinligini yoqlab chiqqan. Uning asoschisi Vosil ibn Atodir (yoo-uri yillar). Uning oxirgi vakillaridan biri Zamahshariydir. Kalom islom ilohiyotining o`ziga xos falsafiy ta`limotidir. U diniy aqidalarni asoslab berishga uringan. U Qur`onga tayanib, jannat va do`zaxning azaliy ekanligini, insonda iroda erkinligining yo`qligini, lekin insonning Olloh oldida o`z qilmishlari uchun mas`ul ekanligini asoslab berishga harakat qilgan. 5