logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Jismoniy sifatlarni (kuch, tezkorlik, chaqqonlik, egiluvchanlik, chidamlilik) tarbiyalash uslubiyati.

Jismoniy sifatlarni (kuch, tezkorlik, chaqqonlik, egiluvchanlik, chidamlilik) tarbiyalash uslubiyati.

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

46.4921875 KB
Ko'chirib olish
Jismoniy sifatlarni (kuch, tezkorlik, chaqqonlik, egiluvchanlik, chidamlilik) tarbiyalash uslubiyati. Reja: 1. Kirish 2. Kuch va uni rivojlantirish usuliyati 3. Tezkorlik sifati va uni rivojlantirish usuliyati 4. Chaqqonlik va uni tarbiyalash usuli 5. Egiluvchanlik va uni rivojlantirish usuliyati 6. Chidamlilikni rivojlantirish metodikasi Tarixan mavjud bo’lgan jismoniy tarbiya tizimlariga insonning jismoniy (Harakat) sifatlarini tarbiyalay olishiga qarab baho berilgan. Insonning organizmida turli darajada shakllangan kuch, tezkorlik, chidamlilik, chaqqonlik, tana bo’g’inlariharakatchanligi va muskullar egiluvchanligini jismoniy sifatlar deb atash qabul qilingan. Inson organiz-mining shu sifatlarini qanday namoyon qila olishiga qarab individga kuchli, chaqqon, tezkor vah.k. deb baho berganlar. Bu sifatlar o’lchovga ega, uning ko’rsatkichlari jismoniy tayyorgar-lik ko’rsatkichlari deb ataladi va ko’rsatkichlar orqali individning ijodiy mehnatga va vatan mudofaasiga tayyorligi aniqlanadi. Masalan, individ 100 kg og’irlikdagi shtangani elkaga olib faqat 3 marotaba o’tirib tura olsa, boshqasi shu vazn bilan 5 marotabadan ortiq o’tirib tura olishi mumkin. SHu mashqni ikki marta ortiq bajarganligi uchun ikkinchi o’rtoq-ning kuch sifati rivojlangan deb baHolanadi. Bu sifat organizmning suyak, muskul va boshqa aozolarining to’qimalari,hujayralari vahokazolarning rivojlanganligigagina bog’liq bo’lmay, maonaviy-ruHiy fazilatlarigaham bog’liq. SHuning uchunharakat sifatlarini tarbiyalash maonaviy- ruHiy fazilat-larni tarbiyalash ishi bilan cham barchas bog’liq va tarbiyaning shu yo’nalishiga vosita bo’lib xizmat qiladi. Harakat sifatlarini tarbiyalashga intilish insoniyat-ning azaliy orzusi. Mehnat qurollari,harbiy anjom va aslaxa bilan muomala qilishning samaradorligi tabiat insonga inoom etgan va uni tarbiya jarayonida rivojlantirish mumkin bo’lgan jismoniy fazilatlarga bog’liq tarbiyalash lozimligi masala-sini ko’ndalang qo’yadi. Jismonan barkamol, axloqan pok, estetik didli, eoti-qodli, sadoqatli, texnika ilmining zamonaviy asoslarini puxta egallagan,har taraflama maonaviy etuk, jismonan garmo-nik rivojlangan kishini tarbiyalashhozirgi kungacha davrimiz-ning asosiy vazifalaridan biri debhisoblanib kelindi.hozirham bu dastur o’z ahamiyatini yo’qotgani yo’q. U mamlakatimizda amalga oshiralayotgan “sog’lom avlod uchun” dasturining o’zagini tashkil etadi. Xulosa qilganda jismoniy tarbiyani, xususan, jismoniy sifatlarni rivojlantirishni moHiyatining yuqoriligi va salmoqliligi ko’zga yaqqol tashlanib turibdi. SHuni qayd etish kerakki, jismoniy sifatlarni rivojlantirishda ularning (kuch, tezkorlik, chaqqonlik, chidamlilik vahokazolarning) barchasini o’zaro uzviy bog’lab olib borishni tarbiya jarayoni taqazo qiladi. Lekin sportning maolum bir turida muayyan fazilat kuchliroq shakllanadi, rivojlanadi va u etakchiharakat sifati tarzida nomoyon bo’ladi. Boshqa sifatlarham nisbatan rivojlanadi, lekin ular yordamchi, ko’makchiharakat sifati tarzida namoyon bo’lishi mumkin. Masalan, sport o’yinlaridan basketbolda asosan chaqqonlik sifatini rivojlantiradi debhisoblansa, tezlik yordamchi sifati tariqasida rivojlanadi. Lekin basketbol chidamlilikniham tarbiyalashda asosiy vosita-dir. Og’ir atletikachilarda kuch jismoniy sifati etakchi fazi-lat sanaladi. “Siltab ko’tarish (rqvok)”ni ko’p mashq qilish esa tezkorlikni rivojlantiradi. Amaliyotda bu mashqlar orqali chidamlilik va egiluvchanlikham ko’makchi jismoniy sifat tarzida rivojlanishini guvoHimiz. Umuman, chaqqon-likni rivojlantirish uchun ko’proq o’yinlardan: voleybol, basketbol, futbol, tennis, stol tennisi, gandbol, xokkey, regbi va boshqalardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Aslida bu o’yinlar uchun tezlikning aHamiyatiham ikkinchi darajali emas. Chaqqonlikni rivojlantirish esa tez o’zgaruvchan o’yin sharoi-tiga moslasha bilishni, kuzatuvchanlikni, mo’ljalga to’g’ri olish-ni, qisqa fursat ichida turli murakkab vaziyatda aniq, to’xtamga kelish, unihis qilish va o’zharakatlarini shu vaziyatga moslay olishdekhayotiy-zaruriy amaliyharakat malakalarni shakllan-tiradi. Velosiped,harakatli o’yinlarham chaqqonlikni rivoj-lantiradi. Har qandayharakat biror-bir konkrektharakat vazifasi deb ataladigan vazifanihal qilishga qaratiladi. Masalan, iloji boricha balandroq sakrash, to’pni ilib olish, raqibni aldab o’tish, shtangani ko’tarish vahokazo.harakat vazifasining murakkabligi, bir vaqtda va ketma-ket bajariladiganharakat-larning uyg’unligiga bo’lgan talablar,harakatlar koordina-tsiyasini tarbiyalaydi. 1. Kuch va uni rivojlantirish usuliyati Har qaysi individ tashqi taosir yoki qarshilikni engish uchun o’z jismidagi maolum sifatni namoyon qiladi. Tashqi taosirga qarshi muskul zo’riqishi orqaliharakat faoliyati - shaxsning kuchi, uning kuch qobiliyati deb atash qabul qilingan . SHug’ullanuvchi mashg’ulot paytida o’z tanasi tinch turganholdan sport snaryadiga (uloqtirishda), o’z tanasiniharakatlantirish maqsadida (gimnastika mashqlari va boshqalar), aylantirish, siljitish, ko’tarishga intilsa, ayrimhollarda uning teskarisi, tananing o’zi, yoki uni bilagiga tashqi kuch taosir etishi bilan uning statitikholatini buzib o’z gavdasini oldingi (dastlabki)holatini ushlab turishga urinadi. Bokschining raqibi mushti-ning zarbi, kurashchini raqibi tomonidan kuch ishlatib uni tanasini ayrim bo’laklarini egishga dosh berishi tanaholatini o’zgartirmaslik orqali ro’y beradi. Bunda shug’ullanuvchi va uning raqibi maolum darajada qarshiliklarni, og’irliklarni engish va ko’tarishda maolum darajada kuch sifatini namoyon qiladi. Ilmiy tushuncha tarzida kuch imkoniyati boricha o’zining aniq taorifiga ega bo’lishi va farqlanishi lozim: 1)harakatning mexanik xarakteristikasi sifatidagi kuch (“tanaga «m» massasidagi «F» kuchining taosiri...”); 2) inson jismidagi jismoniy sifat tarzidagi kuch (masalan, “yoshning ulg’ayishi bilan kuchning rivojlanishi; sportchi kuchini sport bilan shug’ullanmaydiganlarga nisbatan ko’p bo’lishi...” vah.k.). Bu sifatning psixofizik mexanizmi muskul zo’riqishi-ning boshqarilishi (regulyatsiyasi) va ularning ish tartibi (rejimi) bilan aloqador. Muskulning taranglashishi inson-ning kuchini namoyon bo’lishiga olib keladi. RuHiy ozuqa olishi vaharakatni maolum tizimda bajarish markaziyhamda pereferik nerv sistemasi, xususan, nerv markazlaridan muskullarga kelayotgan signallarga va muskullar-ning o’z xizmatiholatiga bog’liq. Umuman, muskul tarangligi – zo’riqishi (kuch namoyon qila olishi) quyidagilarga qarab aniqlanadi; 1) markazdan muskullarga kelayotgan qo’zg’alishlarning chastotasiga (chastota qancha katta bo’lsa, muskul shunchalik zo’r darajada o’zining tarangligini oshiradi) ko’ra; 2) zo’riqishga qo’shilganharakat birligining soni bilan; 3) muskulning qo’zg’aluvchanligi va undagi quvvatning manbai miqdoriga qarab. Muskul kuch namoyon qilishi uch xil rejimda zo’riqadi: a) o’zining uzunligini o’zgartirmay (statik, izometrik rejimda). Tananing turlichaholatlarda (pozalar)da ushlash vah.k.lar bilan; b) muskul uzunligini kamayishigahisobiga, bardosh berish bilan (miometrik). Zo’riqish birday – o’zgarmay turadi, bunday rejim tsiklik va balastikharakatlardagi muskul qisqarishi fazalari evaziga sodir bo’ladi; v) muskulni cho’zish vaqtida uning uzayishihisobiga (yon berish, bo’sh kelish-pliometrik ) kuch yuzaga keladi. O’tirib turish, uloqtirish, depsinishda muskul qisqarishi orqali shu kuch namoyon bo’ladi. Bardosh berish bilan, yon berish, bo’shashtirish bilan kuch namoyon qilishni dinamik rejimdagi kuch deb atash qabul qilingan. SHunday qilib bunday sharoitlarda maksimal kuchni ko’lami turlicha qayd qilingan kuch namoyon qilishning asosiy xillari kuch qobiliyatining klassifikatsiyasi sifatida qabul qilingan. Kuch qobiliyatlarining turlari muskul zo’riqishi tartibi-ning kombinatsiyalashtira olish xarakteriga qarab farqlanadi. Statik rejimda va sekinlashtirilganharakatlarda namoyon bo’ladigan shaxsiy-kuch qobiliyatlari va tezlik-kuchi hisobiga sodir bo’ladigan kuch (dinamik kuch), tez bajariladiganharakat-larda qo’llaniladi. Boshqachasiga buni shiddat (portlash) kuchi debham ataladi. Bunga qisqa vaqt ichida eng ko’p darajada kuch namoyon qila olish qobiliyati deb qaraladi. Portlash kuchi sak-rashlarda depsinish orqali sakrovchanlik tarzida namoyon bo’ladi. Muskulning o’ta zo’riqishini optimal yo’nalishi. Muskul kuchi belgilangan faoliyatning yo’nalishiga iloji boricha yaqinlashtirilishi, moslashtirilishi lozim. Masalan, nayza uloqtirishda zo’r berib tanaga tezlik berishimiz mumkin, lekin bu tezlik nayzani uloqtirishdagi zarbga moslanmasa, sarf-langan kuch samarasiz bo’ladi, nayza mo’ljallangan traektoriyada uchmasligi mumkin. Past start olishda tananing og’ishi 54 va 72 gradusli burchakhosil qilgandan so’ng startdan chiqishning samarasi turlicha bo’ladi.hisoblashlar ko’rsatmoqdaki, ikkala oyoqdan 180 kg kuch bilan depsinish 72 gradusdan start olganda, kuchning gorizontal yo’nalishi samaradorligi 55,62 dan oshmas ekan. Agar start 54 gradusda bajarilsa, depsinish kuchi Samara-dorli 105,80 kg bo’lishi mumkin.harakat tezligini oshirish, gavdaga tezlanish berish uchun unga anchagina kuch taosir etilishi lozim. U qanchalik kuchli bo’lsa, tanani fazoda tezlanishi shunchalik qisqa vaqt ichida tez vujudga keladi. Lekin tezlik birdaniga oshmaydi. Buning uchun kuch anchagina vaqt ichida taosir etib turishi zarur. Maksimal tezlik olish uchun esa uzoqroq masofa lozim va katta kuch bilan taosir etish foydalidir. Oyoqning to’pga tegadigan ustki qismini qanchalik orqaga cho’zib to’p oralig’idagi masofa uzaytirilib oyoq kafti-ning to’pga tegish tezligi oshirilsa, to’pning zarbi kuchayadi. Yo’lning chegaralanishi tezlikni kuchayishini susaytiradi. Kuchning taosir etish vaqti qanchalik oz bo’lsa,harakat tezligi shuncha yuqori bo’ladi. Gavda qiya chiziq bo’ylab tezlik oladigan bo’lsa shuncha ko’p taosir kuchi kerak bo’ladi. To’g’ri chiziq bo’ylabharakat tezligi uchun qiya chiziq bo’ylabharakat tezligiga nisbatan taosir kuchi oz talab qilinadi. Kuch oshirilishining uzluksizligi va birin ketinligi. Bu qoida Npyutonning ikkita (inertsiya va tezlanish) qonunidan kelib chiqadi. eng katta kuchharakatni boshlash uchun, tinch (turg’un) inertsiyani engish uchun kerak bo’ladi. Masalan, shtangani ko’krakka olishgaharakat boshlash uchun oyoqning va elkaning orqa muskullaridan, ularning kuchidan foydalaniladi. CHunki uni to’xtatish yoki tinch turgan jism enertsiyasini ozgina bo’lsa-da, o’zgartirish uchun yana qo’shimcha zo’riqish talab qilinadi. Aslida bu zo’riqishdan mashq tezli-gini yanada oshirishda samarali foydalansa bo’lar ekan. Mabodo yadro turtishning qaysidir joyidaharakatning ozgina sekinlashtirilishi yoki ushlanishiga yo’l qo’yilsa, oldingiharakatning foydali effektidan mahrum bo’lib qolish mumkin. Harakatlarning uzluksizligi va davomiyligi texnik tayyorgarligi yuqori bo’lgan sportchilarda, ayniqsa uloqtirish, sakrash, suzishning barcha turlarida yaqqol ko’zga tashlanadi vaharakat samarasiga taosir qiladi. Insonning kuch namoyon qila olishdagi asosiy faktor – muskul zo’riqishi, lekin uning tanasining massasi (vazni)ham maolum darajada rolp o’ynaydi. SHunga ko’ra, absolyut va nisbiy kuch debham farqlanadi. Birinchisida insonning tanasi vazninihisobiga olmay, qandaydir birharakatda kuch namoyon qila olishi tushunilsa, ikkinchisida, uning tana vaznininghar bir kilogrammiga to’g’ri keladigan qilib namoyon qilinadigan kuchning meoyori tushuniladi. Kuchni o’lchash. Absolyut kuch inson dinamometriyasi ko’rsatkichlari va boshqalarga asoslanib, ko’tara oladigan yuk kuchini namoyon qila oladigan chegara tushuniladi. Nisbiysi esa absolyut kuchning shaxsiy vazniga (tana og’irligiga) nisbati bilan o’lchanadi. Vazni turli xil, lekin bir xil darajada shug’ullanganlikka ega bo’lganlarda absolyut kuch tana vaznining oshishi orqali ortadi, nisbiy kuch kamayadi. Buni shunday tushunish lozimki, tana vaznini qo’shilishi bilan uning og’irligi muskul kuchiga nisbatan ortib ketadi. Qator sport turlarida (masalan, uloqtirishda) yutuq absolyut kuchhisobigagina qo’lga kiritiladi. Qaysiki tana vazni chegaralanadigan, vaznhisobiga olinadigan turlarda yoki tananing ko’p marotalab o’rni almashtirilib turiladigan sport turlarida (masalan, gimnastikada) yutuq nisbiy kuch bilan qo’lga kiritiladi. Kuchning namoyon bo’lishiharakatning biomexanik sharoitiga to’g’ridan-to’g’ri bog’langan: elka suyagining va boshqa gavda richagining uzunligi, muskullarning fiziologik- yo’g’on yoki ingichgaligi, cho’ziluvchanligi, chayir yoki mo’rtligi vah.k. larida eotiborga olinadi. Kuchni rivojlantirish metodikasi va vositalari . Kuchni rivojlantirish uchun yuqori qarshilik bilan bajariladigan mashqlardan foydalaniladi. Ular ikki guruHdan iborat: 1. Tashqi qarshilik bilan bajariladigan mashqlar. Qar-shilik sifatida jismlar vazni (girlar, toshlar, shtanga va boshqalar), raqibining qarshiligidan, o’ziga o’zining qarshi-ligi, boshqa jismlar qarshiligiga (prujinali espanderlar, rezinali bint, maxsus moslama stanoklar) tashqi muHit qarshi-ligi (qumli yo’lkada, qalin qorda yugurish va boshqa-lar)dan foydalaniladi. 2. Individning o’z tanasi og’irligini engish bilan bajariladigan mashqlar (tayanib yotib qo’llarni tirsakdan bukish). Kuch bilan bajariladiganhar qanday mashqlar o’zining ijobiy va salbiy tomonlariga ega. Og’irlik bilan bajarila-digan mashqlarning qulay tomoni shundaki, ular yordamidaham yirik,ham mayda muskullar guruHiga taosir etish oson va ularni dozalash qulay. Salbiy tomoni shundaki, tezlik – kuch talab qiladigan xarakterdagiharakatlar tartibi tez buziladi (ayniqsa og’irlashtirib, vazminligini ortirib, malol kelishi tezlashadigan mashqlarda), dastlabkiholatda muskul tarangligi bir xil (statikholat) ushlanadigan mashqlarda, mashqning tashkillanishi qiyinligi (maxsus jiHozning kerakligi, metal jiHozning shovqini va boshqalar) ko’zga tashlanadi. O’z-o’ziga qarshilik ko’rsatish bilan bajariladigan mashqlarning qulay-ligi shundaki, qisqa vaqt ichida katta dozada nagruzka berish mumkin va maxsus jihoz va inventarni talab qilmaydi, lekin muskullar elastikligining tezda yo’qolishiga olib keladi. Bundan tashqari, bu mashqlar yuqori nerv tarangligi (zo’ri-qishi)da bajariladi, shuning uchun ularni sog’lom, jismoniy tayyorgarligi talab darajasida bo’lgan odamlarga, o’z-o’zini nazorat qilish tizimli olib borilishi tavsiya etiladi. Kuchni rivojlantirish metodlari . Muskul kuchining ortishi, asosan uni rivojlantirish metodlariga bog’liqdir. Maksimal zo’riqish metodi , yaoni meoyordagi yoki meoyorga yaqin og’irliklarni ko’tarish (o’z vaznining 90-95%), nerv muskul apparatining maksimal safarbarligi va muskul kuchining ko’p bo’lmasada ortishini taominlaydi. Ammo bu yuqori darajadagi nerv-psixik zo’riqishi bilan bog’liq, ayniqsa, o’quvchilar kuchi- ni rivojlantirishda noqulaylik tug’diradi. Oz mikdordagi qaytarishlar modda almashinuvi va boshqa plastik jarayonlarni yo’lga qo’yolmaydi, natijada muskul massasi ortmaydi. Bu metod mashq texnikasi ustida ishlash uchun qiyinchilik tug’diradi, chunki meoyoridan ortiq nerv-muskul tarangiligi nerv markazi-dagi qo’zg’alishni generalizatsiyalashishiga va ishga ortiqcha muskul guruHlarining qo’shilib ketishiga olib keladi. Va niHoyat, shunihisobga olish kerakki, xatto etarli darajadagi tayyorgarlikka ega bo’lgan sportchilarning nerv sistemasi yaxshi rivojlanmagan bo’lsa, meoyoriga yaqin bo’lgan nagruzkalardan foydalanish metodi muskul kuchining ortishida meoyor bo’lmagan nagruzkalar bilan mashq qilish metodi bergan foydaniham bermaydi. Meoyorga yaqin bo’lmagan ( oz zo’riqish talab qilinadigan) nagruzka bilan mashq qilish metodida kattahajmda ish bajarish mumkin. Bu modda almashinuvida maolum o’zgarishlarga sabab bo’ladi va o’z navbatida, muskul massasining ortishiga olib keladi. Kuchli zo’riqishsiz yuklama bilan bajariladigan mashqlarharakat texnikasini aniq nazorat qilish imkonini beradi, ayniqsa, bu yangi o’rganuvchi shug’ullanuvchilar uchun qulay. O’rtacha nagruzka trenirovka jarayonining boshlang’ich etaplarida katta bo’lmagan yuqori tiklanishni va quvvat manbalarini qo’zgotadi, qaysiki, ularhisobiga sifatning bir oz o’sganligi ko’zga tashlanadi. Ayniqsa, yangi o’rganuvchilarning shikastlanishlari oldi olinadi. SHuning uchun meoyorga yaqin va o’rtacha nagruzka bilan kuch talab qiladigan mashqlarni bajarish kuchni rivojlantirishning asosiy metodihisoblanadi. Jismoniy tayyorgarlikning ortishi bilan ko’proq, meoyordagi va meoyorga yaqin og’irliklardan foydalaniladi. Meoyorga etmagan zo’riqishni qo’llash o’z kamchiliklarga ega. energiya sarflashda meoyordan ortiq – muskul butunlay bajara olmay qoladigan darajada ishlash samara bermaydi. Kuchni rivojlantirish nuqtai nazaridan aytarli aHamiyatga ega bo’ladi-gani asosan oxirgi o’rinishlar bo’lib, toliqishhisobiga o’ta zo’riqish susayadi, ishga ko’proqharakat birligi qo’shila boradi va ko’tarilayotgan og’irlik meoyoriga yaqin bo’la boshlaydi. Lekin bu urinishlar yarim sharlar po’stlog’i funktsiyasining susaygan-ligi fonida (Holatida) bajariladi. Bundan tashqari, takror-lash sonini ko’p marotabaliligi shug’ullanuvchilarda befarqli-likni uyg’otadi yoki faoliyatga munosabati salbiylashadi, albatta, ular mashq samarasining pasayishiga olib keladi. O’quvchilarning yoshiga xos xususiyatlar o’zgarishi bilan bog’liq kuch mashqlaridan mashg’ulotlarda, ayniqsa, darslarda foydalanish imkoniyati chegarillangan. Kichik va o’rta maktab yoshida shaxsiy kuchini rivojlantirishni o’ta oshirib yubormas-lik lozim. Mashqlar tezlik kuchini rivojlantirishga yo’nal- tirilsa mashqdagi statik komponentlar chegaralanishini aHa-miyati muHimdir. Lekin uni butunlay chiqarib tashlab bo’lmaydi, chunki statikholatlarni qo’llash, ayniqsa, qomatning tarbiya-lashning etakchi vositalarihisoblanadi va uni qo’llash Samara-lidir. YOsh o’tishi bilan bu mashqlar kengrok qo’llaniladi. Lekin albatta nafas olishning nazorati kuchaytirilishi kerak. Chunki nafasni zo’riqish paytida uzoqroq ushlash, ayniqsa, qizlarda salbiy taosirga olib kelishi,hatto ularning xushdan ketib qolishlaridekholatlar sodir qilishi mumkin. Maktabda kuch tayyorgarligini olib borishdagi asosiy vazifa tananing orqa va qorinning tomonini yirik muskula-lari guruHini rivojlantirishga yo’naltirilishi, chunki qomat-ning shakllanishi shu muskullarga bog’liq. Rivojlanmaydigan muskul guruHlari – tananing qiyshiq muskullari,harakat tayanch apparati muskullari, sonning orqa tomoni muskullari vahokazolarni rivojlantirish. «Alpomish» va «Barchinoy» testi talab normalari tarkibiga kiritilganligi bejiz emas. Kuchni rivojlantirishning tipik vositalari: 7-9 yoshda jismlar bilan umumiy rivojlantiruvchi mashqlar, qiyshiq o’rnatilgan gimnastika skameykalariga tirmashib chiqish, gim-nastika devoridagi mashqlar, sakrashlar, uloqtirishlardir; 10-11 yoshdagilar uchun – katta muskul tarangligi talab qilinadigan jismlarni ko’tarish bilan umumiy rivojlantiruvchi mashqlar (to’ldirma to’plar, gimnastika tayoqlari vah.k.)da, uch usul bilan vertikal kanatga tirmashib, engil jismlarni uloqtirish va boshqalar; 14-15 yoshda - to’ldirma to’plar, katta og’irlikka ega bo’lmagan gantellar, kanat (arg’amchi) tortishdek kuch talab qila-digan mashqlar, tortilishlar, qo’lda tik turish va boshqalar. To’g’ri o’smirlarda og’irlashtirish maksimal vaznga nisbatan 60-70%ni tashkillashi lozim, bundan tashqari, mashqlarni muskul to’la bajara olmay qolgungacha bajarish bu yoshdagilarda qatoiyan taoqiqlanadi. Qizlardan 13-14 yoshdan boshlab talab qilinadigan nagruz-ka bolalar uchun talab qilinadigan nagruzkaga nisbatan o’z tanasinig maksimal vazni atrofida bo’lishi, ko’proq lokalholda muskul guruHlariga kuch mashqlari, tashqi og’irlashtiruvchi sifatida gimnastika predmetlari yoki og’ir bo’lmagan jiHoz-lardan foydalanish tavsiya etiladi. Kuchni rivojlantirishda muskul zo’riqishi ko’lami (tirik organizm sodir qiladigan) ikki faktorga bog’liq: a) orqa miyaning oldingi shoHchalari motoneyronlaridan muskulga bora-digan impulpslar; b) shartli ravishda – muskulni o’zining reak-tivligi, yaoni maolum qo’zg’olishlarda javob berish kuchi. Muskulni reaktivligi uni fiziologik ko’ndalangi, tolasi yo’g’onligi, uni qo’zg’ala olishi darajasi va boshqa to’zilishidagi bir qancha xususiyatlariga, markaziy nerv sistemasiga, trofik adrenalin-simpatik tizimi orqali amalga oshiriladigan taosiriga va shu daqiqadagi muskul uzunligi va boshqaholatlar, faktorlargaham bog’liq. Muskul zo’riqishi darajasini zudlik bilan o’zgartirishda unga keladigan effektli impulpslar xarakteri etakchi mexanizmlardan birihisoblanadi. Yuk (og’irlik) ko’tarish bilan mashqlanish o’zining universalligi bilan qulay bo’lib, ular yordamida faqat eng kichik muskullar guruHigagina emas, xatto eng yirik muskullar guruHigaham taosir etish mumkin. Ularni dozalash oson. Lekin bir qator salbiy xususiyatlariham mavjud. Og’irlik bilan ishlash mashqlarida dastlabkiholat muHim rolp o’ynaydi. U albatta yukni statikholda ushlashni talab qiladi. Agarda yukni massasi og’ir bo’lsa dastlabkiholatda turish qiyinlashadi. Bu o’z navbatidaharakatnihal qiluvchi fazasida diqqatni kontsentra-tsiyalashda qiyinchilikni yuzaga keltiradi. Bundan tashqari aHamiyatli massaga ega bo’lgan snaryadga birdaniga katta tezlik berish qiyin, xoHlaysizmi yo’qmiharakatning birinchi qismi (boshlanishi) sekin bajariladi.harakat ritmi majburiy astalik bilan ortib boruvchi bo’ladi. Bu o’z navbatida lozim bo’lgan muskullar guruHiga zo’riqish berishda qiyinchiliklarga sabab bo’ladi. Egilib yana asliholatga qaytadigan jiHozlardagi qarshiliklarni engish bilan mashqlanish uchunharkatni oxiriga borib zo’riqishni ortirilishi xarakterlidir. O’z tanasi og’irligini engish bilan bajariladigan mashq-lar odatda gavdaning tayanch apparatlari yordamida bajariladi. Bunda tananing muskul apparati kuch namoyon qilishda yutqazadi, yaoni bir oz tayanish (proksimal)dan yuqori bo’lmagan kuch sarflaydi xolos. Oqibatda qandaydirharakatda tananing shaxsiy vazni yoki uning og’irligiga teng qarshilikni engish kerak bo’lsa bu kuch namoyon qilish nuqtai nazaridan ancha engil kechadi. Masalan, devorga suyanib kaftga tayanib qo’lda turishda qo’llar tirsakda bukib to’g’rilanganda o’z vazni uchun sarflangan kuch shu vazndagi shtangani ko’tarishdan engilroq tuyuladi. Jismoniy sifatlar insonni maolum yoshdan navbatdagi yosh kategoriyasiga o’tishi bilan tabiiy ravishda o’zgaradi. Bunday o’zgarish yosh bilan bog’liq bo’lgan rivojlanishlar yoki o’zgarish-lar deb tushuniladi. YOsh bilan bog’liq jismoniy sifatlarni rivojlanishi nisbatan sekin va notekis boradi. Jismoniy sifatlarni rivojlantirishning asosida orga-nizmning ish qobiliyatini boshlang’ich darajasini oshirish maqsadida oshirib berilgan yuklamalarga javob bera olishi xususiyati unga javoban reaktsiyasi deb tushuniladi. Organizm jismoniy yukga o’zidagi mavjud zaHiralarini jalb qilish orqali javob beradi. Mashq bajarish davomida energiya resurs-lari sarflanadi, asta-sekinlik bilan charchoqhis qila boshla-nadi. CHarchoqhosil bo’lgan mashg’ulotdan so’ng ish qobiliyati pasayganholda qoladi, so’ng u asta sekinlik bilan tiklana boshlaydi. Ish qobiliyatini tiklanishi ish boshlangungacha bo’lganholatga etib uni ortishi davom etaveradi (bu fiziologik qonun), shunday qilib organizm energiya resursini son jiHat-dan sarflanganini tiklab ulguradi. Bunday yuqori tiklanishda ish qobiliyatini oshgan fazasi vujudga keladi. Bu faza bir oz vaqt ichida ushlanib turadi va so’ng dastlabkiholatga pasayadi. SHunday qilib jismoniy mashqlar bilan shug’ullanish mashg’u-lotlaridan so’ng organizmniholatida uchta fazani kuzatish mumkin: charchash, dastlabkiholat darajasigacha tiklanish, ish qobiliyatini dastlabki darajadan yuqoriroq ortishi. Agarda keyingi mashg’ulot charchash fazasiga to’g’ri kelib qolsa charchoqni ustma-ust to’planishi sodir bo’lib u tolishga aylanadi. SHug’ullanish organizmning energiya resurslarini tikla-nish fazasiga to’g’ri kelsa ish qobiliyati aytarli darajada oshmasligi, ish qobiliyatini yuqori darajadaligiga to’g’ri kelsa organizm jismoniy yukga tayyorligi, kattahajmda mashq bajarishni uddalay olishligi amaliyotda va fanda isbotlangan. SHunga ko’ra trenirovkalar organizmni yuqori ishchanlikka ega bo’lgan fazalarda o’tkazilsa shug’ullanganlik darajasi doim o’sishi kuzatilmoqda. Masalan, kuch talab qiladigan mashqlar bilan shug’ullanish mashg’ulotlarining chastotasi qator faktor- larga, xususan shug’ullanuvchilarning tayyorlanganligiga bog’liq. Tajribada isbotlanishicha shug’ullanishni endigina boshlagan-larda mashg’ulotlarni xaftada uch marotaba o’tkazish, 1, 2 yoki 5 marotabali mashg’ulotlarham yuqori samara bergan, yuqori malakali sportchilarda esa mashg’ulotlar chastotasi ko’proq. SHug’ullanganlik faqat tizimli mashg’ulotlardagina ortadi va uni to’xtatish bilan shug’ullanganlikni keskin pasayishi kuzatiladi. Jismoniy tarbiya jarayonida tanaffuslarga yo’l qo’yilmaydi. Chunki mashg’ulotni ijobiy effekti yo’qoladi. Ijobiy effekt foni (soyasi) muhimdir. Zararli o’zgarishlar tanaffusning 5-7 kunlaridayoq keskin namoyon bo’ladi. Muskul kuchi ozayadi,harakat tezligi susayadi, chidamlilik yomonlashadi. Jismioniy tarbiya jarayonining – jismoniy sifatlarni rivojlantirishning uzluksizligi jismoniy kamolotga erishish uchun optimal sharoit yaratadi. Nagruzkani intensivligi vahajmi, dam olish bilan shug’ullanishni (nagruzkani) to’g’ri navbatlashuvini tizimliligi bo’zilishi, judaham yuqori yoki past yuklama tanlash, mashg’ulotlardan kutilgan natijaga olib kelmasligiga sabab bo’lishi mumkin va u amalda isbotlangan. 2- Tezkorlik sifati va uni rivojlantirish usuliyati Tezkorlik deganda, individharakatlarining tezlik xarakteristikasi, asosanharakat reaktsiyasining vaqtini bel-gilovchi funktsional xususiyatlarning kompleksi tushuni-ladi . Tezlikni namoyon bo’lishining uchta asosiy shakli bor: 1. YAkkaharakat tezligi (kichik tashqi qarshilikni engish bilan); 2.harakatlar chastotasi; 3.harakatlar reaktsiyasi tezligi (yashirin latent davri). Tezkorlikning eng sodda shakllarining namoyon bo’lishi bir-biriga aloqador emas. Ayniqsa bu reaktsiya vaqtiga bog’liq bo’lib, ko’phollardaharakat tezligi ko’rsatkichlari bilan korelyatsiya qilinmaydi. Tezlikning namoyon qilinishini qayd e tilgan uchta shaklining umumlashmasidan (qo’shilmasidan) aniqlash mumkin. Masalan, 100 m ga yugurish natijasi startdan chiqish reaktsiyasi vaqtiga, aloHidaharakatlarning bajarilishi tezligi (depsinish, sonni tez tiklab olish qadamlar suroati) va boshqalarga bog’liq. Amalda yaxlitharakatlar (yugurish, suzish) ning tezligi to’laharakat aktining tezligiga bog’liq. Biroq murakkab koordinatsionharakatlardagi tezlik faqat tezkorlik darajasiga emas, balki boshqa sabablarga, masalan, yugurishda qadam uzunliligiga, u o’z navbatida, oyoqning uzunliligiga va depsinish kuchigaham bog’liqdir. SHuning uchun yaxlitharakat tezligi individning tezkorligini qisman ifodalaydi xolos. Aslida tezkorlikning eng sodda shakllarining namoyon bo’layot-ganligini taHlil qila olamiz xolos. Ko’pincha maksimal tezlik bilan bajarilayotganharakat-larda ikki xil fazasi farqlanmoqda: a) tezlikni oshirib borish (tezlanish, olish) fazasi; b) tezlikning nisbatan stabillashuvi fazasi (startdagi tezlanish). Tezlikni oshirib borish qobiliyati bilan masofani katta tezlikda o’tish qobiliyati – tezkorlik namoyon qilishda biri ikkinchisiga bog’liq emas. Juda yuqori darajada startdan chiqish tezligiga ega bo’lib masofada tez yuguraolmasligi yoki uning aksichaham bo’lishi mumkin. Signallarga reaktsiya yaxshi bo’lganiholda,h arakat chastotasi oz bo’lishiham kuzatiladi. Psixolofizikaviy mexanizmlar tezlik reaktsiyasining xarakterini turlicha namoyon bo’lishiga sababchi bo’ladi. Tezlik namoyon bo’lishining bunday xarakterini qisqa masofaga yugurishda aniq ko’rishimiz mumkin. Startni (vaqt xarakteris-tikasiga ko’ra) tez olish mumkin, lekin tezlikni masofada uzoq ushlab tura olmasligiga guvoH bo’lishimiz mumkin. YUgurish tezligiharakatni ko’rsatilgan xarakteristikasi bilan nisbiy bog’liq xolos. Tezlikning namoyon bo’lishida yuguruvchi qadamining uzunligi, uning oyog’i uzunligiga, o’z navbatida, yuguruvchi oyoq muskullarining erga tiranish kuchiga bog’liqdir. SHuning uchunharakat reaktsiyasining vaqt davomida namoyon bo’lishiga qarab o’quvchining sprintda o’zini qanday namoyon qilishini bashorat qilishimiz g’oyatda mushkul. Tezkorlik sifatini bir mashqdan ikkinchi mashqka “ ko’chirish ” qoidada kuzatilmagan. Uning ko’chishi mashqlarni bir-biriga koordinatsiya nuqtai nazaridan yaqin o’xshashaligi bo’lsagina namoyon bo’lgan, qolaversa individning mashqlangan-ligi (shug’ullanganligi) qancha yuqori bo’lsa, bu ko’chish shunchalik past darajada bo’ladi (N.G. Ozolin, 1949; V.M. Zatsiorskiy, 1961). SHunga ko’ra, tezkorlik sifati xaqida gapirganda, bu sifatni, tarbiyalash xaqida gapirmay, insonharakatidagi aniq tezkorlik xususiyatlarini rivojlantirish xaqida gapirish lozim. Yakka harakat tezkorligini harakat aktini biomexaniq bo’laklarga (qismlarga) ajratib chegaralanganholda tavsifla-shimiz mumkin. (masalan, depsinish tezligini aniqlash kerak bo’lib qolsa, yugurishda sonni tez ko’tarib chiqaolish orqali aniqlanadi). Ayrim sport mashqlari turlarida (masalan: uloq-tirishlarda)harakat tezligi muskullar kuchining namoyon bo’lishi bilan umumiylashib (qo’shilib) ketadi va bu bilan tezkorlikni kompleksli xususiyatini - keskinharakat (rez- kostp)ni vujudga keltiradi. SHuning uchun tezkorlik - kuch talab qiladigan sport turlaridaharakat tezligini rivojlantirish, ayniqsa, tashqi qarshiligi yuqori bo’lgan mashqlar muskul kuchini rivojlantiruvchi vosita sifatida rol o’ynaydi. Sof, tez bajariladigan mashqlar evaziga tezkorlikni rivojlantirish juda qiyin bo’lib , kuch talab qiladigan mashq-lar orqaligina muskul qo’zg’alishi tezligining oshishi amaliyot-da isbotlangan. Kuch imkoniyatlarini oshirish vazifasi esa juda soddahal qilinadi. Kuchni rivojlantirish tezharakat-lar sharoitida o’tishi lozim. Buning uchun dinamik zo’riqish uslubi dan foydalanadilar: maksimal kuch bilan zo’riqishhara-katni to’la amplitudada, eng yuqori tezlikda, shug’ullanuvchi uchun meoyoridan oz vazminlikda yuk bilan yuzaga keltiriladi. TSiklikharakatlarh arakat chastotasini ifodalaydi. Qo’l-larni maksimalharakati chastotasi oyoqlarnikidan yuqori, oyoq qo’l bo’g’inlariningharakati chastotasi tananing boshqa aozolari va boshqa bo’laklaridan yuqori darajada bo’lishi mumkin. Harakat chastotasini o’lchash qoida sifatida vaqtning qisqa intervali orqali olib boriladi. Sprint yuguruvchining 100 metrga yugurishdagiharakat chastotasi bir sekundda baja-radigan qadamlari sonini sanash orqali aniqlanadi. Harakat chastotasi va shu bilan birga, tsiklliharakatlar tezligini rivojlantirish maksimal tezlikda bajariladigan mashqlarni bajarish orqali amalga oshiriladi. V.P. Filinning (1970) isbotlashicha, sport trenirovkasi-ning boshlarida tor yo’nalishdagi mashqlar bilan tezlikni rivojlantirish salbiy oqibatlarga olib kelar ekan. Bu metod bilan natija sprintda 1-1,5 sekundgina yaxshilanadi xolos. Boshlanishdan umumjismoniy tayyorgarlikni oshirib tor yo’na-lishdagi tezlik sifatlarini rivojlantirish ijobiy natija beradi. YUqoridagi qoidaga rioya qilish bilan cheklanib qolinsa, tor yo’nalishdagi tezlik uchun berilgan mashqlar tezlik to’sig’ining (skorostnoy baroer) paydo bo’lishiga olib keladi. Ana shu tezlikka organizmda refleks vujudga keladi, bu esa tezlikning stabillashuvi demakdir. Harakat chastotasi vaharakat tezligini rivojlantirish uchun takrorlash, takroriy - oshirib borish va o’zgaruvchan mashq qilish metodlaridan foydalaniladi. Bunday metodlarni qo’l-lashda yugurish masofasi shunday tanlanadiki, uning oxirida va yuguruvchiiing takroriy urinishlaridaham tezkorlik pasaymasligi kerak. Maksimal intensivlikda bajariladigan ish anaerob sharoitda o’tadi, shuning uchun dam olish intervali urinishlar orasida kislorodga muHtojlikni qondira oladigan darajada belgilanishi (o’rnatilishi) lozim. Ularning oralig’ini engil yugurish, osoyishta yurish va boshqalar bilan to’ldirish tavsiya etiladi. Emotsionallik va qo’zg’alishning yuqori darajasi tezkor-lik imkoniyatlarini namoyon bo’lishi uchun sharoit yaratadi. Bunda o’yin va musobaqa metodlari (bu metodlardan jismoniy tarbiya metodlari mavzusida tanishamiz) maqsadga muvofiqdir. Agarda ishni tez bajarish charchash ko’zga tashlana boshla-ganda bajarilsa, maksimal tezkorlik emas, tezkorlik chidam-liligi rivojlanadi. SHug’ullanuvchining yoshi va ularning individual xususiyat-lari tezlikni rivojlantirish imkoniyatlarini chegaralaydi. Qizlarda qulay yosh 11-12, o’g’il bolalarda esa 12-13 yoshhisoblanadi. Mashqlarni standart ravishda takrorlayverish yoshlikdanoq “tezlikning to’sig’ini” vujudga keltiradi. Kichik maktab yoshidagilardaharakatli o’yinlar, o’rta va katta maktab yoshida sport o’yinlari, tezkorlik bilan bajaradigan standart yugurishlardan foydalanish foydaliroqdir. Harakat reaktsiyasining tezligi. Individning qandaydir tanlangan signalga, buyruqqa, ovozga javoban tezkorligini tushuniladi. Harakat reaktsiyasi ikki turga ajratiladi: sodda (oddiy) reaktsiya - bu kutilgan signalga oldindan belgilanganharakatlar orqali beriladigan javob. Murakkab reaktsiya - tanlay olish reaktsiyasidir. Oldindan belgilanganharakatni bajarish uchun bir necha signal ichidan shartlangani tanlab olinadi yoki bir signalga oldindan belgilangan bir nechaharakatdan kelishib olinganini bajarish tushuniladi. Harakatlanayotgan oboektga nisbatan reaktsiya ko’pincha o’yinlarda, asosan sport o’yinlarida, sport yakka kurashida masalan, o’yinchining raqibi tomonidan yoki sherigi tomonidan uzatilgan to’pni qabul qilib olish uchun chiqishi. Murakkabharakat reaktsiyasining davom etish vaqti soddasidan – oddiy reaktsiyadan birmuncha uzunroq bo’ladi. Sodda reaktsiya “ ko’chish ” (o’tish) xususiyatiga ega: agarda individ (shaxs) biron-birholatda signalga tez reaktsiya qilsa, boshqalarigahamhuddi shunga o’xshagan sharoitda tez reaktsiya qilishi mumkin. Qiyin reaktsiyalar xususiyligi bilan ajralib turadi. Agarda odam navbati bilan ikki signalga yaxshi reaktsiya qilsa, uchta va undan ortiq signallargaham shunday tez reaktsiya qiladi, deyishimiz noto’g’ri bo’ladi. Harakat tezligi reaktsiyasini sekundlar va millisekund-lar bilan o’lchanadi. Tezlikni rivojlantirish uchun vosita qilib, odatda, maxsus mashqlar tanlanmaydi. Oddiyharakat reaktsiyasi tezlik talab qiladigan turliharakatlarni bajarish davomida rivojlanaveradi. Bundaharakat reaktsiyasini “ko’-chish”i (tezlikning ko’chishi) kuzatilmaydi, yaoni tezlik reatsiya-sini rivojlantirish bilanharakat tezligini rivoj- lantirish qiyin.harakat reaktsiyasini rivojlantirishda turli-tumanharakatli, sport o’yinlarini vosita sifatida qimmati yuqori, ammo basketbol ularning ichida etakchisidir. Uni tarbiyalashning asosiy metodi - paydo bo’lgan, bo’ladigan signallarga imkoni boricha tez reaktsiya qila olish. Analitik yondoshish metodi , yaoni engillashtirilgan sharoitda va tezlikdaharakatlarni aloHida ajratib olib tezlikni rivojlantirishham yaxshi natijalar beradi. Sensamotor metodidan ham foydalaniladi (S.P. Geller-shteyn 1958). Unda interval vaqtini farqlay olish qobiliya-tini oshirish uchun signallarga reaktsiya qilish tezligini oshirish mashq qilinadi. Maktabdagi jismoniy madaniyat darslarida reaktsiya qilish vaqtini oldindan shartlashilgan turli-tuman signal-larga reaktsiya qilishni talab qiluvchi (masalan, to’xtalishlar bilan bajariladigan erkin yugurishlar yoki o’qituvchi signali, buyrug’i bilan yugurish yo’nalishini o’zgartirish) mashqlarni yordamida rivojlantiriladi. Sport o’yinlari reaktsiya qila olish va uni tarbiyalaydigan eng yaxshi vositadir. 3- Chaqqonlik va uni tarbiyalash usuli Xarakatlarning koordinatsiyaviy murakkabligi chaqqon-likning birinchi o’lchovidir. Agarharakatning fazo, vaqt, kuch xarakteristikalariharakat vazifasiga mos bo’lsa,harakat etarli darajada aniq bo’ladi,harakat vazifalarih arakatning aniqligi tushunchasini keltirib chiqaradi.harakatning aniq-ligi chaqqonlikning ikkinchi o’lchovidir. Hayotda va sportda duch kelishi mumkin bo’lgan barchaharakatlarni ikki guruHga ajratamiz. 1. Nisbatan stereotipharakatlar. 2. Nosteriotipharakatlar. Engil atletika yo’lkasida, tekis joyda yugurishlar, uloq-tirish va sakrashlar, gimnastika mashqlari, birinchi guruHharakatlariga, sport o’yinlari, yakkama-yakka olishuv, slalom, kross va shu kabilar ikkinchi guruHga kiritiladi. Stereotipharakatlardagi aniqlik, kishi buharakatlarni bajarishning qanchalik uzoq mashq qilganligiga, va uni texnikasini o’zlash-tirganligiga bog’liq. Agar inson to’g’ridan-to’g’ri, tayyorgar-liksiz yangiharakatlarni birdaniga bajara boshlasa,harakatni o’zlashtirib olishi uchun vaqtni turlicha sarflanishiga qarab chaqqonlikka baHo beriladi. SHuning uchun yangiharakatni o’zlashtirib olishga ketgan vaqt shug’ullanuvchida chaqqonlik sifatining ko’rsatkichlaridan biridir. YUqorida aytganlrnihisobga olib, birinchidan chaqqon-likni yangih arakatlarni tezda o’zlashtirib olish qobiliyati (tez o’rganish qobiliyati), ikkinchidan,harakat faoliyatini to’satdan o’zgarayotgan sharoit talablariga muvofiq tezda qayta moslash deb tushunish to’g’ri bo’ladi. Bu taorifimizdan ko’rinib turibdiki, chaqqonlik – bu baHolash uchun yagona o’lchovga (kriteriyga) ega bo’lmagan murakkab kompleksli fazilatdir. har bir muayyanholda, sharoitga qarab u yoki bu kriteriyni tanlab oladilar. CHaqqonlik anchagina xususiy fazilatdir. Sport o’yinlarida chaqqon bo’lib, gimnastikada unchalik chaqqonlik ko’rsata olmaslik mumkin. CHaqqonlikning hayotiy muhim harakat sifati tarzida namoyon bo’lishi gavdaning nisbatan kamharakatda bo’lganiholda, qo’llar bilan moHironaharakat qilishda qo’l chaqqonligini namoyon bo’lishi (ajratuvchi, slesarlik, uymakor-lik, duradgorlik, stanokda ishlash, kosiblik va boshqalarda) ko’zga tashlanadi.har qandayharakat qanchalar yangi bo’lib tuyulmasin, doimo koordinatsiyaviy bog’lanishlar asosida baja-riladi. Sxema tarzidahar qanday individ yangidan-yangiharakat-larning barchasini oldindan o’zlashtirgan tajribalari zaHirasi asosida o’zlashtiradi va mustaHkamlangan, g’oyat ko’p elementar koordinatsiyaviy bo’lak chalarning yig’inini tuzadi. Kishidaharakatlar koordinatsiyalarining zaHirasi,harakat ko’nikmalari zamini qanchalik ko’p bo’lsa, u yangiharakatlarni shuncha tez o’zlashtirib oladi. Unda chaqqonlik darajasi aytarli yuqori bo’ladi. CHaqqonlikning namoyonlik darajasi analiza-torlar faoliyatiga, jumladan,harakat analizatorlarining faoliyatiga bog’liqdir. Individningharakatlarni aniq taHlil etish qobiliyati qanchalik rivojlangan bo’lsa, yangiharakat-larni tez egallab, ularni qayta o’zlashtirish, yangilash imko-niyatlari shunchalik yuqori bo’ladi. Sport bilan endigina shug’ullana boshlagan kishilardiharakat tuyg’usi (kinesteziya) ko’rsatkich-lari zaHirasiga tayanib o’rgatish (o’qitish) jarayoni yo’lga qo’yiladi. Boshqacha qilib aytsak, shug’ullanayotganlarda o’zhara-katlarini aniq sezish va idrok qilish qobiliyatlari qanchalik yaxshi bo’lsa, yangiharakatlarni ular shunchalik tez o’zlashti-radilar. CHaqqonlik markaziy nerv sistemasining plastikli-gigaham bog’liq va uning darajasi shu bilan aniqlanadi. CHaqqonlik, psixologiya nuqtai nazaridan, o’zharakatlarini va tevarak-atrofidagiharakatni ijro etish, sharoitni idrok etish qobiliyati qanchalik ekanligiga, shuningdek, shug’ullanuv-chining tashabbuskorligiga bog’liq. Buharakat sifati murakkabharakat reaktsiyalarining tezligi va aniqligini namoyon qilish-da juda muHim rolp o’ynaydi. CHaqqonlikni rivojlantirishi usuliyati bilan tanishib chiqsak. Birinchidan- chaqqonlikni rivojlantirish koordinatsiya jiHatdan murakkabharakatlarni bajarishni, ikkinchidan -harakat faoliyatini to’satdan o’zgargan sharoit talablariga muvofiq ravishda qayta tuza olish qobiliyatini tarbiyalashdan iboratdir. Bunda chaqqonlik uchun zarur bo’lgan o’zharakatlarini fazo va vaqtda aniq idrok etish, lozim bo’lsa, stabilharakatlar qila bilish, muvozanat saqlay olish, galma-gal zo’r berish va muskullarni bo’shattirish yoki, aksincha, muskullarni taranglash-tirish qobiliyati va shunga o’xshash boshqa xususiyatlarni tanlab takomillashtirish muHim aHamiyatga ega. Demak “chaqqonlik” deganda,harakatlar koordinatsiyalarning umumiy to’plami-yig’indisi tushuniladi . CHaqqonlikni rivojlantirish va tarbiyalashning asosiy yo’li yangi xilma- xilharakat malakalarini va kqnikmalarini shakllantirish demakdir. Bu esaharakat malakalarining zaHirasi ortib borishiga sabab bo’ladi vaharakat analizator-larining funktsional imkoniyatlariga samarali taosir ko’rsa-tadi. YAngiharakatlarni o’zlashtirish uzluksiz bo’lgani yaxshi. Agar uzoq vaqt oralig’ida yangiharakatlarni o’rganish rejalashtirilgan bo’lsaham, o’quvchilarga vaqti-vaqti bilan o’zlariga maolum bo’lmagan mashqlarni bajarib turish tavsiya etiladi. CHunki yangiharakatlar (mashqlar) o’zlashtirib turil-masa shug’ullanuvchiniharakatga o’rgatish qiyinlashadi. Bunday mashqlarni to’la o’zlashtirib olish shart emas, chunki u shug’ul-lanuvchilarning qandaydir yangiharakatlarnihis qilib turish-lari uchun zarur. Bu kabi mayda-chuydaharakatlarni, odatda, aktiv dam olish uchun ajratilgan kunlardagi trenirovka jarayoni tarkibiga kiritiladi. CHaqqonlikni rivojlantirishda yangiharakatlarni o’zlashtirib olish qobiliyati sifatidahar qanday iHtiyoriyharakatdan foydalanish mumkin, lekin ular faqat mashq tarkibidagi yangi elementlar bo’lgani uchungina o’rganiladi. Malaka avtmatlashib borgan sari shu jismoniy mashqning chaqqonlikning rivojlantirish vositasi tarzidagi aHamiyati kamayib boradi.harakat faoliyatini tez va maqsadga muvofiq qayta tuzish qobiliyati to’satdan o’zgargan sharoitdagi taosirlarga darHol javobning berilishi chaqqonlikni rivojla-nayotganligidan dalolat beradi. Bunda yuklamning o’zgarishi sodir bo’ladi, chaqqonlikni rivojlantirishga yo’naltirilib yuklamani oshirish shug’ullanuvchilarga koordinatsiyaviy qiyin-chiliklarni oshiradi. Ular engishi lozim bo’lgan koordina-tsiyaviy qiyinchiliklar uch guruHga bo’linadi: 1.harakatlarning aniqligiga erishishdagi qiyinchi-liklar; 2. Ularning o’zaro moslasha olishidagi qiyinchiliklar: 3. Birdaniga, qisqa, o’zgargan sharoitda duch kelinadigan qiynchiliklar. Amaliyotda qayd qilingan qiyinchiliklarni osonhal qilish uchun, asosan, L.P. Matveevning chaqqonlikni tarbiyalash uslubiyatidan ko’proq foydalaniladi: 1. G’ayritabiiy, g’ayri oddiy dastlabkiholatdan foyda-lanish (zarur bo’lgan tomonga orqa bilan turib uzunlikka sakrashlar vah.k). 2. Mashqni oynaga qarab bajarish ( diskani chap qo’l bilan uloqtirish yoki bokschini chap tomonlama turib zarba berishi). 3.harakatlar tezligi va suroatning o’zgartirish (masalan, tezlashtirilgan usulda yoki sekinlashtirib mashqlar bajarish). 4. Fazoda mashqlar bajarilayotgan chegaralarni o’zgarti-rish (masalan, uloqtirishda snaryadlarni kichiklashtirilgan aylanadan uloqtirish yoki maydoni satxi kichiklashtirilgan sport o’yinlaridan foydalanilanish, chunki keng maydon tor maydonga nisbatan chaqqonlikni namoyon qilish uchun qulaylik tug’dirmaydi; balandlikka turli usul bilan: orqamachasiga, oldi, yonlama, aylanib yugurib sakrash vahokazolar). 5. Qo’shimchaharakatlar kiritib mashqlarni murakkab-lashtirish (masalan, erga tushish oldidan qo’shimcha burilishlar qo’shib, tayanib sakrash va boshqalar). 6. Tanish mashqlarni oldindan rejalashtirmay, maolum bo’lmagan tarzda qo’shib bajarish (masalan, gimnastik kombina-tsiyalarini ko’rgan va o’qitgan zaHoti bajarish musobaqasi va shunga o’xshashlar). 7. Juft va gruppa bo’lib bajariladigan mashqlarda shug’ullanuvchilarning bir-biriga ko’rsatadigan qarshiliklarini o’zgartirish (masalan, o’yinlarda turli taktik kombinatsiyalarni qo’llash, mashqlarni bajarishda tez-tez sheriklarni o’zgar- tirish). CHaqqonlikni nisbatan xususiy bo’lgan sifatlaridan biri muskullarni ratsional bo’shashtira bilishni o’rganish va uni takomillashtirishdir.har qandayharakat maolum maonoda muskullarni ko’zg’alishi va bo’shashtirilishining natijasidir. Ko’zg’alishdek, bo’shashtirish (lozim bo’lgan muskulni, lozim bo’lgan payitda) ni bilishhar qandayharakatni samarali bajarishda muHim rol o’ynaydi.harakatni qoyilmaqom qilib bajarish uchun vaqtincha bo’shashib turishi kerak bo’lgan muskullar guruHining tarangligiharakatni bajarish uchun lozim bo’lgan bemalollik (bo’g’iqliq) ni,harakatni erkin bajarishni yo’qqa chiqaradi. Harakatni bo’g’iq, emin-erkin bajara olmasak ruHiy va muskul tarangligi orqali sodir bo’ladi deb uni ikki guruHga ajratiladi. RuHiy taranglik asosanhishayajonga sabab bo’ladigan faktorlar (kuchli raqibni ko’rish, musobaqalashadigan muHit, tomoshabinlar vah.k.) orqali sodir bo’ladi va chaqqon-likkagina emas, organizmning boshqa funktsionalhamda jismo-niy sifatlarigaham salbiy taosir ko’rsatadi. Bu diqqatni to’play olmaslik, faoliyat tarkibidagi o’zgartirish qilishda kechikish,harakatlar ketma-ketligini buzilishi va boshqalar tarzida namoyon bo’ladi. Bu noqulayliklar bilan kurashish yo’llari xaqida “Sport psixologiyasi” fanida lozim bo’lgan maolumotlarni olish mumkin. RuHiy taranglik albatta muskul tarangligini sodir bo’lishi bilan kuzatiladi. Muskul tarangligi turli sabablar orqali vujudga kelib quyidagi qayd qilingan uch shaklda namoyon bo’ladi: a) muskul tonusini ortishi (gipermoiotoniya) orqali muskul tarangla-shishi; b) o’ta tez bajarish oqibatida muskulni taranglikdan tushishga, bo’shashishga ulgurmasligidan sodir bo’ladigan tarang-lik; v) koordinatsiyaviy, (takomillashmagan koordinatsiya sabab-li muskul bo’shashishi fazasida bir oz qo’zg’aluvchanlikni mav-judligi orqali sodir bo’ladigan) taranglik. Qayd qilingan chaqqonlikni namoyon bo’lishiga salbiy taosir ko’rsatayotgan muskul tarangligini engish usullari sport fiziologiyasi va jismoniy tarbiya nazariyasi fanlari orqali o’rganiladi. Chaqqonlikni rivojlantiruvchi mashqlar tez charchatadi. Bunday mashqlarni bajarishda muskullar niHoyatda aniq va yuqori darajadagi sezgi talabiga muHtoj bo’lib, charchash sodir bo’lganda, mashqni bajarish kam samara beradi. SHunga ko’ra organizm sarflangan energiyani nisbatan to’liq tiklanishi uchun etarli bo’lganda dam olish oraliqlaridan (intervaldan) foyda-laniladi. YUqori darajada energiya sarflash bilan bajarilgan mashqlardan so’ng chaqqonlikni tarbiyalaydigan mashqlarni bajarish biz kutmagan natijani beradi. 4- Egiluvchanlik va uni rivojlantirish usuliyati Egiluvchanlik – jismoniy fazilat bo’lib,harakat tayanch apparatlarining morfofunktsional xususiyatlari demakdir. Bu xususiyatlar shu apparat zvenolariningharakatchanligi, uning maksimal amplitudasi (og’ishi, egilishi, buklanishi, cho’zilishi, qayishqoqligi, buralishi vahokazolar) bilan o’lchanadi. Egiluvchanlik aktiv, passiv bo’lishi mumkin. Muskul kuchi evaziga bo’ladigan egiluvchanlik aktiv; tashqi qarshilikni inertsiya yoki og’irligi evaziga tashqi taosir kuchi vahokazolarhisobiga namoyon qilinadigan egiluvchanlik passiv egiluvchan-lik deyiladi. Emotsionallik ko’tarinki kayfiyat va boshqalar egiluvchan-likning namoyon bo’lishiga ijobiy yoki salbiy taosir ko’rsatishi amaliyotda isbotlangan. egiluvchanlik chegaralanadi unda cho’zila-digan muskullarning qo’zg’aluvchanligi muHim aHamiyatga ega. CHunki uning tabiatida cho’zilayotgan muskullarnihimoyalash, saqlash xususiyati mavjud. CHo’zilayotgan muskullarning egiluv-chanligi ortishi bilan ularning qo’zg’aluvchanlikholati yuqori darajaga ko’tariladi. Bunda cho’ziluvchan muskullarning faoliyati maolum darajada pasayadi. Egiluvchanlikni namoyon bo’lishi tashqi muHit temperatu-rasigaham bog’liq. Temperaturaning ortishi bilan egiluvchan-lik ortib boradi. erta tongdan tungacha bo’lgan vaqt, boshqa jismoniy sifatlarga qaraganda, egiluvchanlikka ko’p taosir qiladi. Masalan, ertalab egiluvchanlik ancha kamaygan bo’ladi. Mashg’ulot vaqtida egiluvchanlik turli sharoitlar (Harorat, kunning vaqti) taosirida o’zgarishini eotiborga olish lozim. Egiluvchanlikni yomonlashuviga olib boradigan noqulayholatlarni, chigal yozish (razminka) mashqlari yordamida muskul-larni qizitish bilan bartaraf etish mumkin. egiluvchanlik charchash taosirida sezilarli o’zgaradi, aktiv egiluvchanlik ko’rsatkichlari esa ortib boradi. Bolalar kattalarga qaraganda ancha egiluvchan bo’ladi, degan fikr unchalar to’g’ri emas. Bu fikrni boshqacharoq – bolalarda egiluvchanlikni tarbiyalash kattalarga nisbatan osonroq ko’chadi, deb tushunsak to’g’rirok bo’ladi. Aktiv egiluvchanlik bevosita muskul kuchi bilan aloqa-dor. Lekin kuchni rivojlantiradigan mashqlar bilan shug’ulla-nish bo’g’inlardaharakatchanlikni susaytirishi, chegaralash mumkin. Lekin bunday salbiy taosirni engish mumkin. egiluvchan-lik va kuchni rivojlantiradigan mashqlarni maqsadga muvofiq qo’shib olib borish yo’li bilan egiluvchanlik jismoniy sifa-tini normal tarbiyalanishiga erishish mumkin. Jismoniy tarbiya jarayonida egiluvchanlikni mumkin qadar meoyoridan ortiq rivojlantirish salbiy oqibatga olib kelishi mumkin. Zaruriyharakatlarni imkoniyat darajasida erkin bajarilishini taominlaydiganholatda rivojlantirish, uning meoyori esaharakat bajariladigan maksimal amplituda-dan ortmasligiga erishish, egiluvchanlik zaHirasini boyitishga olib keladi. egiluvchanlikdan kelib chiqadigan gipertrofiya, bo’g’inlarning anotomik tuzilishi doirasida rivojlanish o’zini oqlamaydi, chunki u rivojlanishning garmoniyasini buzadi, pedagogik maqsadlarga zid keladiganholga kelishi mumkin. Umurtqa pog’onasining tos son va elka bo’g’inlariningharakat-chanligini tarbiya jarayonidagi aHamiyati beqiyosdir. Egiluvchanlikni rivojlantirish uchun maksimalharakat amplitudasidagi cho’zish, eshish, buklana olishni oshiradigan jismoniy mashqlardan foydalaniladi. Ular ikki guruhga (aktiv va passivga) bo’linadi. Aktivharakatlarda bo’g’inlardagiharakatchanlik shu bo’g’indan o’tadigan muskullarning qisqarishihisobiga ro’y beradi, passivharakatlarda tashqi kuchlardan foydalaniladi. Aktiv mashqlar bajarilish xarakteriga ko’ra bir-biridan farq qiladi. Ular bir fazali va prujinasimon (ketma-ket, ikki-uch marotabalab engashish) mashqlar. Ularga tananing maolum aozolarini yoki uning bir qismini tebratish, siltash (maxlar)lar, oxirgiholatini ushlash (fiksiya), qarshiliklarni engish, og’irlikdan foydalanish mashqlari. Bulardan tashqari maksimal amplitudada bajariladigan,harakat davomida tanani qimirlatmay ushlash bilan (statikholatda) bajariladigan mashqlarh am shu guruHga kiradi. Passiv statik mashqlar da gavdaningholati tashqi kuchlarhisobiga saqlanadi. Bu aktiv egiluvchanlikni rivojlantirish uchun dinamik mashqlarga qaraganda samarasizroq, lekin passiv egiluvchanlikni tarbiyalashda yuqori ko’rsatkichlarga olib keli-shi mumkin. Muskullarning cho’ziluvchanligi nisbatan kam bo’ladi. Agar birharakatda ularning uzunligini oshrishgaharakat qilinsa, uning natijasi juda past bo’ladi. Biroq mashqlarni takrorlayverish mashq qilish orqali ular qoldirgan natijalar yig’ilib, amplitudaning ortishi juda sezirarli bo’ladi. SHuning uchun egiluvchanlikni oshirish mashqlari seriyalar bilan,har birini bir nechta marta qaytarib bajarish bilan rivojlantiriladi va shunday qilishham zarur. Seriyadan seriyaga o’tgan sariharakat amplitudasi kattalashtirilib boriladi.har bir mashg’ulotda cho’ziluvchanlik mashqlarini og’riq sezguncha bajarish tavsiya etiladi. Og’riq paydo bo’lishi bilan mashq amplitudasi chegaralanadi. Agar mashqlarnihar kuni sistemali bir yoki bir necha marta bajarilsa, ularning foydasi ko’proq bo’ladi. Agar egiluvchan-likning erishilgan darajasini saqlab turish maqsad qilinsa, kamroq mashq qilish, yaoni mashg’ulotlar sonini ozaytirib borish mumkin. Bu mashqlarni mustaqil topshiriq sifatida uyga vazifa qilib berish samara beradi. Darslarda bu mashqlar asosan darsning asosiy qismi oxiriga, chigal yozish vaqtida va asosiy bo’lmagan mashqlar orasidagi intervallarda bajarish tavsiya qilinadi. egiluvchanlik mashqlarini bajarishdan oldin muskullarda engil ter paydo bo’lguncha chigal yozish mashqlarini bajarish zarur. Bu mashqlarhisobiga erishilganharakatchanlik-ning ortishi nisbatan uzoq davom etmaydi - xona temperatu-rasida 10 minutcha saqlanadi. Issiqlik tarqalishini kamayti-rish (issiq kiyim kiyish) bilan, bu vaqtni maolum darajada oshirish mumkin. Bolalik va o’smirlik yoshida egiluvchanlikni rivojlanti-rish oson bo’lgani sababli 10-15 yoshdagilardan boshlab bu sifatni rivojlantirishni rejalashtirish samara beradi. 5- C h idamlilikni rivojlantirish metodikasi Muskul ishi faoliyatida jismoniy mashqlar bilan shug’ullanish davomida charchoqka qarshilik ko’rsatish darajasi chidamlilik sifati deb ataladi. Jismoniy mehnat (sport faoliyati) ni bajarayotgan kishi sekin asta o’z faoliyatni davom ettirishi qiiynlashayot-ganligini sezadi. Ter quyuilib oqa boshlaydi, yuzida qizillik kuchayadi, rangi o’zgaradi, muskullarida xorg’inilik sezadi,hara-kat koordinatsiyasi,harakat texnikasi tarkibidagi element-larning bajarish ketma-ketligi buziladi, nafas olishi ritmi chuqurligi o’zgaradi. Bajarayotganharakati tarkibida qo’shimcha keraksizharakatlar paydo bo’ladi, qo’shilib qoladi. Bunga asosan, organizmda kechayotgan fiziologik, bioximiyaviy va biomexanik o’zgarishlar sabab bo’ladi. Faoliyatni davom ettirish esa ruHiy, irodaviy va boshqa sifatlar evaziga bajariladi. Bundayholatni konpensatsiyali charchoq fazasi deyiladi. Agarda iroda namoyon qilish darajasini ortganligiga qaramay, ish intensivligi pasaya borsa, konpensatsiyasiz charchoq fazasi boshlanganligini kuzatamiz. Charchoq o’zi nima? Mehnat (mashq qilish) davomida ish qobiliyatining vaqtinchalik susayishi CHARCHOQ deyiladi. Bir xil ish faoliyati davomida charchoq turli kishilarda turlicha bo’lishi amaliyotda isbotlangan. Chunki,har bir individning chidamliligini rivojlanganligi turlichadir. Bobkalonimiz Abu Ali ibn Sinoning ilmiy merosidan charchash mavzusiga katta eotibor berilgan. Bir minginchi yili yozishni boshlab, bir ming yigirma to’rtinchi yili mukammal tarixiy ilmiy asarga aylangan «Kitob ul qonun fit Tib”da surunkali jismoniy mashq bajarish charchoqni vujudga kelti-rishiga to’xtalib uni to’rt xilga ajratib izoH bergan: 1. YArali charchash – unda terini yuzida yoki tagida yara kabi narsa seziladi. 2. Qotib charchash – unda kishi go’yo gavdasini ezilgan yoki majag’langan gumon qilib tanasida issiqlik va bo’shashishni sezadi. 3. SHishli charchash – bunda tana odatdagidan qizarganroq bo’lib, g’ovlaganga o’xshashhissiyat sezadi. 4. Ozib charchash – unga uchragan kishi gavdasini qurigan va kovjiraganroq sezadi. X asrgacha O’rta Osie xalqlari jismoniy tarbiyasi tarixida tan tarbiyasining ilmiy-amaliy fikrlari birinchi bo’lib yuqorida qaydilingan asarda ifodalanganligi eotibor bersak bu asar charchoqning ichki mexanizmini mukammal bayon etib uni organizmda tiklanishihaqida tibbiy maslahatlar berilgan. Jismoniy tarbiya amaliyotida aqliy, jismoniy, emotsio-nal, sensor charchoqlarni farqlashimizga to’g’ri kelmoqda. Chidamlilik vositalar va vositalarsiz o’lchanadi. Chidam-lilikni vositali o’lchash uchun maolum tezlik bilan yugurish tavsiya qilinadi,hamda o’sha intensivlikni bo’shashtirmay ushlay olish vaqti (tezlikni susayishi boshlangunga qadar)hisoblanadi. SHuning uchun to’g’ridan-to’g’ri chidamlilikni o’lchash juda noqulay. Ko’proq vositasiz ulchashdan foydalaniladi. Sport amaliyotida, uzoq masofaga (10.000 m ; 20.000 m ) yugurish uchun sarflangan vaqtiga qarab chidamlilikga baHo beriladi. Kishiningharakat faoliyati turlichadir. Charchoqning xarakteri va mexanizmiga qarab maxsus va umumiy chidamlilik farqlanadi. Tanlab olingan (ixtisoslik) sport turi yoki mehnat faoliyati uchun talab qilinadigan chidamlilikni maxsus chidam-lilik, boshqahayotiy sharoitdagi faoliyat uchun lozim bo’lgan chidamlilikni umumiy chidamlilik deyiladi. Bokschining max-sus chidamliligi, futbolchining umumiy chidamliligi degan iboralar dan amaliyotda foydalanilmoqda. Yugurish, suzish, chang’ida yurish, qayiq xaydash kabi sport turlarida deyarli barcha muskullarharakat faoliyatida ishtirok etadi. SHuning uchun charchoq ayrim muskullar guruHidahamda organizmning barcha muskullarida bo’lishi chidamlilikni maxsus va umumiyligini keltirib chiqaradi va shakl jiHatdan bir xil bo’lgan mashqlarni turli intensivlikda bajarish imkonini yaratadi. Bunda chidamlilikham turlicha namoyon bo’ladi. SHuning uchun jismoniy mashqlarni bajarishda organizmning charchoqqa nisbatan talabi turlicha bo’ladi. Chidamlilik talab qilinadigan mashqlarni bajarishda insonning funktsional imkoniyatlari, bir tomondan, lozim bo’lganharakat malakalari va texnikani egallanganligi darajasiga bog’liq bo’lsa, boshqa tomondan, organizmning aerob va anaerob (kislorodli, kislorodsiz) imkoniyatlariga bog’liq. Nafas imoniyatlarining xususiyligi nisbatan yuqori emas, ularharakatni tashqi formasigaham aytarli bog’liq bo’lmaydi. SHuning uchun yugurish mashqi yordamida o’zini aerob imkoniyat-larining darajasini oshirgan shug’ullanuvchi boshqaharakat-larni, masalan, eshkak eshish, yurish, velosipedda yurish mashq-larni bajarishdaham o’zining chidamliligidan ijobiy naf oladi. Misol, yurish va yugurishdagiharakatlarning koordina-tsiyaviy tuzulishi va tezlik, kuch xarakteristikasi ko’phollarda turlicha. Trenirovka orqali yugurishda erishilgan tezlikni yaxshilanganligi yurushni maksimal tezligiga ijobiy yoki sal-biy taosir ko’rsata olmaydi. YAoni “ko’chish” yo’q. YUgurish tezligi yurish tezligini o’zgarishiga taosir ko’rsatmagan. Lekin uzun masofadagi shug’ullanganlik bir vaqtni o’zida yurish bilan yugurishda biri-biriga «ko’chishi» mumkinligi ilmiy- amaliy isbotlangan (V.M.Zatsiorskiy va boshqalar). Demak, koordina-tsiyaviy biri- biriga yaqin bo’lganharakatlarni bajarishda sportchi organizmining vegetativ sistemasini funktsional imkoniyatini eotiborga olsak umumlashtirilganholat, shartli aytilganda, “vegetativ” shug’ulaganlik chidamlilikning “ko’chi-shi” (o’tish)ga qulay imkoniyat ochiladi. Lekinhar birholatda ko’chish ro’y bermasligi organizmning energiyasi imkoniyat-lariga,harakatlarning barcha sifat xususiyatlariga talab qo’y-may,harakat malakalarining o’zaro muvofiqlashuvi xarakterigaham bog’liq bo’ladi. Umumiy va maxsus chidamlilikning aniq vazifalarinihal qilish og’ir, ko’ngilga tegadigan darajadagi bir xil va eng kattahajmdagi og’ir ishni bajarishni taqazo qiladi. CHarchash toliqishga aylana boshlangandaham mashqni to’xtatmaslik talab qilinadi. Bu esa ruHiy tayyorgarlikning namoyon bo’lishi uchun yuqori darajada katta talabni qo’yadi. CHidamlilikni rivojlantirish mehnatsevarlikni, katta nagruzkalarga, shuningdek, niHoyatdahorg’inlikhissiga bardosh berishga tayyor turishni tarbiyalash bilan olib boriladi. Sportchilar mashg’ulotda ozmi-ko’pmi charchoqnihis qilsalar-gina, ularda chidamlilik ortib boradi. Bu esa tashqi tomondan chidamlilikning ortib borishida namoyon bo’ladi. Moslashuv o’zgarishlarning miqdori va qay maqsadga qaratilganligi, tre-nirovka nagruzkalari natijasida organizmdagi javob reaktsiya-si xarakteri darajasi bilan belgilanadi. Chidamlilikni tarbiyalashda yuklamini kriteriyasi va komponentlari muhim ahamiyat kasb etadi. Chidamlilik mashg’u-lotlar davomida sportchini bir oz bo’lsada charchashnihis qilishi orqali rivojlanishiga eotibor bersak yuklamadan so’ng tiklanish juda oz vaqt ichida sodir bo’lsa chidamlilikni rivojlanmasligi maolum bo’ladi. Ishhajmi katta bo’lib charchoqhis qilish bilan bajarilsa organizm yuklamaga moslasha boshlaydi va qator mashg’ulotlardan so’ng chidamlilikni ortib borayotganligi ko’zga tashlanadi. Moslashuv organizmdagi o’zga-rishlar darajasi, yuklamaga javob reaktsiyasi xarakteri, uni ko’lami yo’nalishi orqali sodir bo’ladi.har xil tipdagi nagruzkada charchoq bir xil bo’lmaydi. Siklik mashqlarni bajarishda chidamlilik uchun yuklamaning to’la tavsifini quyidagi besh komponentda ko’rishimiz mumkin; 1) mashqni absolyut intensivligi (Harakatlanish tezligi); 2) mashqni davomiyligi (uzunligi); 3) dam olish intervalining katta kichikligi; 4) dam olishning xarakteri (aktiv yoki passiv); 5) mashqni takrorlashlar (qaytarishlar) soni; Bu komponentlarni bir-biri bilan o’zaro uzviy olib borish orqali berilgan yuklama organizmning faqat javob reaktsiyasi ko’lamigagina emas,hatto uning sifati xususiyatiniham turlicha bo’lishiga olib kelishi amaliyotda isbotlandi. YUqorida qayd qilingan komponentlarni taosirini tsiklik mashqlar misolida ko’rib chiqamiz: 1. Mashqni absolyut intensivligi faoliyatni energiya bilan taominlash xarakteriga to’g’ridan-to’g’ri taosir qiladi.harakatlanishning tezligini pastligida katta energiya sarf-lanmaydi. Sportchini organizmini kislorodga talabining ko’lami uni aerob imkoniyatlaridan oz. Bunda kislorodga bo’lgan joriy talab, agarda, ishni boshlanishida nafas jarayoni etarli darajada yo’lga qo’yilib ulgurmagan payitdagi kislorodga muHtojlikni ko’p emasliginihisobga olmasak, sarflanayot-ganini o’rnini qoplamaydi va ish xaqiqiy turg’unholatdagi sharoitda bajariladi. Bunday tezlik subkritik tezlik deb nomlanadi. Subkritik tezlik zonasida kislorodga muHtojlik taxminanharakatlanish tezligiga to’g’ri proportsiyada bo’ladi. Agarda sportchi tezroqharakatlanayotgan bo’lsa kritik tezlikka erishadi, bu erda kislorodga muHtojlik uni aerob imkoniyat-lariga teng. Buholda ishning bajarilishi bilan kislorod sarflanishining ko’lami maksimal darajada debhisoblanadi. Kritik tezligi qanchalar yuqori bo’lsa sportchini nafas imkoniyati shuncha yuqori bo’ladi. Tezligi kritik tezlikdan yuqoriligi uchun yuqori kritik tezlik deb nomlanadi. YUqori kritik tezlik zonasida energetika mexanizmi samaradorligini ozligidan kislorodga muHtojlik tezlashadi,harakat tezligiga nisbatan ortadi. Taxminan kislorodga muHtojlik tezlikni kubiga nisbatan proportsional oshadi (Xill A.B.). Masalan, yugurish tezligini 6 dan 9 m. sek.ga oshirilsa (yaoni 1.5 marta) kislorodga muHtojlik esa taxminan 3,3-3,4 martaga ortadi. Bu degani, tezlik bir ozgina oshirilsa kislorodga muHtojlik aHamiyatli darajada ko’payadi. Bu o’z navbatida anaerob mexanizmlar rolini muvofiq ravishda ko’taradi. 2. Mashqni davomiyligi masofani bo’laklarining uzun-ligi va masofa bo’ylabharakatlanish tezligi bilan aniqlanadi. Davomiyligini o’zgartirish ikki xil aHamiyat kasb etadi. Birinchidan, faoliyatni bajarish uchun energiya qaysi manbahisobidan bo’lishligiga qarab ishning davomiyligi belgila-nadi. Agarda ishning davomiyligi 3-5 min ga etmasa nafas jarayoni kerak bo’lgan darajada kuchayib ulgurmaydi, energiya bilan taominlashni anaerob reaktsiya o’z bo’yniga oladi. Bu shunda yuz beradiki ish nisbatan organizmniholati tinch, qo’zg’alish jarayoniham kuchaymaganholda bo’lsa yoki ishgacha boshqa faoliyat bajarilgan bo’lib, nafas jarayoni etarli darajada yuqoriholatga ko’tarilsa, kislorodga muHtojlik sodir bo’lishi uchun vaqt cho’zilishi mumkin. Mashqni davom ettiri-lishi meoyori qancha qisqartirilsa nafas jarayonining roli shuncha pasayadi va avvaliga glikolitik undan keyin esa kreotin fosfokinez reaktsiyalari ni aHamiyati ortib boradi. SHuning uchun glikolitik mexanizmlari ni takomillashtirish maqsadida asosan 20 sek dan 2 min gacha, fosfokreotin mexa-nizmlarigacha 3 dan 8 sek bo’lgan yuklamalardan foydalaniladi. Ikkinchidan, ishning davomiyligi yuqori kritik tezlikda kislorodga muH-tojlikning ko’lami aniqlansa, subkritik tezlik esa kislo- rodni etkazib beruvchi, uni sarflovchi faoliyat tizimlarini uzoqroq zo’riqishda ishlashini talab qiladi. Organizm uchun bu tizimlarni uzoq vaqt davomida mukammal ishlashini taominlash ancha og’ir kechadi. 3. Dam olish intervalining katta-kichikligi organizmni nagruzkaga javob reaktsiyalari ko’lami va uni xarakterli xususiyatlarini aniqlashda muHim rolp o’ynaydi. Takrorlash-larda organizmga bo’ladigan taosir reaktsiyasihar bir nagruz- kadan so’ng bir tomondan oldin bajarilgan ishga va boshqa tomondan urinishlar orasidagi dam olishning davomiyliligiga - katta kichikliligiga bog’liq. Katta dam olish intervali subkritik va kritik tezlik-larda mashqlarni bajarishda fiziologik funktsiyani nisbatan normallashishi uchun etarli bo’libhar bir urinish yoki navbatdagisi birinchi urinishdagiholatga yaqin bo’lgan fonda boshlanadi. Bu boshlanishida energiya almashinuvining fosfo-kreotin mexanizmi qatorida tursa, so’ng bir-ikki minut o’tib glikoliz maksimalga ko’tariladi va uch-to’rt minutdan keyin nafas jarayonlari keng faoliyatini boshlaydi. Uzoq davom etmaydigan ish bajarilsa ular lozim bo’lgan darajadagiholatga kelishga ulgurmay ish asosan ana aerob sharoitda bajariladi. Agarda dam olish intervali ozaytirilsa nafas jarayoni qisqa vaqt ichida bir ozga pasayadi xolos, ishni davomi birdaniga kislorod etkazish aktivtizimi (qon aylanish, tashqi nafas va boshqalar)hisobiga bajariladi. Bundan xulosa shuki: subkritik, kritik tezlikda inter-valli mashq bajarishda dam olishning intervalini ozaytirish nagruzkani nisbatan aerob qiladi. Teskarisi, yuqori kritik tezliklardaharakatlanish va dam olish intervali kislorodga muHtojlikni yo’qotishga etarli bo’lmasa kislorod etishmovchi-ligi takrorlashdan – takrorlashga qo’shila boshlaydi. SHuning uchun bu sharoitda dam olish intervalini qisqartirish anaerob jarayonlarhissasini ortiradi-nagruzkani nisbatan anaerobrok qiladi. 4. Dam olish xarakteri (aktiv va passiv) xususan pauza-larni boshqa, qo’shimcha faoliyat turlari (engil-trustsoy yugurish - asosiy masofa oralig’idir vah.k.) bilan to’ldirish organizmga asosiy ish turi va qo’shimcha qilinganini inten- sivligiga qarab organizmga turlicha taosir ko’rsatadi. Kritikka yaqin tezliklar bilan ishlashda past intensivlikdagi qo’shimcha ish nafas jarayonlarini nisbatan yuqori darajada ushlashga imkoniyat beradi va shunga ko’ra tinchholatdan ishholatiga, ishholatidan tinchholatga o’tishdagi keskin o’zgarishlarning oldi olinadi. O’zgaruvchan metodning asosiy xarakterli tomonlaridan biriham asosan shundan iboratdir. 5. Mashqni takrorlashlar (qaytarishlar) soni organizmga nagruzkani taosiri ko’lamining yig’indisini belgilaydi. Aerob ish sharoitida takrorlashlar sonini oshirish yurak-tomir va nafas tizimi organlarini uzoq vaqt davomida yuqori darajada faoliyat ko’satishga majbur qiladi. Anaerob sharoitda esa qaytarishlar sonini oshirish ertami-kechmi kislorodsiz mexa-nizmlarni tugatilishiga olib keladi. Unda ish bajarish butunlay to’xtaydi yoki uni intensivligi keskin pasayadi. Chidamlilik namoyon qilishda nafas muHim aHamiyatga egaligi maolum bo’ldi. SHunga ko’ra tinch, bir xil maromdagi ishlarda asosan burun orqali chuqur nafas olish bilan mashq, ish bajarish to’g’riligi amaliyotda isbotlangan. Maolumki nafas, ko’krak, qorin, (bryushnoy press) va aralash muskullar – diafragma aralashuvi orqali olinadi. Kuchli zo’riqish bilan bajariladigan faoliyatda maksimal darajada o’pka ventilyatsiya-sini yo’lga qo’yish uchun (N.G. Ozolin, V.V. Mixaylov) og’iz orqali chuqur nafas tavsiya qilinadi. Asosiy eotibor nafas chiqarishga qaratilishi, chunki o’pkadagi kislorodi kam bo’lganhavo yangihavo bilan aralashib ketmasligi keskin va chuqur nafas chiqarish tavsiya qilinadi. Yuqori malakali sportchilarda chidamlilikni tarbiyalash-dahozirgi zamon metodikasi biror mashg’ulotni o’zidagina emas, trenirovka mashg’ulotlarining yillik tsiklidaham juda kattahajmda ish bajarishni tavsiya qilmoqda. Masalan, mashhur frantsuz stayyori Allen Mimun o’zini sport karperasi yilarida jami 85 ming km yurgan. Uni baholash maqsadida er shari aylanasi- ekvatori 40 ming kmligini ekanligini eotiborga olsak, Magellanni birichi marta uni aylanib o’tishi uchun 3 yil sarflaganligini ko’z oldimizga keltirishimiz lozim. “Sport yurushi” bilan shug’ullanuvchilar bitta trenirovka mashg’ulotida 100 km.gacha masofani o’tadilar. CHidamlilikni tarbiyalashda faqat masofa uzunliginihisobga olish noto’g’ri natijaga olib kelishi ni unutmas-ligimiz lozim. CHunki jismoniy tayyorgarligi yuqori bo’lgan sportchi uchun 800 m ga yugurishga 1.45.0 dan tez vaqt sarflasa bu yuguruvchiga qayd qilingan masofa sprint masofasi bo’lib xizmat qiladi. Yangi o’rganuvchi uchun esa 3-3,5 min li muddat uzoq masofa rolini o’ynashi mumkin. Asosiy adabiyotlar. 1. A.Abdullayev. Sh.Xonkeldiyev. Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi. Toshkent. 2005 u 2. R.S.Salomov. Sport mashg'ulotlarining nazariy asoslari. T. 2005 yil 3. Maxkamdjonov K.M. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi. T. 2008. 4. R.S.Salomov. Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati. T. 2014 y. 5. R.S.Salomov. Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati. (II-jild) T. 2015 y. 6. R.S.Salomov, Y.Y.Aripov. Maktab yoshidagi bolalar jismoniy tarbiyasi uslubiyati asoslari. T. “Molya” 2011 y. 7. U.S.Do’sanov. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi . O’quv qo’llanma Tashkent 20 19 y

Jismoniy sifatlarni (kuch, tezkorlik, chaqqonlik, egiluvchanlik, chidamlilik) tarbiyalash uslubiyati. Reja: 1. Kirish 2. Kuch va uni rivojlantirish usuliyati 3. Tezkorlik sifati va uni rivojlantirish usuliyati 4. Chaqqonlik va uni tarbiyalash usuli 5. Egiluvchanlik va uni rivojlantirish usuliyati 6. Chidamlilikni rivojlantirish metodikasi

Tarixan mavjud bo’lgan jismoniy tarbiya tizimlariga insonning jismoniy (Harakat) sifatlarini tarbiyalay olishiga qarab baho berilgan. Insonning organizmida turli darajada shakllangan kuch, tezkorlik, chidamlilik, chaqqonlik, tana bo’g’inlariharakatchanligi va muskullar egiluvchanligini jismoniy sifatlar deb atash qabul qilingan. Inson organiz-mining shu sifatlarini qanday namoyon qila olishiga qarab individga kuchli, chaqqon, tezkor vah.k. deb baho berganlar. Bu sifatlar o’lchovga ega, uning ko’rsatkichlari jismoniy tayyorgar-lik ko’rsatkichlari deb ataladi va ko’rsatkichlar orqali individning ijodiy mehnatga va vatan mudofaasiga tayyorligi aniqlanadi. Masalan, individ 100 kg og’irlikdagi shtangani elkaga olib faqat 3 marotaba o’tirib tura olsa, boshqasi shu vazn bilan 5 marotabadan ortiq o’tirib tura olishi mumkin. SHu mashqni ikki marta ortiq bajarganligi uchun ikkinchi o’rtoq-ning kuch sifati rivojlangan deb baHolanadi. Bu sifat organizmning suyak, muskul va boshqa aozolarining to’qimalari,hujayralari vahokazolarning rivojlanganligigagina bog’liq bo’lmay, maonaviy-ruHiy fazilatlarigaham bog’liq. SHuning uchunharakat sifatlarini tarbiyalash maonaviy- ruHiy fazilat-larni tarbiyalash ishi bilan cham barchas bog’liq va tarbiyaning shu yo’nalishiga vosita bo’lib xizmat qiladi. Harakat sifatlarini tarbiyalashga intilish insoniyat-ning azaliy orzusi. Mehnat qurollari,harbiy anjom va aslaxa bilan muomala qilishning samaradorligi tabiat insonga inoom etgan va uni tarbiya jarayonida rivojlantirish mumkin bo’lgan jismoniy fazilatlarga bog’liq tarbiyalash lozimligi masala-sini ko’ndalang qo’yadi. Jismonan barkamol, axloqan pok, estetik didli, eoti-qodli, sadoqatli, texnika ilmining zamonaviy asoslarini puxta egallagan,har taraflama maonaviy etuk, jismonan garmo-nik rivojlangan kishini tarbiyalashhozirgi kungacha davrimiz-ning asosiy vazifalaridan biri debhisoblanib kelindi.hozirham bu dastur o’z ahamiyatini yo’qotgani yo’q. U mamlakatimizda amalga oshiralayotgan “sog’lom avlod uchun” dasturining o’zagini tashkil etadi. Xulosa qilganda jismoniy tarbiyani, xususan, jismoniy sifatlarni rivojlantirishni moHiyatining yuqoriligi va salmoqliligi ko’zga yaqqol tashlanib turibdi. SHuni qayd etish kerakki, jismoniy sifatlarni rivojlantirishda ularning

(kuch, tezkorlik, chaqqonlik, chidamlilik vahokazolarning) barchasini o’zaro uzviy bog’lab olib borishni tarbiya jarayoni taqazo qiladi. Lekin sportning maolum bir turida muayyan fazilat kuchliroq shakllanadi, rivojlanadi va u etakchiharakat sifati tarzida nomoyon bo’ladi. Boshqa sifatlarham nisbatan rivojlanadi, lekin ular yordamchi, ko’makchiharakat sifati tarzida namoyon bo’lishi mumkin. Masalan, sport o’yinlaridan basketbolda asosan chaqqonlik sifatini rivojlantiradi debhisoblansa, tezlik yordamchi sifati tariqasida rivojlanadi. Lekin basketbol chidamlilikniham tarbiyalashda asosiy vosita-dir. Og’ir atletikachilarda kuch jismoniy sifati etakchi fazi-lat sanaladi. “Siltab ko’tarish (rqvok)”ni ko’p mashq qilish esa tezkorlikni rivojlantiradi. Amaliyotda bu mashqlar orqali chidamlilik va egiluvchanlikham ko’makchi jismoniy sifat tarzida rivojlanishini guvoHimiz. Umuman, chaqqon-likni rivojlantirish uchun ko’proq o’yinlardan: voleybol, basketbol, futbol, tennis, stol tennisi, gandbol, xokkey, regbi va boshqalardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Aslida bu o’yinlar uchun tezlikning aHamiyatiham ikkinchi darajali emas. Chaqqonlikni rivojlantirish esa tez o’zgaruvchan o’yin sharoi-tiga moslasha bilishni, kuzatuvchanlikni, mo’ljalga to’g’ri olish-ni, qisqa fursat ichida turli murakkab vaziyatda aniq, to’xtamga kelish, unihis qilish va o’zharakatlarini shu vaziyatga moslay olishdekhayotiy-zaruriy amaliyharakat malakalarni shakllan-tiradi. Velosiped,harakatli o’yinlarham chaqqonlikni rivoj-lantiradi. Har qandayharakat biror-bir konkrektharakat vazifasi deb ataladigan vazifanihal qilishga qaratiladi. Masalan, iloji boricha balandroq sakrash, to’pni ilib olish, raqibni aldab o’tish, shtangani ko’tarish vahokazo.harakat vazifasining murakkabligi, bir vaqtda va ketma-ket bajariladiganharakat-larning uyg’unligiga bo’lgan talablar,harakatlar koordina-tsiyasini tarbiyalaydi. 1. Kuch va uni rivojlantirish usuliyati Har qaysi individ tashqi taosir yoki qarshilikni engish uchun o’z jismidagi maolum sifatni namoyon qiladi. Tashqi taosirga qarshi muskul zo’riqishi orqaliharakat faoliyati - shaxsning kuchi, uning kuch qobiliyati deb atash qabul qilingan . SHug’ullanuvchi mashg’ulot paytida o’z tanasi tinch turganholdan sport

snaryadiga (uloqtirishda), o’z tanasiniharakatlantirish maqsadida (gimnastika mashqlari va boshqalar), aylantirish, siljitish, ko’tarishga intilsa, ayrimhollarda uning teskarisi, tananing o’zi, yoki uni bilagiga tashqi kuch taosir etishi bilan uning statitikholatini buzib o’z gavdasini oldingi (dastlabki)holatini ushlab turishga urinadi. Bokschining raqibi mushti-ning zarbi, kurashchini raqibi tomonidan kuch ishlatib uni tanasini ayrim bo’laklarini egishga dosh berishi tanaholatini o’zgartirmaslik orqali ro’y beradi. Bunda shug’ullanuvchi va uning raqibi maolum darajada qarshiliklarni, og’irliklarni engish va ko’tarishda maolum darajada kuch sifatini namoyon qiladi. Ilmiy tushuncha tarzida kuch imkoniyati boricha o’zining aniq taorifiga ega bo’lishi va farqlanishi lozim: 1)harakatning mexanik xarakteristikasi sifatidagi kuch (“tanaga «m» massasidagi «F» kuchining taosiri...”); 2) inson jismidagi jismoniy sifat tarzidagi kuch (masalan, “yoshning ulg’ayishi bilan kuchning rivojlanishi; sportchi kuchini sport bilan shug’ullanmaydiganlarga nisbatan ko’p bo’lishi...” vah.k.). Bu sifatning psixofizik mexanizmi muskul zo’riqishi-ning boshqarilishi (regulyatsiyasi) va ularning ish tartibi (rejimi) bilan aloqador. Muskulning taranglashishi inson-ning kuchini namoyon bo’lishiga olib keladi. RuHiy ozuqa olishi vaharakatni maolum tizimda bajarish markaziyhamda pereferik nerv sistemasi, xususan, nerv markazlaridan muskullarga kelayotgan signallarga va muskullar-ning o’z xizmatiholatiga bog’liq. Umuman, muskul tarangligi – zo’riqishi (kuch namoyon qila olishi) quyidagilarga qarab aniqlanadi; 1) markazdan muskullarga kelayotgan qo’zg’alishlarning chastotasiga (chastota qancha katta bo’lsa, muskul shunchalik zo’r darajada o’zining tarangligini oshiradi) ko’ra; 2) zo’riqishga qo’shilganharakat birligining soni bilan; 3) muskulning qo’zg’aluvchanligi va undagi quvvatning manbai miqdoriga qarab. Muskul kuch namoyon qilishi uch xil rejimda zo’riqadi:

a) o’zining uzunligini o’zgartirmay (statik, izometrik rejimda). Tananing turlichaholatlarda (pozalar)da ushlash vah.k.lar bilan; b) muskul uzunligini kamayishigahisobiga, bardosh berish bilan (miometrik). Zo’riqish birday – o’zgarmay turadi, bunday rejim tsiklik va balastikharakatlardagi muskul qisqarishi fazalari evaziga sodir bo’ladi; v) muskulni cho’zish vaqtida uning uzayishihisobiga (yon berish, bo’sh kelish-pliometrik ) kuch yuzaga keladi. O’tirib turish, uloqtirish, depsinishda muskul qisqarishi orqali shu kuch namoyon bo’ladi. Bardosh berish bilan, yon berish, bo’shashtirish bilan kuch namoyon qilishni dinamik rejimdagi kuch deb atash qabul qilingan. SHunday qilib bunday sharoitlarda maksimal kuchni ko’lami turlicha qayd qilingan kuch namoyon qilishning asosiy xillari kuch qobiliyatining klassifikatsiyasi sifatida qabul qilingan. Kuch qobiliyatlarining turlari muskul zo’riqishi tartibi-ning kombinatsiyalashtira olish xarakteriga qarab farqlanadi. Statik rejimda va sekinlashtirilganharakatlarda namoyon bo’ladigan shaxsiy-kuch qobiliyatlari va tezlik-kuchi hisobiga sodir bo’ladigan kuch (dinamik kuch), tez bajariladiganharakat-larda qo’llaniladi. Boshqachasiga buni shiddat (portlash) kuchi debham ataladi. Bunga qisqa vaqt ichida eng ko’p darajada kuch namoyon qila olish qobiliyati deb qaraladi. Portlash kuchi sak-rashlarda depsinish orqali sakrovchanlik tarzida namoyon bo’ladi. Muskulning o’ta zo’riqishini optimal yo’nalishi. Muskul kuchi belgilangan faoliyatning yo’nalishiga iloji boricha yaqinlashtirilishi, moslashtirilishi lozim. Masalan, nayza uloqtirishda zo’r berib tanaga tezlik berishimiz mumkin, lekin bu tezlik nayzani uloqtirishdagi zarbga moslanmasa, sarf-langan kuch samarasiz bo’ladi, nayza mo’ljallangan traektoriyada uchmasligi mumkin. Past start olishda tananing og’ishi 54 va 72 gradusli burchakhosil qilgandan so’ng startdan chiqishning samarasi turlicha bo’ladi.hisoblashlar ko’rsatmoqdaki, ikkala oyoqdan 180 kg kuch bilan depsinish 72 gradusdan start olganda, kuchning gorizontal yo’nalishi samaradorligi 55,62 dan oshmas ekan. Agar start 54 gradusda bajarilsa,

O'xshashlar

Darsdan tashqari o’ynaladigan harakatli o’yinlarni o’tkazish metodikasi
Sport mashqining vositalari va metodlari.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida muvaffaqiyatga erishishga intilish motivi shaxsning ustuvor xususiyati sifatida(1-4 sinf tarbiya darsi).
BADIIY GIMNASTIKA MASHG‘ULOTLARINI TASHKIL QILISH ASOSLARI
Sportchining jismoniy texnik va taktik tayyorgarligi.