Darsdan tashqari o’ynaladigan harakatli o’yinlarni o’tkazish metodikasi
![Darsdan tashqari o’ynaladigan harakatli o’yinlarni o’tkazish metodikasi
Reja:
1. Darsdan tashqari o’ynaladigan harakatli o’yinlarni o’tkazish metodikasi.
2. Maktab yoshidagi bolalar jismoniy tarbiyasi.
3. Saf va tartiblash mashqlarini o’rgatish.
4. O’rta yoshdagi bolalarga beriladigan harakatli o’yinlar.
5. Harakatlarga o’rgatish jarayonlarining asoslari.](/data/documents/f4d804e7-920c-4049-9b9c-748b2ed53274/page_1.png)
![Harakatli o’yinlar maktabda jismoniy tarbiya metodi va vositasi sifatida jismoniy
tarbiya darsida hamda sinfdan tashqari mashg’ulotlarda keng qo’llaniladi.Harakatli
o’yinlar jismoniy tarbiya bo’yicha maktab dasturiga mos ravishda 1-9-sinflarda
gimnastika, engil atletika, sport o’yinlari, kurash va suzish bilan birga qo’shib olib
boriladi.Jismoniy tarbiya darslarida harakatli o’yinlar dastur talablariga mos
ravishda ta’limiy, tarbiyaviy va sog’lomlashtirish vazifalarini hal etishi uchun
foydalaniladi. Jismoniy tarbiya darslarida o’tkaziladigan o’yinlarni boshqa
mashg’ulot shakllaridan farqi shundaki, bunda diqqatni eng muhimi o’yinning
ta’limiy va sog’lomlashtirish tomoniga, shuningdek, jismoniy tarbiya sifatiga ham
qaratish kerak. Dars uchun o’yin tanlashda, darsning vazifasini, o’quv materialini,
o’yinga kiruvchi harakat turlarini, o’yinning fiziologik yuklamasini, ishlash uchun
shartsharoitni hisobga olish zarur.Har bir o’yinda o’yin qatnashchilaridan bilim va
malakalarini namoyon qilishni talab qiladi, uni o’yin jarayonida takomillashtiradi.
Elementar o’yinlarga maxsus tayyorgarlik talab qilinmaydi. Biroq murakkab
haraqatlardan tashkil topgan o’yinlar ham bor. Masalan, quyidagi o’yinlarni (“To’p
sardorga”, “To’p o’rtadagiga”) o’quvchilarga taklif qilish mumkin emas, agarda
ular to’p oshirishni, uni ilib olishni bilmasa va o’yin jarayon bilan to’qnashishda,
yaxshi reaststiyaga harakat koordinatstiyasini va boshqa zarur bo’lgan sifat va
malakalarini egalab ololmaydi.Shug’ullanuvchilar o’yinga kiritilgan murakkab
harakatlarni maxsus mashqlar yordamida o’zlashtiradilar. Istisno tariqasida
avvaldan o’rgatishni talab qilmaydigan elementar va tabiiy harakatlar bo’lishi
mumkin. Masalan, “Bo’ri zovurda” o’yinida yugurib kelib uzunlikka sakrash tabiiy
chiqadi. Jismoniy tarbiyaning boshqa vositalari o’rtasida o’yinning o’rni yoki joyi
aniqlansa, ular o’rtasidagi ketma-ketlik metodik jihatdan to’g’ri bo’ladi. Bu esa
qo’yilgan vazifani yaxshilab hal etilgan darsning zichligini oshirishga va mashqni
to’g’ri taqsimlashga yordam beradi. Agar darsning asosiy qismi o’yinga
bag’ishlangan bo’lsa, bunda ko’proq harakatli o’yinlar bilan kamroq
harakatlanadigan o’yinlar almashlab olib boriladi, shu bilan birga harakatning
xarakteri bo’yicha turli-tuman o’yinlar tanlab olinadi. Harakatli o’yinlarning darsni
hamma qismlariga kiritish mumkin. O’yin mazmuni shug’ullanuvchilarning](/data/documents/f4d804e7-920c-4049-9b9c-748b2ed53274/page_2.png)
![tarkibiga va vazifasiga bog’liqdir. Darsni tayyorlov qismiga kam harakatli va
murakkab bo’lmagan o’yinlarni kiritilishi tavsiya qilinadi, bu o’quvchilarning
diqqatini jamlashga (“Guruh, tik tur!”, “Og’ma tayoq”) yordam beradi, bular
o’rtacha harakatdagi o’yinlar bilan bajariladigan umumrivojlantiruvchi
harakterdagi mashqlardir («taqiqlangan harakat»). Darsni asosiy qismda tez
yugurish, chap berish yoki aldab o’tish, chidamlilik, to’siqni oshib o’tish, har xil
sakrashlar, qarshilikko’rsatish, kurash, qo’zg’aluvchan va qo’zg’almaydigan
nishonga uloqtirish bilan bajariladigan harakatli o’yinlardan
foydalaniladi.Darsning yakuniy qismida o’rtacha kam harakatchanlikka oid
o’yinlar o’tkaziladi, u murakkab bo’lmagan o’yin qoidalari bilan diqqatni jamlash
uchun o’tkaziladigan o’yinlar, darsni asosiy qismdagi tezlik bilan beriladigan
yuklamadan kiyin faol dam olishga yordam beradi (“Kim keldi”, “Guruh, tik
tur!”). Jismoniy tarbiya darslarida harakatli o’yinlarni o’tkazish metodi-kasining
o’ziga xosligi darsning zichligiga to’g’ri keladiganlarini saqlab qolish zarurligi va
qisqa muddatlilik bilan bog’liqdir. Jismoniy tarbiya mashg’ulotlarida o’quvchilar
o’rganib olgan ko’proq harakatli o’yinlardan foydalanish mumkin. 1—2-sinf
o’quvchilari uchun quyidagi o’yinlarni kiritish mumkin: “O’ylab top, bu kimning
ovozi?”, “Kim yaqinlashdi?”, “Hamma o’z bayroqchasiga”, “Bo’sh o’rin”,
“Sakrabodom chumchuqlar”, “Polizdagi quyonlar”, “Taqiqlangan harakat” va
boshqalar.3-4-sinf o’quvchilari uchun: “Guruh, tiktur!”, “Xo’rozlar jangi”,
“Qorovul va izlovchilar”, “Chiqib ketish bilan qarmoqchi” o’yini.5-9-sinf
o’quvchilari uchun: “Juft-juft bo’lib tortishish”, “Doiraga tort”, “Taqiqlangan
harakat” va hokazo. Maktab kechalari va bayramlarda o’tkaziladigan o’yinlar
Maktabda o’tkaziladigan sport kechalari va bayramlari o’quvchilarda tetik hamda
quvnoq kayfiyat yaratish uchun eng ta’sirli tadbir bo’lib hisoblanadi. Maktab sport
kechalari va bayramlarida foydalaniladigan harakatli o’yinlar bolalarni tezda
tashkil qiladi, ular engil ruh va quvnoq kayfiyatni vujudga keltiradi.Bayramda,
odatda, juda ko’p bolalar bo’ladi, shuning uchun ommaviy o’yinlardan foydalanish
tavsiya qilinadi, musiqa jo’rligida bajarilsa yana ham maqsadga muvofiq bo’ladi.
Musiqa sadolari ostida o’tkaziladigan o’yinlar qiziqarli, ularni tashkil qilish va](/data/documents/f4d804e7-920c-4049-9b9c-748b2ed53274/page_3.png)
![o’tkazish engil bo’ladi. Ommaviy o’yinlardan tashqari o’yin-attrakstionlarni ham,
shu bilan birga yaxshisi, asosiy tadbirlarni boshlashdan oldino’tkazish mumkin
(konsert, spektakl). O’yin-attrakstionlar bayramda maktab o’quvchilarini tashkil
qilishga yordam beradi. leqin ommaviy o’yinlar va raqslarni asosiy tadbirlardan
keyin o’tkazish tavsiya qilinadi. Ular bilan bir vaqtda sinf hakamlarida va
koridorlarda o’yinattrakstionlarni ham tashkil qilish mumkin, chunki ommaviy
o’yinlar va raqsga qiziqmaydigan bolalar, o’zlarini kuchli, epchillik,
merganliklarini u yoki bu attrakstionda sinab ko’rishlari mumkin.O’yin-
attrakstionlari katta sinf o’quvchilari uchun eng yaxshi «uch kurashchi» yoki
“Besh kurashchi” musobaqasini tashkil qilish mumkin. bunday maqsad uchun
mazmunan har xil bo’lgan kuch yoqi merganlikni, epchillikni, muvozanat saqlash
yoqi fazoda mo’ljal olishni bilishni namoyon qilishini talab qiladigan, 3 yoki 5
attrakstion tanlab olinadi: “Uch kurashchi” yoki “Besh kurashchi” bo’lishni
xohlaganlar barcha attrakstion musobaqalarida qatnashishlari majbur g’oliblarni
eng yaxshi 3 kurashchi yoki 5 kurashchi deb e’lon qiladilar va
mukofotlaydilar.O’rta yoki yuqori sinf o’quvchilari uchun bayramda yakkama-
yakka olishuv o’yini (xohlagan ikki kishi epchillik, merganlikda, kuch
sinashadilar) musobaqalarini tashkil qilish mumkin. Bunday musobaqalarni
ommaviy o’yin va raqslar o’rtasidagi tanaffuslarda tashkil qilishni tavsiya
qilinadi.Bayramda harakatli o’yinlar o’tkaziladigan musobaqalarga bag’ishlangan
bo’lishi mumkin hozirgi vaqtda juda ham ommaviylashib ketgan o’yinlar “Quvnoq
startlar”, “Bizlar bilan bajar”, “Bizga o’xshab bajar”, “Hammadan yaxshi bajar” va
boshqalar.Musobaqalarda to’g’ridan-to’g’ri uncha ko’p bo’lmagan o’yin
qatnashchilarining sonini hisobga olgan holda hech qanday tayyorgarlikni va
trenirovka qilishni talab qilmaydigan ommaviy o’yin yoki o’yin attrakstionlardan
foydalanib harakatli o’yinlar bo’yicha ommaviy musobaqalar tashkil qilish
mumkin. Maktab kechalari va bayramlari eng yaxshisi dastlabki tayyorkgarlikni
qo’rishni talab qiladigan o’yinlarni o’tkazish maqsadga muvofiq bo’ladi, ularda
qatnashish uchun barcha bolalarning jalb qilinishi shart. O’yin qatnashchilarining
biri attrakstion uchun o’yinchoqlar tayyorlaydilar (qum solingan xaltacha, misli](/data/documents/f4d804e7-920c-4049-9b9c-748b2ed53274/page_4.png)
![rasmlar) boshqalari esa attrakstion o’yinining g’oliblarini mukofotlaydilar, 3-
chilari esa o’yinni o’tkazishga tayyorgarlik ko’radilar.
2. Maktab yoshidagi bolalar jismoniy tarbiyasi.
O‘g‘il bolalarda (12 yosh) jinsiy yetilishning boshlanishi bilan bo‘yning oshishi
yiliga 6-10 sm, gavda og‘irligi 4,0 kg, ko‘krak qafasining aylanasi esa 3-5 sm ga
yetadi. Tana uzunligining o‘sishi, ayniqsa, 12 yoshdan 16 yoshgacha jadal
rivojlanadi, gavda vazni o‘rtacha 25-35 kg ni tashkil qiladi. Shunday qilib,
o‘smirlar va yoshlarning notekis jismoniy rivojlanishi ro‘y beradi. Gavda vazni,
bo‘yning va ko‘krak qafasi aylanasining o‘sishi tengsiz proporsiyalarda namoyon
bo‘ladi. Barcha yoshdagi guruhlarda vaznning o‘sishi, ko‘krak qafasining
o‘sishidan ko‘ra ancha yuqori. O‘g‘il bolalarda mushaklarning ko‘ndalang hajmlari
va og‘irligining o‘sishidan gavda uzunligining oshish ustunligi ko‘proq. Mushaklar
massasi tana massasiga nisbati bo‘yicha 15 yoshda taxminan 33% ga yetadi, 17-18
yoshda esa 44% ni tashkil qiladi. Maktab yoshida tezkorlik sakrab-sakrab sentitiv
o‘sishning ikki davri orqali o‘tadi: birinchisi -8-10 yoshda, ikkinchisi 13- 15
yoshda, 15-17 yoshda yugurishning tezkorlik darajasi hatto birmuncha pasayishi,
masofadan o‘tish tezligi faqat qadamlar uzunligi va oyoqlar kuchining ko‘payishi
hisobidan o‘sishi mumkin. Bunday tabiiy qonuniyat aynan o‘xshash yoshda
uslublar va vositalarni tanlashni talab qiladi. Qizlarda mushak kuchining sakrab-
sakrab o‘sishi 10 dan 13 yoshgacha davrda kuzatiladi. 14 yoshda kuchning tabiiy
o‘sishi ularda sekinlashadi, 14-16 yoshlar o‘rtasida esa hatto pasayishi mumkin. 17
yoshda qizlarda kuchning ko‘rsatkichlari yana ko‘payadi, ammo nihoyatda kam.
O‘g‘il bolalarda 8 dan to 15 yoshgacha kuchning ravon o‘sishi ro‘y beradi. 15 dan
17 yoshgacha esa barcha mushak guruhlarining absolut kuch ko‘rsatkichlari keskin
sakrashi ta’kidlanadi, 18 yoshda mushak kuchning jadal o‘sishi ancha pasayadi,
ba’zida esa batamom to‘xtaydi.. Chaqqonlikni (yoki koordinatsion qobiliyat)
tarbiya 7 dan to 12-13 yoshgacha eng ko‘p darajada e’tibor beriladi. Shunga
qaramasdan, koordinatsiyaga ega, lapashang o‘smirlar chaqqon yuqori
koordinatsiyaga ega bo‘lgan tengqurlari bilan unchalik teng emas. Maktab](/data/documents/f4d804e7-920c-4049-9b9c-748b2ed53274/page_5.png)
![yoshidagi bolalarning organizmi ikki muhim xususiyatga ega, ularni bilish maktab
o‘qituvchisiga jismoniy sifatlarni tarbiyalash masalalarini muvafaqqiyatli
yechishga imkon beradi:
Ilmiylik vazifalari boshlang‘ich ta’lim yoshida harakat ko‘nikma va malakalarini
egallash bilimining tashkil topishi, shuningdek, chiniqish, shaxsiy gigiyena,
harakat tartibi to‘g‘risida, inson salomatligi uchun jismoniy mashqlar ahamiyati
haqida bilimlarni egallash bilan bog‘liq. Bu yoshda vujudga kelgan shartli aloqalar
tizimi ancha mustahkamligi bilan farq qiladi va kelajak hayotida harakat sifatlariga
ta’sir ko‘rsatadi. Jismoniy sifatlarning rivojlanishi – boshlang‘ich ta’limda
jismoniy tarbiyaning oldida turgan muhim vazifalardan biridir. Eng ko‘p darajada
bu tezkorlik va chaqqonlik sifatlariga tegishlidir, chunki kichik sinflarda o‘rgatish
aynan shu sifatlar jadal rivojlanishi uchun eng kulay bo‘lgan davr bilan mos
keladi.Chidamlilikni rivojlantirishda asosiy vazifa bolalar organizmining aerobli
imkoniyatlarini oshirishga ko‘maklashish va shu asosida umumiy chidamlilikni
ta’minlashdan iboratdir. Kuchni rivojlantirish vazifasi eng avvalo gavdani
shakllantirish va rivojlantirishida qoloq mushak guruhlarini mustahkamlash bilan
bog‘liq. Kichik yoshdagi maktab o‘quvchilarida egiluvchanlikni yoshning
tabiiyligi bilan muvofiqlikda to‘qimalar elastikligining kamayishi va mushaklar
massasining oshishi ko‘rsatkichlari pasaymasligi uchun optimal chegaralarda
saqlab turish kerak. Jismoniy tarbiya va sportga qiziqish uyg‘otish vazifasini
boshlang‘ich ta’limda yechish kerak. Chunki bolalikda o‘rganilgan odat, juda
mustahkamdir. Bolalarda jismoniy mashqlarga turg‘un qiziqish faqat ularga
quvonch olib kelgan mashg‘ulotlardagina bo‘lishi mumkin. 7.3. Uslublarning
xususiyatlari Boshlang‘ich ta’lim yoshidagi o‘quvchilar bilan ishlashda mashq
usulini jalb qilishning ba’zi bir xususiyatlari: – o‘rgatish vaqtida afzal ko‘rishni
amaliy mashqqa berish kerak, uni unsurlarga bo‘lib yuborish bajarishga qiziqishni
pasaytiradi; – ayni bir xil mashqni ko‘p marta takrorlash bolalarni charchatadi,
ammo busiz harakat ko‘nikmasini shakllantirib bo‘lmaydi. Boshlang‘ich ta’lim
yoshidagi o‘quvchilarni muvafaqqiyatli o‘rgatish uchun mashqni o‘zgartirish,
bajarilish sharoitini yaxshilash, dastlabki holatini, harakatning yo‘nalishini va](/data/documents/f4d804e7-920c-4049-9b9c-748b2ed53274/page_6.png)
![hokazolarni o‘zgartirish zarur; – metodik usul sifatida bevosita yordam (yoki
o‘tkazish) dan foydalanish kerak. Bu usul 6 yoshdagi bolalarni o‘rgatish uchun
zarur; 49 – mashg‘ulotlarda uzoq davom etgan tanaffuslar ta’lim jarayoniga salbiy
ta’sir qiladi, yangi mashqni ketma-ket 3-4 darslarda o‘rganish kerak, so‘ngra esa
ayrim unsurlarini aniqlash bilan keyingi mashg‘ulotlarda vaqti-vaqti bilan
takrorlash; – boshlang‘ich ta’lim maktab o‘quvchilarini o‘rgatish vaqtida
ko‘rgazmali qurollar bilan ta’minlash uslublaridan foydalanish xususiyatlari; –
ko‘rsatishni nafaqat pedagogning o‘zi bajarishi, balki ta’limning borishida
namoyish qiluvchi sifatida mashqni yaxshi bajargan bolani tanlash maqsadga
muvofiqdir. Bu boshqa bolalarni mashqning yengilligiga ishontiradi, ularning
faoliyatini faollashtiradi, harakatni uzlashtirish jarayonini jadallashtiradi; – tabiiy
ko‘rsatishdan tashqari ko‘rgazmali qurollardan ham foydalanilsa bo‘ladi. Bunda
bolalar bajara oladigan mashqlar yoki maketlar, diafilmlar va boshqalar, buyoqli
rangli tasvirlangan bo‘lishi kerak. Ko‘rgazmali qurolning aniqligi, barchaga
jozibadorligi bilan mashqning tuzilish asosini, uning asosiy unsurlarini ajratib
ta’kidlash kerak; – kattaroq ko‘rgazmalikka ko‘maklashuvchi metodik usul –
predmetli mo‘ljallardan foydalanish. Bolalar bilan ishlash vaqtida quyidagi
predmetlarni qo‘llash maqsadga muvofiqdir: bayroqchalar, rangli fishkalar,
tayoqchalar, chambaraklar, osib qo‘yilgan koptokchalar, xalqalar, shuningdek,
polga, devorga, asfaltga, yulakchalarda bo‘yoq yoki bo‘r bilan yozilgan
ko‘rsatkichlar. Masalan, tog‘li joylarda chang‘ida yurishni o‘rgatish vaqtida
an’anaviy bayroqlar o‘rnida g‘aroyib jonivorcha ko‘rinishida belgisi qo‘llaniladi.
Jismoniy tarbiya amaliyotida qattiq gapirish nutqi bilan mashqning bajarilishini
birga olib borish usulidan muvafaqkiyatli foydalaniladi. Ayniqsa, u guruhli
mashg‘ulotlarda tez-tez foydalaniladi. 50 – Faoliyatni baholash – muhim metodik
usuldir. U bolalar faolligiga ko‘maklashadi. Bolalar mashqlarni bajarayotib dadil
bo‘lishi kerak, bunda urinishi va muvaffaqiyati baholangan bo‘ladi. Boshlang‘ich
ta’lim o‘quvchilarini jismoniy tarbiyalash jarayonida chaqqonlikni rivojlantirish
uchun foydalaniladigan metodik usullar qatoriga quyidagilarni tavsiya etish
mumkin. A) mashqlar bajarilishi vaqtida noan’anaviy boshlang‘ich va oxirgi](/data/documents/f4d804e7-920c-4049-9b9c-748b2ed53274/page_7.png)
![holatlarni qo‘llash; b) mashqlarni «oynali» tarzda bajarish; v) muvozanat
mashqlarini bajarish. Boshlang‘ich ta’lim yoshidagi o‘quvchilarda egiluvchanlikni
tarbiyalash odatdagidek, baquvvat muskullar yo‘qligi, to‘qimalar muloyimligining
yuqori darajasi va boshqa omillar munosabati bilan qiyinchilik tug‘dirmaydi.
Madomiki, chidamlilikni tarbiyalash charchash fonida mashqlarni bajarish bilan
bog‘liq ekan, u holda ular yangi materialni o‘rgangandan keyin darsning oxirida
yoki tezlik va chaqqonlik mashqlarini bajargandan keyin shug‘ullanishlari kerak.
Chidamlilikni tarbiyalash maqsadida mashqni ko‘p marta va bir xil tarzda
takrorlash kichik yoshdagi maktab o‘quvchilarini qiziqtirmaydi, bunda
shug‘ullanishga ehtiyojni rag‘batlantiruvchi usullar qo‘llash zarur, buning uchun
o‘yin va musobaqa uslublarini qo‘llash o‘rinlidir. 7.4. Umumiy o‘rta ta’lim
o‘quvchilari bilan o‘tkaziladigan jismoniy tarbiya 7.4.1. Vazifalari O‘smirlarni har
xil hayotiy vaziyatlarda malakani qo‘llashga, ya’ni ularni amaliy bajarishga
o‘rgatish zarur. O‘smirlar harakatlarni bajarish vaqtida zo‘r berib ongli
boshqarishni bilishlari kerak. 51 Jismoniy tarbiya sohasidagi bilimlar jismoniy
mashqlar bajarilishi vaqtida xavfsizlikni ta’minlash va mashg‘ulotlar vaqtida
gigiyenik qoidalarga rioya qilish, organizm uchun jismoniy mashqlarning
ahamiyatini tushunish, jarohatlanganda birinchi yordam ko‘rsatish va o‘z-o‘zini
nazorat qilishning asosi bilan tanishtirish va boshqalardan iborat. Jismoniy
sifatlarni rivojlantirishida jismoniy tarbiyaning vazifasi o‘smirlarning sensitiv
davrlari mavjudligiga mo‘ljallangan bo‘lishi kerak, ular ta’limning 4-8 sinflar
davriga to‘g‘ri keladi. Bir xil hollarda erishilganni to‘xtatib turish talab qilinsa,
boshqalarida esa jadal o‘sishga ko‘maklashishdir. Qarab chiqilayotgan yoshda
tarbiyalovchi vazifasi jismoniy mashqlar mashg‘ulotlariga tegishlicha
motevatsiyasini ta’minlashning axloqiy asoslari va ehtiyojlari shakllanishi,
qiziqishni mustahkamlash, o‘smirlarda maktab jamoasi, sinf oldidagi burchini his
etishni tarbiyalaydi. 7.5. Uslublarning xususiyatlari O‘smirlar jismoniy tarbiyasida
qo‘llaniladigan ogzaki va ko‘rgazmali uslublarni, kichik yoshdagi maktab
o‘quvchilarida ishlatiladigan uslublar bilan taqqoslash kelajakda o‘z rivojini
topadi. Bolalar qancha katta bo‘lsa (qarab chiqilayotgan o‘rtacha maktab yoshi](/data/documents/f4d804e7-920c-4049-9b9c-748b2ed53274/page_8.png)
![chegarasida), texnikani ko‘prok mufassal o‘zlashtirishga imkon beradi va ta’lim
jarayonini jadallashtiradi. Harakatni mukammallashtirish maqsadida va
o‘zgaruvchan vaziyatda ularni qo‘llashni o‘rganish uchun o‘yin uslubi keng
qo‘llaniladi. O‘smirlar uchun musobaqaga intilish xarakterlidir. Shu bilan birga,
ular ko‘pincha, o‘zining imkoniyatini ortiqcha baholashga moyildir. Ta’lim
jarayonida bu intilish o‘rganilgan texnikaning bajarilishi musobaqaga
yo‘naltirilgan bo‘lishi va albatta, natijani aniqlashi mumkin. 52 5-9-sinflardagi
darslarda tezlik o‘quv materialini egallashning borishida ham, qo‘shimcha
mashqlar yo‘li bilan ham rivojlanadi. Dastur materialini taqsimlash vaqtida
birinchi chorak uchun odatdagidek, yengil atletika va sport o‘yinlari bo‘limiga
ajratiladi. Bu yerda o‘rganilanadigan materialning o‘zi tezlikni rivojlantirish
vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Ikkinchi chorakda kurashning unsurlari va gimnastika
bo‘limidagi materiallar o‘rganiladiki, ular tezlik imkoniyatlarining o‘sishiga teskari
ko‘maklashadi. Bu yerda tezkorlik kuch xarakterining sakrab o‘tish turidagi
mashqlar seriyasi, estafetalar, arg‘amchi bilan mashqlar va milliy o‘yinlarni darsga
kiritish maqsadga muvofiqdir. Maktab o‘quvchilarida tezkorlik qobiliyatini
rivojlantirishning katta zaxirasi jismoniy mashq va o‘yinlar mustaqil mashg‘ulotlar
xizmat qilishi mumkin. O‘yinlar zaxirasining ko‘payishi ularning uyushtirish
unsurlarini o‘rgatish –jismoniy tarbiya o‘qituvchisining ishidir. O‘smirlar
kuchining rivojlanishi uchun maksimal takrorlash mashqini 6-8 marta tavsiya
qilish mumkin. Kuch mashqini egiluvchanlik mashqi bilan navbatma-navbat
almashtirib turish maqsadga muvofiqdir. Egiluvchanlikni tarbiyalash yangilikning
unsurlari mavjud bo‘lishining majburiy shartidir. Yangi harakatlar
o‘zlashtiriladigan bo‘lsa, ular uzluksiz bo‘lishi kerak. Bu esa o‘rgatish
qobiliyatning yuqori darajada ta’minlanganligini bildiradi. Chaqqonlik
rivojlantirishning muqarrar shartidir. Umumiy chidamlilikni oshirish maqsadida
mashqning o‘zgaruvchan va bir xil tekisligi uslublaridan foydalanish kerak. Yuqori
sinflardagi yigit va qizlarda jismoniy sifatlarni tarbiyalash vazifasi ularning
rivojlanishidagi biologik qonuniyatlar munosabatidan farq qiladi. Ilgari ta’kidlab
o‘tilganidek, qizlarda chidamlilik va kuchning ijobiy o‘sishi 14 53 yoshda](/data/documents/f4d804e7-920c-4049-9b9c-748b2ed53274/page_9.png)
![to‘xtaydi, ayni vaqtda yigitlarda bu sifatlar bir necha yillar davomida rivojlanadi.
Bo‘g‘imlarda harakatchanlik qizlarda yigitlarnikidan ko‘ra yuqori. Bundan tashqari
yigitlar katta kuchga ega bo‘lgan mashqlardan ko‘p foydalansa, egiluvchanlikka
salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin
3. Saf va tartiblash mashqlarini o’rgatish. Saf mashqlari - bu
shug‗ullanuvchilarning ma‘lum bir safda birgalikda yoki yakka harakatlaridan
iborat. Saf mashqlari yordamida mashg‗ulotni tashkil etish marom va sur‘at
hissiyotini tarbiyalash masalalari muvaffaqiyatli hal qilinadi, jamoa bo`lib mehnat
qilish malakalari shakllantiriladi. Bu mashqlar kishi qaddi-qomatini to`g‗ri
shakllantirish vositasi hamdir. Saf mashqlari aniq ijro etilishiga bo`lgan
talabchanlik, intizomlilik va uyushqoqlikni tarbiyalaydi.
Saf mashqlari to`rtta guruhga bo`linadi:
Saf usullari.
Saflanish va qayta saflanish.
Joydan - joyga ko`chish.
Orani ochish va yaqinlashtirish.
Saf - shug‗ullanuvchilaming birgalikda harakatlanishi uchun belgilangan qoidaga
ko`ra joylanishidir. Mashg‗ulotda safni o`qituvchi va talabalar gumh xalfasi, o`quv
bo`linmalarining boshliqlari va navbatchilar odatda yoki belgilangan signal bilan
beriladigan bevosita buyruq va topshiriqlar orqali boshqaradilar.
Saflarning asosiy nomlari va uning joylanishi Zich saf - shug‗ullanuvchilaming
qatorda bir-biridan kaft kengligida (tirsaklar o`rtasi) oralig‗ ida yoki ketma-ket
qatorda bir-biridan oldinga uzatilgan qo`l uzunligidagi masofada joylashgan safdan
iborat. Orasi ochiq saf - shug‗ullanuvchilaming qatorda bir qadam yoki o`qituvchi
belgilagan oraliqda joylanishidan iborat safdir. Saf usullari - turgan joyda ijro
etiladigan saf harakatlardan iborat. Bu mashqlaming ahamiyati eng avvalo shundan
iboratki, ular yordamida intizomlilik va uyushqoqlik tarbiyalanadi.
«Saflaning!» - bu buyraqqa ko`ra shug‗ullanuvchilar safga turadilar.](/data/documents/f4d804e7-920c-4049-9b9c-748b2ed53274/page_10.png)
![«Rost-lan!» - bu buyruqqa ko`ra saf tik turish holatini qabul qiladi. U gimnastikada
asosiy tik turish holatiga to`g‗ri keladi.
«Tekislan!», «Chapga qarab tekislan!», « O`rtaga qara!».
«To`xta!»- bu buyraqqa ko`ra harakat (mashq) to`xtatiladi.
«Erkin» - bu buyruqqa ko`ra shug‗ullanuvchilar turgan joylaridan jilmasdan, bir
oyoqni tizzadan bo`shatib, erkin turadilar.
« O`ng (chap) oyoqda erkin tur!»- shug‗ullanuvchi o`ng (chap) oyoqni o`ngga
(chapga) bir qadam jildirib, gavda og‗irligini ikkala oyoqqa taqsimlaydi va
qo`llarini orqada tutadi.
«Tarqal!» - shug‗ullanuvchilar safdan chiqib, zalda (maydonchada) erkin
joylashadi.
«Tartib bo`yicha- Sana!», «Bir-ikkiga - sanang!», «Uchtalab (to`rt, besh va
hokazo)- sanang!» va boshqalar. Hisob o`ng qanotdan boshlanadi. o`z raqamini
aytayotgan shug‗ullanuvchi ayni vaqtda boshini tez chap tomondagi
shug‗ullanuvchiga qarab buradi va keyin dastlabki holatga qaytadi. Safni oxirida
turuvchi bir qadam oldinga odimlab, «sanash tugadi» deb o`z joyiga turadi.
Turgan joyda burilishlar (buymqlar « o`ng-ga», «Chap-ga», «Ort-ga»,
«Yarim o`ng-ga») Ayrim hollarda buyraqlar topshiriqlar bilan almashtirilishi
mumkin, biroq qayd etilgan mashqlar turgan joyda burilishlardan tashqari
buyraqqa ko`ra ijro etilishi lozim. Bir qatordan ikki qatorga saflanish. Dastlab
«birinchi» va «ikkinchiga» sanab chiqilgandan keyin, «Ikki qatorga saflan!»
buyrug‗i beriladi, bu buyruqqa ko`ra ikkinchi raqamdagilar chap oyoqni bir qadam
orqaga qo`yadilar (hisob - «bir), o`ng oyoqni juftlamasdan bir qadam o`ngga
qo`yadilar (hisob - «ikki») va birinchi turganning orqasiga o`tgan holda chap
oyoqni juftlaydilar (hisob-
«uch»). Bir qatordan uch qatorga saflanish. Dastlab sanab chiqilgandan keyin
quyidagi buymq beriladi: «Uch qatorga- saflan!». Bu buyraqqa ko`ra ikkinchi
raqamdagilar joyida turadilar birinchi raqamdagilar o`ng oyoq bilan bir qadam
orqaga, chap oyoqni juftlamasdan turib bir qadamni yonga qo`yadilar va o`ng
oyoqni juftlab, ikkinchi raqamdagilami orqasiga o`tadilar. Uchinchi raqamdagilar](/data/documents/f4d804e7-920c-4049-9b9c-748b2ed53274/page_11.png)
![chap oyoq bilan bir qadam oldinga, o`ng oyoqni juftlamasdan yonga qadamlaydilar
va chap oyoqni juftlab, ikkinchi raqamdagilaming oldiga o`tib turadilar.
Avvalgidek saflanish uchun quyidagi buyraq beriladi: «Bir qatorga saflan!». Qayta
saflanish saflanishga teskari tartibda bajariladi. Qatordan qirra bo‘lib qayta
saflanish.
Guruhda dastlabki («6-3 joyda, 6—4-2- joyda» va hokazo) sanoq o`tkazilgandan
so`ng quyidagi buyraq beriladi: «Sanoq bo`yicha - qadam bos!»
shug‗ullanuvchilar sanoq bo`yicha zarur bo`lgan odimni tashlab, so`ng oyoqlarini
juftlaydilar. O`qituvchi birinchi qator to`xtaguncha sanab turadi. Sanoq «6-3
joyda» - deb sanalganda 7 gacha; «9-6-3 joyida» deb sanalganda 10 gacha olib
boriladi.
Qayta saflash uchun quyidagi buyruq beriladi: « O`z joyingga qadam bos!», safdan
chiqqanlaming hammasi orqaga burilib, o`z joylariga qaytadilar, joylariga yetgach,
yana orqaga buriladilar. O`qituvchi safga oxirgi qator turib, orqaga burilgunga
qadar («bir», «ikki» deb) sanab turadi. Qatordan bo`linmalarning qanotini ilgarilab,
ketma-ket qatorga saflash. Dastlab uchtadan, to`rttadan va hokazo sanoqqa
sanalgandan keyin, quyidagi buyraq beriladi: «Bo`linmalar 3-4 va hokazo qator
boiib, chap (o`ng) yelkani ilgarib yuring!». Bu buyruqqa ko`ra sanab chiqilgan
boiinmalar tekislikni saqlagan holda ketma-ket qator hosil boiganga qadar
belgilangan qanot bilan ilgarilab yuradilar. Ikkinchi buyruq: «Guruh - to`xta!»
Yana qayta saflanish uchun quyidagi buyruqlar beriladi:
«Ort-ga!» «Bo‘linmalar bir qatorga o ‘ng (chap) yelkani ilgarilab qadambos!»
«Guruhto ‘xta!» So`nggi buyraq shug‗ullanuvchilar qatordagi o`z joylariga
yetganda. Orani ochish-saf oralig‗i yoki masofasini uzoqlashtirish usullari.
Yaqinlashtirish-orasi ochilgan safni zichlashtirish usullari.
Orani ochish(Saf nizomi bo`yicha olingan). Buyruq: « O`ngga (chapga, o`rtadan va
chapga) ikki ( va hokazo) qadamga-orani oching!». Agar qadamlar soni aytilmasa,
oraliq bir qadamga ochiladi. Orani ochish boshlagan: kishidan tashqari, hamma
o`ng tomonga (chapga, o`ngga va chapga) burilib, yonida turuvchi bilan uning
orasida talab qilingan, masofa hosil boigunga qadar yuradi va saf oldi tomon](/data/documents/f4d804e7-920c-4049-9b9c-748b2ed53274/page_12.png)
![burilishadi. Buyruq berilgandan keyin o`qituvchi hamma shug‗ullanuvchilar safda
o`z joyiga turgimga qadar «bir- ikki» deb sanab turadi. Orani yaqinlashtirish uchun
quyidagi buyruq beriladi: «Chapga( o`ngga, o`rtaga)- yigiling!». Hamma
harakatlar teskari tartibda bajariladi.Shu orani ochish va yaqinlashtirish yugurib
bajarilishi mumkin. Buyruq berishda «yugurib» so`zi qo`shiladi.
Juftlama qadamlar bilan orani ochish. « O`rtadan (o`ngga, chapga) ikki qadamga
juftlama qadamlar bilan - orani oching!» buyruq berilgandan keyin, o`qituvchi
orani ochish tugagunga qadar «bir- ikki» deb sanab turadi. Orani ochishni chetdagi
qatorlar (yoki qator) boshlaydi. Keyinchalik navbatma- navbat har ikki sanoqdan
keyin, qolgan qatorlar orani ochadilar. Orani yaqinlashtirish uchun quyidagi
buyruq beriladi: « 0 ‗rtalikka (o`ngga, chapga) juftlama qadamlar bilan-
yig‗iling!». Hamma qator baravariga yaqinlasha boshlaydi. O`qituvchi
yaqinlashish tugagunga qadar «bir- ikki» deb sanab turadi. Topshiriq bo ‘yicha
orani ochish. Masalan: «Bir- biringizdan ikki qadam masofada turing!», «Qoilarni
yonga uzatib orani oching!» va hokazo.
4. O`qituvchi qatorlarda zarur bolgan masofaga qo`ygan boshlovchilarga qarab
orani ochish mumkin.
5. Yoysimon ochilish. Mashqlarning bu guruhi darsda o‘tiladigan
umumrivojlantiruvchi yoki boshqa mashqlami bajarish oldidan qulay joylashtirish
va mashqlami o`rganishni osonlashtirish maqsadida qo‘llaniladi.
Buyruq: ―Yoysimon tashqariga - Qadam bos! ‖
4. O’rta yoshdagi bolalarga beriladigan harakatli o’yinlar.
O‘rta maktab yoshidagi o‘quvchilar bilan o‘tkaziladigan darslarda xarakatli
o‘yinlar jismoniy tarbiyaning boshqa vositalariga o‘rin bera boshlaydi. Ammo ana
shu yoshdagi bolalarga mos xar xil xarakatli o‘yinlar xam uyushtirib turiladi.
O‘qituvchi xarakatli o‘yinlarini o‘tkazishda V-VII sinf o‘quvchilarining yosh
xususiyatlari ularning organizmi tezroq o‘sishi bilan ifodlanishi unutilmasligi va
shuning uchun darslarda o‘tkaziladigan mashg‘ulotlar vaqtida uyushtiriladigan
mashg‘ulotlarni o‘yinlarni asta-sekin murakkablashtirib, maqsadga](/data/documents/f4d804e7-920c-4049-9b9c-748b2ed53274/page_13.png)
![muvofiklashtirib berishi lozim. O‘yin jarayonida mazkur yoshdagi o‘quvchilar
xaddan tashqari og‘ir jismoniy harakat qilmasligi va o‘qituvchi ularning xar biriga
tegishlicha munosabatda bo‘lishi zarur. V-VII sinflarda foydalaniladigan xarakatli
o‘yinlar miqdori ancha kam bo‘lib, ularning materiallari xajmi ta'lim tarbiyaviy
vazifalardan kelib chiqadi. Mazkur sinflarda o‘tkaziladiigan xarakatli o‘yinlar
tashkiliy jixatdan xam harakatlarning mazmuni jixatdan xam bir muncha
murakkabroq bo‘ladi. Bunda sport elementlarini o‘z ichiga olgan o‘yinlarga
shuningdek sport o‘yinlariga kengrok o‘rin beriladi. V-VII sinflarda xarakatli
o‘yinlarni darsning ikkinchi va uchunchi qismlarida o‘tkazish tavsiya etiladi.
Darsning asosiy qismida o‘quvchilarni bironta murakkab sport o‘yinini o‘rgatishga
tayyorlash uchun darsning tayyorgarlik qismiga ba'zi o‘yinlarni kiritish mumkin.
Xarakatli o‘yinlar orqali sport o‘yinlariga tayyorlashdir, bunday o‘yinlarda bironta
sport o‘yinni texnikasi va taktikasining elementlari takomillashtiriladi. Ishlab
chiqilgan metodikaga asosan xarakatli o‘yinlardan foydalaniladigan darslar chorak
oxirida kaniqo‘l oldidan tekshirish me'yorlariga baxo qo‘yilganidan keyin
o‘tkaziladi. Darsning puxtaroq bo‘lishiga erishish shuningdek, orttirilgan
ko‘nikmalarni mustaxkamlash va o‘quvchilarga beriladigan nagruzkani oshirish
maqsadida o‘yinlardan darsning asosiy qismi so‘ngida foydalanish mumkin.
5. Harakatlarga o’rgatish jarayonlarining asoslari.
Boshlang‘ich tushunchalar: harakatlanish mahorati, harakatlar ko‘nikmasi, hara
katlar
malakasi va ko‘nikmlarining ahamiyati, ko‘nikma va malaka harakatni bajaris
hning turli darajalari sifatida va tushunish vazifasi sifatida;
ko‘nikma va malakalarini shakllantirish. Dastlabki o‘rgatish bosqichi: xatti-
harakatlar bilan tanishish: vazifalari, harakat haqida
tasavvurini shakllantirish jarayonida (o‘qitish masalalarini tushunib etish, masalal
ar loyihasini tuzish, harakatni bajarishga urinish); o‘qitish metodlaridan
foydalanish.
Chuqurlashtirib o‘rgatish bosqichi: harakatlanish mahoratini yuzaga keltirish a
takomillashtirish bosqichi (harakatlanish faoliyati, masalalari o‘ziga xos belgil](/data/documents/f4d804e7-920c-4049-9b9c-748b2ed53274/page_14.png)
![ari); o‘qitish
metodlaridan foydalanish xususiyatlari; harakatlar xatolarini olidini olish va t
uzatish,
harakatlanish xatolarini mohiyatini tushunish, xatolarini guruhlarga ajratish, xa
tolar paydo bo‘lishi sabablari anglash va uning oldini olish
choralari, xatolarini tuzatish usullari, harakatlar samaraliligini baholash mezon
i (ahamiyatini alohida va umumiy baholash); o‘qitish
printsplarini amalga oshirishning o‘ziga xosliklari.](/data/documents/f4d804e7-920c-4049-9b9c-748b2ed53274/page_15.png)
Darsdan tashqari o’ynaladigan harakatli o’yinlarni o’tkazish metodikasi Reja: 1. Darsdan tashqari o’ynaladigan harakatli o’yinlarni o’tkazish metodikasi. 2. Maktab yoshidagi bolalar jismoniy tarbiyasi. 3. Saf va tartiblash mashqlarini o’rgatish. 4. O’rta yoshdagi bolalarga beriladigan harakatli o’yinlar. 5. Harakatlarga o’rgatish jarayonlarining asoslari.
Harakatli o’yinlar maktabda jismoniy tarbiya metodi va vositasi sifatida jismoniy tarbiya darsida hamda sinfdan tashqari mashg’ulotlarda keng qo’llaniladi.Harakatli o’yinlar jismoniy tarbiya bo’yicha maktab dasturiga mos ravishda 1-9-sinflarda gimnastika, engil atletika, sport o’yinlari, kurash va suzish bilan birga qo’shib olib boriladi.Jismoniy tarbiya darslarida harakatli o’yinlar dastur talablariga mos ravishda ta’limiy, tarbiyaviy va sog’lomlashtirish vazifalarini hal etishi uchun foydalaniladi. Jismoniy tarbiya darslarida o’tkaziladigan o’yinlarni boshqa mashg’ulot shakllaridan farqi shundaki, bunda diqqatni eng muhimi o’yinning ta’limiy va sog’lomlashtirish tomoniga, shuningdek, jismoniy tarbiya sifatiga ham qaratish kerak. Dars uchun o’yin tanlashda, darsning vazifasini, o’quv materialini, o’yinga kiruvchi harakat turlarini, o’yinning fiziologik yuklamasini, ishlash uchun shartsharoitni hisobga olish zarur.Har bir o’yinda o’yin qatnashchilaridan bilim va malakalarini namoyon qilishni talab qiladi, uni o’yin jarayonida takomillashtiradi. Elementar o’yinlarga maxsus tayyorgarlik talab qilinmaydi. Biroq murakkab haraqatlardan tashkil topgan o’yinlar ham bor. Masalan, quyidagi o’yinlarni (“To’p sardorga”, “To’p o’rtadagiga”) o’quvchilarga taklif qilish mumkin emas, agarda ular to’p oshirishni, uni ilib olishni bilmasa va o’yin jarayon bilan to’qnashishda, yaxshi reaststiyaga harakat koordinatstiyasini va boshqa zarur bo’lgan sifat va malakalarini egalab ololmaydi.Shug’ullanuvchilar o’yinga kiritilgan murakkab harakatlarni maxsus mashqlar yordamida o’zlashtiradilar. Istisno tariqasida avvaldan o’rgatishni talab qilmaydigan elementar va tabiiy harakatlar bo’lishi mumkin. Masalan, “Bo’ri zovurda” o’yinida yugurib kelib uzunlikka sakrash tabiiy chiqadi. Jismoniy tarbiyaning boshqa vositalari o’rtasida o’yinning o’rni yoki joyi aniqlansa, ular o’rtasidagi ketma-ketlik metodik jihatdan to’g’ri bo’ladi. Bu esa qo’yilgan vazifani yaxshilab hal etilgan darsning zichligini oshirishga va mashqni to’g’ri taqsimlashga yordam beradi. Agar darsning asosiy qismi o’yinga bag’ishlangan bo’lsa, bunda ko’proq harakatli o’yinlar bilan kamroq harakatlanadigan o’yinlar almashlab olib boriladi, shu bilan birga harakatning xarakteri bo’yicha turli-tuman o’yinlar tanlab olinadi. Harakatli o’yinlarning darsni hamma qismlariga kiritish mumkin. O’yin mazmuni shug’ullanuvchilarning
tarkibiga va vazifasiga bog’liqdir. Darsni tayyorlov qismiga kam harakatli va murakkab bo’lmagan o’yinlarni kiritilishi tavsiya qilinadi, bu o’quvchilarning diqqatini jamlashga (“Guruh, tik tur!”, “Og’ma tayoq”) yordam beradi, bular o’rtacha harakatdagi o’yinlar bilan bajariladigan umumrivojlantiruvchi harakterdagi mashqlardir («taqiqlangan harakat»). Darsni asosiy qismda tez yugurish, chap berish yoki aldab o’tish, chidamlilik, to’siqni oshib o’tish, har xil sakrashlar, qarshilikko’rsatish, kurash, qo’zg’aluvchan va qo’zg’almaydigan nishonga uloqtirish bilan bajariladigan harakatli o’yinlardan foydalaniladi.Darsning yakuniy qismida o’rtacha kam harakatchanlikka oid o’yinlar o’tkaziladi, u murakkab bo’lmagan o’yin qoidalari bilan diqqatni jamlash uchun o’tkaziladigan o’yinlar, darsni asosiy qismdagi tezlik bilan beriladigan yuklamadan kiyin faol dam olishga yordam beradi (“Kim keldi”, “Guruh, tik tur!”). Jismoniy tarbiya darslarida harakatli o’yinlarni o’tkazish metodi-kasining o’ziga xosligi darsning zichligiga to’g’ri keladiganlarini saqlab qolish zarurligi va qisqa muddatlilik bilan bog’liqdir. Jismoniy tarbiya mashg’ulotlarida o’quvchilar o’rganib olgan ko’proq harakatli o’yinlardan foydalanish mumkin. 1—2-sinf o’quvchilari uchun quyidagi o’yinlarni kiritish mumkin: “O’ylab top, bu kimning ovozi?”, “Kim yaqinlashdi?”, “Hamma o’z bayroqchasiga”, “Bo’sh o’rin”, “Sakrabodom chumchuqlar”, “Polizdagi quyonlar”, “Taqiqlangan harakat” va boshqalar.3-4-sinf o’quvchilari uchun: “Guruh, tiktur!”, “Xo’rozlar jangi”, “Qorovul va izlovchilar”, “Chiqib ketish bilan qarmoqchi” o’yini.5-9-sinf o’quvchilari uchun: “Juft-juft bo’lib tortishish”, “Doiraga tort”, “Taqiqlangan harakat” va hokazo. Maktab kechalari va bayramlarda o’tkaziladigan o’yinlar Maktabda o’tkaziladigan sport kechalari va bayramlari o’quvchilarda tetik hamda quvnoq kayfiyat yaratish uchun eng ta’sirli tadbir bo’lib hisoblanadi. Maktab sport kechalari va bayramlarida foydalaniladigan harakatli o’yinlar bolalarni tezda tashkil qiladi, ular engil ruh va quvnoq kayfiyatni vujudga keltiradi.Bayramda, odatda, juda ko’p bolalar bo’ladi, shuning uchun ommaviy o’yinlardan foydalanish tavsiya qilinadi, musiqa jo’rligida bajarilsa yana ham maqsadga muvofiq bo’ladi. Musiqa sadolari ostida o’tkaziladigan o’yinlar qiziqarli, ularni tashkil qilish va
o’tkazish engil bo’ladi. Ommaviy o’yinlardan tashqari o’yin-attrakstionlarni ham, shu bilan birga yaxshisi, asosiy tadbirlarni boshlashdan oldino’tkazish mumkin (konsert, spektakl). O’yin-attrakstionlar bayramda maktab o’quvchilarini tashkil qilishga yordam beradi. leqin ommaviy o’yinlar va raqslarni asosiy tadbirlardan keyin o’tkazish tavsiya qilinadi. Ular bilan bir vaqtda sinf hakamlarida va koridorlarda o’yinattrakstionlarni ham tashkil qilish mumkin, chunki ommaviy o’yinlar va raqsga qiziqmaydigan bolalar, o’zlarini kuchli, epchillik, merganliklarini u yoki bu attrakstionda sinab ko’rishlari mumkin.O’yin- attrakstionlari katta sinf o’quvchilari uchun eng yaxshi «uch kurashchi» yoki “Besh kurashchi” musobaqasini tashkil qilish mumkin. bunday maqsad uchun mazmunan har xil bo’lgan kuch yoqi merganlikni, epchillikni, muvozanat saqlash yoqi fazoda mo’ljal olishni bilishni namoyon qilishini talab qiladigan, 3 yoki 5 attrakstion tanlab olinadi: “Uch kurashchi” yoki “Besh kurashchi” bo’lishni xohlaganlar barcha attrakstion musobaqalarida qatnashishlari majbur g’oliblarni eng yaxshi 3 kurashchi yoki 5 kurashchi deb e’lon qiladilar va mukofotlaydilar.O’rta yoki yuqori sinf o’quvchilari uchun bayramda yakkama- yakka olishuv o’yini (xohlagan ikki kishi epchillik, merganlikda, kuch sinashadilar) musobaqalarini tashkil qilish mumkin. Bunday musobaqalarni ommaviy o’yin va raqslar o’rtasidagi tanaffuslarda tashkil qilishni tavsiya qilinadi.Bayramda harakatli o’yinlar o’tkaziladigan musobaqalarga bag’ishlangan bo’lishi mumkin hozirgi vaqtda juda ham ommaviylashib ketgan o’yinlar “Quvnoq startlar”, “Bizlar bilan bajar”, “Bizga o’xshab bajar”, “Hammadan yaxshi bajar” va boshqalar.Musobaqalarda to’g’ridan-to’g’ri uncha ko’p bo’lmagan o’yin qatnashchilarining sonini hisobga olgan holda hech qanday tayyorgarlikni va trenirovka qilishni talab qilmaydigan ommaviy o’yin yoki o’yin attrakstionlardan foydalanib harakatli o’yinlar bo’yicha ommaviy musobaqalar tashkil qilish mumkin. Maktab kechalari va bayramlari eng yaxshisi dastlabki tayyorkgarlikni qo’rishni talab qiladigan o’yinlarni o’tkazish maqsadga muvofiq bo’ladi, ularda qatnashish uchun barcha bolalarning jalb qilinishi shart. O’yin qatnashchilarining biri attrakstion uchun o’yinchoqlar tayyorlaydilar (qum solingan xaltacha, misli
rasmlar) boshqalari esa attrakstion o’yinining g’oliblarini mukofotlaydilar, 3- chilari esa o’yinni o’tkazishga tayyorgarlik ko’radilar. 2. Maktab yoshidagi bolalar jismoniy tarbiyasi. O‘g‘il bolalarda (12 yosh) jinsiy yetilishning boshlanishi bilan bo‘yning oshishi yiliga 6-10 sm, gavda og‘irligi 4,0 kg, ko‘krak qafasining aylanasi esa 3-5 sm ga yetadi. Tana uzunligining o‘sishi, ayniqsa, 12 yoshdan 16 yoshgacha jadal rivojlanadi, gavda vazni o‘rtacha 25-35 kg ni tashkil qiladi. Shunday qilib, o‘smirlar va yoshlarning notekis jismoniy rivojlanishi ro‘y beradi. Gavda vazni, bo‘yning va ko‘krak qafasi aylanasining o‘sishi tengsiz proporsiyalarda namoyon bo‘ladi. Barcha yoshdagi guruhlarda vaznning o‘sishi, ko‘krak qafasining o‘sishidan ko‘ra ancha yuqori. O‘g‘il bolalarda mushaklarning ko‘ndalang hajmlari va og‘irligining o‘sishidan gavda uzunligining oshish ustunligi ko‘proq. Mushaklar massasi tana massasiga nisbati bo‘yicha 15 yoshda taxminan 33% ga yetadi, 17-18 yoshda esa 44% ni tashkil qiladi. Maktab yoshida tezkorlik sakrab-sakrab sentitiv o‘sishning ikki davri orqali o‘tadi: birinchisi -8-10 yoshda, ikkinchisi 13- 15 yoshda, 15-17 yoshda yugurishning tezkorlik darajasi hatto birmuncha pasayishi, masofadan o‘tish tezligi faqat qadamlar uzunligi va oyoqlar kuchining ko‘payishi hisobidan o‘sishi mumkin. Bunday tabiiy qonuniyat aynan o‘xshash yoshda uslublar va vositalarni tanlashni talab qiladi. Qizlarda mushak kuchining sakrab- sakrab o‘sishi 10 dan 13 yoshgacha davrda kuzatiladi. 14 yoshda kuchning tabiiy o‘sishi ularda sekinlashadi, 14-16 yoshlar o‘rtasida esa hatto pasayishi mumkin. 17 yoshda qizlarda kuchning ko‘rsatkichlari yana ko‘payadi, ammo nihoyatda kam. O‘g‘il bolalarda 8 dan to 15 yoshgacha kuchning ravon o‘sishi ro‘y beradi. 15 dan 17 yoshgacha esa barcha mushak guruhlarining absolut kuch ko‘rsatkichlari keskin sakrashi ta’kidlanadi, 18 yoshda mushak kuchning jadal o‘sishi ancha pasayadi, ba’zida esa batamom to‘xtaydi.. Chaqqonlikni (yoki koordinatsion qobiliyat) tarbiya 7 dan to 12-13 yoshgacha eng ko‘p darajada e’tibor beriladi. Shunga qaramasdan, koordinatsiyaga ega, lapashang o‘smirlar chaqqon yuqori koordinatsiyaga ega bo‘lgan tengqurlari bilan unchalik teng emas. Maktab