KOINOT. QUYOSH SISTEMASI VA YER Reja: 1. Koinot va Quyosh sistemasi. 2. Quyosh sistemasining tuzilishi 3. Osmon jismlari. 4. Y er-Quyosh sistemasidagi sayyora.

Quyosh sistemasining tuzilishi haqidagi masala insoniyatni hamma vaqt qiziqtirib kelgan. Eramizdan ikki-uch yuz yil ilgari qadimgi greklarda bu masala yuzasidan bir-biriga butunlay o‘xshamaydigan ikkita fikr bor edi. Bu fikrga ko‘ra, Quyosh sistemasi geotsentrik ravishda tuzilgan, ya’ni olamning o‘rtasida Er joylashgan bo‘lib, qolgan hamma planetalar, Quyoshning o‘zi va boshqa yulduzlar ham er atrofida aylanadi. Ikkinchi fikr geliotsentrizm deb aytilganki, bu fikrga ko‘ra olam markazida Quyosh turadi. YAxudiylar olamning tuzilishi haqidagi diniy nuqtai nazarda geotsentrik gipotezani qabul qilganlar; xuddi shu gipoteza xristianlarda ham qonunlashtirilgan. Quyosh sistemasi paydo bo‘lishining uch bosqichi Faqat XV asr oxirida polyak astronomi Nikolay Kopernik geliotsentrik gipotezani matematik ravishda asosladi, ammo bundan keyin ham u ko‘p vaqtga tarqala olmadi. Italyan Jordano Bruno Kopernik ishini davom ettirdi. U geliotsentrik fikrlarni proza va poeziya yo‘li bilan tasvirlab taraqqiy qildirdi va hatto olamning umumiy suratini xuddi hozirgi vaqtda solinadigan suratga o‘xshatib chizdi. Kopernik ishini davom qildirgan ikkinchi kishi - Galileo Galiley inkvizatsiya ta’qibi ostida o‘z fikrlaridan qaytishga majbur bo‘ldi va o‘z umrining so‘nggi yillarini bir qismini inkvizatsiya ta’qibi ostida, yana bir qismini esa qamoqda o‘tkazdi. Keyinchalik Kepler , Nyuton va Gershel geliotsentrizm ideyasini keng tarqatdilar. Quyosh sistemasining kelib chiqishini tushuntirish uchun har xil fikrlar (gipotezalar) aytib o‘tildi. Dastlabki gipotezalardan biri 1775 yilda Emmanuel

Kant tomonidan aytilgan. Bu gipoteza o‘ziga unchalik e’tibor jalb qilmagan bo‘lsa ham, keyinchalik tekshirishlarga juda ta’sir ko‘rsatdi. Kant gipotezasi quyidagidan iborat. Olam butun dunyo fazosining to‘ldirib turgan to‘zonsimon birinchi materiyadan vujudga kelgan. Materiya zarralari bir xil bo‘lmagan, zichligi va o‘zaro tortilishi kuchlari har xil, tartibsiz holatda bo‘lgan. Kant bu tartibsizlikda zarrachalarning qandayligi haqida gapirmasa ham, u bularni qattiq deb tushungan. Bu tartibsizlikdagi bo‘laklar boshida harakatsiz bo‘lgan bo‘lsa ham, keyinchalik zich va yirik zarralar o‘zlarida kichik va siyrak bo‘lgan bo‘laklarni tortgan va butun dunyo tortishish kuchi qonuniga muvofiq ular harakatga kelgan. O‘zaro harakat qiluvchi xilma-xil yulduz zichliklari hosil bo‘lib, ular o‘zaro harakatda davom qilib kattaroq zichliklar (quyuqliklar) kichiklarini o‘ziga tortgan. SHunday qilib, birinchi tartibsiz holdagi zarrachalar alohida yirik zichliklar, ya’ni o‘z planetalari bilan alohida ajralib turgan yulduzlar hosil bo‘lgan. Har qaysi markaz o‘z ta’siri ostida bo‘lgan barcha materiyani asta-sekin torta boshlaydi. SHunday qilib, olamning Quyosh sistemamiz bo‘lgan qismida aylanmaydigan bitta yirik shar hosil bo‘lishi kerak edi. Ammo tortish kuchidan boshqa, itarish kuchi mavjud bo‘lganligi tufayli to‘qnash kelgan ikki zarra bir- birini itarib uloqtirib yuborishi mumkin. To‘qnash kelgan zarralar yonma-yon urilishi mumkin, binobarin har bir zarraning harakat yo‘nalishi har xil bo‘lishi mumkin. Bu harakat natijasida bir xil yo‘nalishni olgan ko‘pgina zarrachalar ko‘p miqdorda materiya tortadi v a quyuq materiyaning butun massasi shu yo‘nalishda aylana boshlaydi. Birinchi materiyada aylanish ana shunday paydo bo‘lgan. Aylanayotgan massa sharga o‘xshab qolmaydi. Uning zarrachalari, aylanayotgan har qanday jism zarralaridek, asosan bir ekvatorial tekislikka yig‘ilib, markaziy jism, ya’ni Quyosh hosil bo‘ladi. Undan keyin Quyosh ekvatori tekisligida tumanlikning qattiq zarrachalaridek Quyosh yo‘nalishida aylanuvchi zichliklar vujudga keladi. Quyoshdan iborat markaziy zichlik meteorlarning uzluksiz oqimi markazida qoladi. Bu oqimda o‘zaro tortilishi markazlari, bo‘lajak planetalarning kurtaklari vujudga keladi. SHunday qilib, meteorlarning cheksiz

oqimi sekin-asta geliotsentrik planetalar sistemasiga aylana boradi. Kant Quyosh sistemasini o‘rganish bilan cheklanib qolmay butun olamni muhokama qilgan. Kant nazariyasi ko‘p vaqtlar davomida tan olinmadi. 1797 yilda fransuz olimi Laplas Quyosh sistemasi va o‘zgacha olamlarni kelib chiqishi haqidagi gipoteza yaratdi. Laplasga Kant gipotezasi butunlay no’malum bo‘lgani holda, u o‘z gipotezasini mutlaqo mustaqil vujudga keltirdi. Laplas gipotezasiga ko‘ra, Quyoshda; planetalar va yo‘ldoshlardagi materiya no’malum sabablarga ko‘ra siyrak issiq massa yoki tumanlikdan iborat bo‘lgan. Bu aylanayotgan tumanga o‘xshash massa markazi zarrachalarining o‘zaro tortishish kuchiga muvofiq quyuqlasha boshlagan. Quyosh sistemasi shu davrdan paydo bo‘la boshlagan, chunki bu boshlang‘ich Quyosh edi. Boshida u bizga ma’lum bo‘lgan eng uzoq plane talar orbitasidan ham uzoqlarga tarqalgan o‘tdek qizigan gazga o‘xshash tumanlik, o‘ziga xos atmosfera bilan o‘ralgan bo‘ladi. Laplas fikricha, Quyosh sistemasi ichidagi kometalar (dumli yulduzlar) Quyosh sistemasiga boshqa tomondan kelgan jismlardan , kometalar butun olamda tarqalgan dastlabki tuman jismlarning quyuqlashgan bo‘laklaridir. Kometalar Quyosh sistemasiga chetdan kirganliklari tufayli, Quyoshning o‘zi bilangina emas balki Quyosh sistemasidagi planetalar ham o‘zaro aloqadordir. SHuning uchun, kometalarning harakat yo‘li ba’zan cho‘zilgan berk elliptik orbitaga aylanib qolgan. SHunday qilib, ba’zi bir kometalar ma’lum bir vaqtda qaytib keladi. O‘zgalari esa, Quyosh sistemasi orasidan o‘tib, undan butunlay chiqib ketadi. Kant gipotezasidan Laplas gipotezasining farqi shundan iborat bo‘ldiki, u birdaniga keng tarqalib ketdi va XIX asr astronomiyasining taraqqiy qilishiga katta ta’sir ko‘rsatdi. Laplas gipotezasi quyidagilarga javob beradi: 1. Nima uchun hamma planetalar Quyosh atrofida bir tomonga qa rab, ya’ni Quyoshning o‘zi o‘qi atrofida qilayotgan aylanma harakatiga mos yo‘nalishda harakat qiladi; 2. Nima uchun planetalarning orbitalari deyarli bir tekislikda joylashgan va shakli aylanaga o‘xshaydi, aylanadan farqi o‘z ellipsining bir oz ekssentrisitetligidir;

3. Nima uchun planetalar o‘z o‘qi atrofida Quyosh aylanayotgan yo‘nalishda aylanadi; 4. Nima uchun planetalarning yo‘ldoshlari aylanganlarida o‘z o‘qlari atrofida Quyosh aylanishi yo‘nalishida harakat qiladi; 5. Nima uchun planetalarning o‘z o‘qi atrofida aylanishiga ketgan vaqti, yo‘ldoshlarning o‘z atrofida aylanishi uchun ketgan vaqtdan oz. Quyoshning aylanish vaqti esa Merkuriyning aylanishi vaqtidan kam. Laplas gipotezasining paydo bo‘lishi Kant gipotezasining ham esga olishga sababchi bo‘ldi. Kant va Laplas gipotezalari tuzilishi jihatidan bir-biriga juda yaqin bo‘lganligidan hozirgi vaqtda ular ni birga qo‘yib “Kant-Laplas gipotezasi” deb yuritiladi. Koinot va Quyosh sistemasini keyingi o‘rganishlar Kant va Laplas nazariyasiga teskari bo‘lgan qator dalillarni ko‘rsatdi. Bunday ziddiyatlar birmuncha ko‘p va ulardan ba’zilari juda muhimdir. SHunday qilib, ba’zi planetalarning yo‘ldoshlari, planetalarning aylanishi yo‘nalishidan butunlay boshqa teskari yo‘nalishda aylanishi ma’lum bo‘lgan (Uran va Yupiter yo‘ldoshlari). Bu sabablar boshqa bir kancha gipotezalarning paydo bo‘lishiga olib keladi. Bir vaqtlar geologlarning diqqatini yuqorida aytib o‘tilgan planetezimol gipoteza jalb qilgan. Geolog CHemberlen Quyosh sistemasi, ikki osmon yoritkichi harakati natijasida vujudga kelgan spiralsimon tumanlikdan hosil bo‘lgan deb taxmin qiladi. Bu gipotezani astronom Multon matematik yo‘l bilan ishlab chiqqan va u ikki tadqiqotchi nomi bilan mashhur bo‘lgan, bu gipoteza 1905 yilda nashr qilingan. CHemberlen va Multon fikriga muvofiq, spiralsimon tumanlik fazoda kezib yurgan ikki yulduzning yaqinlashishi natijasida paydo bo‘ldi. Agar bu yaqinlashishi "kritik chegaradan" oshib ketsa tortishish kuchi shunchalik ko‘p bo‘ladi ki, natijada ikkila yulduz ham parchalanib ketishi mumkin. Bunday kritik chegarani massalari har xil bo‘lgan yulduzlar uchun oldindan hisoblab qo‘yish mumkin. Kattaligi Quyosh bilan barobar bo‘lgan yulduzlar uchun kritik oraliq Quyosh radiusining 2,25 tasiga teng. YUlduzlar qancha yirik bo‘lsa ularning kritik oraliqlari ham shunchalik katta bo‘ladi. Ikki yulduzning vaqtincha yaqinlashishining natijasi bo‘lgan spiralsimon tumanliklar bizning Somon yo‘li