K ONFLIKTLARNI XAL QILISHNING IJTIMOIY USULLARI REJA: 1 . Umumiy koidalar. 2. K on stitusiyaviy tartiblar. 3. Ishlarning sud tomonidan ko’rilishi. 4. Vositachilik. 5.Konsensus.

1. Umumiy koidalar. Muammoning ko’yilishi. Konfliktlarning jamiyat xayotida doimiy va umumiy xodisa sifatida tan olinishi xar kanday konfliktning u ro’y berishi mumkin bo’lgan ko’lamda, shaklda va tanglik darajasida mukarrar tarzda namoyon bo’lishini keltirib chikarmaydi. Ijtimoiy konfliktlarni tartibga solish muammosi konfliktli vaziyat sabablariga ta’sir etish, konfliktning salbiy okibatlarini tugatish yoki konflikt natijalaridan foydalanish maqsadida konfliktning borishini muayyan yo’nalishga solish imkoniyatiga asoslanadi. Konfliktni tartibga solish xakida masala nazariy va amaliy jixatdan uni o’rganishga loyik mustakil muammodir. Bu muammoni o’rganuvchilar konfliktni tartibga solishni unga bo’lgan eng okilona yondashuv deb xisoblaydilar. Xar doim xam ochik to’knashuvdan kutulish mumkin emas, birok, doimo konfliktli xodisalarning rivojlanishi uchun xaddan tashkari katta mablag’ sarflash va talafotlar ko’rishdan xalos bo’lish mumkin. Ba’zi amaliyotchi mutaxassislarning fikricha, kator «... atamalar konflikt bilan ishlashga bo’lgan turli yondoshuvlarni ifoda etadilar, ularni jarayonda bo’n deb xisoblash mumkin. Xar kaysi keyin bo’n avvalsini o’z ichiga oladi (masalan, konfliktni tinchitish konfliktni oldini olish bo’yicha teshli choralarni nazarda tutadi). «Konflikt transformasiyasi» atamasi keng ma’noda faoliyat soxasini umumiy ko’lamda ko’rsatish uchun foydalaniladi. Konfliktning oldini olish - majburiy konfliktning boshlanishini yo’kotish, barxam toptirishni maqsad kilib ko’yadi. Konfliktni tinchitish kelishish bitimiga erishish orkali majburiy xarakatlarni to’xtatishni maqsad kilib ko’yadi. Konfliktni tartibga solish zo’rlikni cheklash va tomonlar xulk-atvorida ijobiy o’zgarishlar yordamida kelgusida unga yo’l ko’ymaslikni maqsad kilib ko’yadi. Konfliktni xal qilish konfliktlar sabablariga karatilgan bo’ladi va konfliktlashuvchi tomonlar o’rtasida yan mustaxkam munosabatlarni kurishga intilishdan iborat.

Konflikt transformasiyasi konfliktning yanada keng ijtimoiy va siyosiy manbalariga karatilgan bo’ladi hamda kurashning negativ eneryasini ijobiy ijtimoiy va siyosiy o’zgarishlarga aylantirishga karatilgan bo’ladi» 1 . Konfliktlarni tartibga solish muammosi ma’lum darajada ijtimoiy jarayonlarni boshkarish muammosining bir kismini tashkil etadi. Fan tomonidan uni boshkarish xakida ishlab chikilgan asosiy goyalar konfliktli vaziyatlarni boshkarishning anik usul va yo’llarini topishda katta axamiyatga ega. Konfliktli menejment soxasida mutaxassislar umumiy xarakterda kator asosiy koidalar xar bir muayyan xolatda konfliktni boshkarish muammosini xal qilishni ta’minlashga olib keladi deb xisoblaydilar. Bu asosiy koidalar kuyidalar bo’lishi mumkin: 1.Konfliktli vaziyatning rivojlanishini boshkarish o’z moxiyatiga ko’ra odamlarni boshkarishdir. Bu yerda insonning obyektiv va subyektiv, moddiy va ma’naviy, goyaviy jixatlarini o’zida mujassamlashtirgan xulk-atvor omillari va motivlari o’z axamiyati bilan namoyon bo’ladi. 2.Konfliktni boshkarish - tenglarni boshkarishdir. Konflikt ishtirokchilari orasida, koidaga ko’ra, mutlak noxak taraf bo’lmaydi. Xech bo’lmaganda konfliktga ishtirokchilarning biriga nisbatan avvaldan rejalashtirilgan fikr bilan yakinlashish mumkin emas. Konfliktlarni demokratik tartibga solish nuktai nazaridan kaysidir bir tomonni to’xtatib ko’yish, konfliktli vaziyat ayrim subyektlarining xususiy pozisiyalarini to’la inkor etish katta xatodir. 3.Siyosiy-huquqiy nuktai nazardan konfliktlarni boshkarish bu, eng avvalo, katta guruxlar, odamlar ommasini boshkarishdir. Bu o’z navbatida konfliktlarning oldini olish yoki ularni tartibga solishda muayyan natijalarga erishish uchun zarur usullar, yo’llar, vositalar majmuiga o’z ta’sirini ko’rsatmay ko’ymaydi. Bu yerda omma manfaatini ifoda etuvchi tashkilotlar, ommaning o’zini anglash darajasi, ro’y berayotgan xodisalar obyektiv rivojlanishining umumiy ko’lami katta axamiyatga ega. 4.Konfliktlarni boshkarish manfaatlar nezida boshkarishdan iborat eng muxim koidadir. Konflikt ishtirokchilari manfaatini to’¦ri tushunish konfliktli

vaziyatni muvaffakiyatli xal etish kaliti, mustaxkam asosga ega kelishuvning muxim shartidir. Ijtimoiy konfliktlarni oldini olish va tartibga solish ko’prok ular namoyon bo’ladigan iktisodiy, ijtimoiy va siyosiy muxitning umumiy xolatiga boglik. Shunga ko’ra konfliktlarni tartibga solish jarayonida kator uzviy jixatlar va bu vazifani yaxshi xal etishga ta’sir etuvchi zarur ijtimoiy shart-sharoitlarni aniklash lozim. Konfliktlarni boshkarishda axborotning roli. Konfliktlarga karshilik ko’rsatishga bo’lgan xar kanday urinish konfliktlar xali endi yuzaga kelayotgan vaktda yoki ijtimoiy muxitga tarkalishi arafasida ularni manfaatdor taraflar tomonidan zudlik bilan il¦ab olishdan boshlanadi. Shu bois aynan konfliktlarni aniklashga aloxida e’tibor karatish kerak. Ma’lumki, muayyan konfliktning xakikiy boshlanishi bilan bu xodisaga karshi xarakat qilishdan manfaatdor bo’lgan shaxslar tomonidan bu xol aniklanguniga kadar bir muncha vakt o’tadi. Bu vakt orali kiska bo’lgandana konfliktni yensh uchun zarur makbul sharoit yuzaga keladi. Pishib yetilayotgan konflikt xali yashirin xolatda bo’lgan vaktda, o’zaro munosabatlarning muayyan ijtimoiy tizim doirasida shakllanadigan potensial konfliktli vaziyatni aniklashga erishilsa, kutilayotgan natija yaxshi bo’lishi mumkin. Konfliktlarni o’z vaktida aniklash imkoniyati kator sharoitlar bilan izoxlanishi mumkin. Masalan, atrofda xodisalarni paykash, sezish xoxishi. Ko’pincha konfliktni, konfliktli vaziyatning anik elementlarini ko’pchilik paykab yetadi, birok, xech kim birinchilardan bo’lib bunga e’tibor karatishni istamaydi. Ba’zi xollarda , odamlar yetilgan konfliktni mumkin kadar uzok vakt aniklanmasdan turilishidan manfaatdor bo’ladilar. Paydo bo’layotgan konfliktni sezmaslikni shunchaki xoxlamaslik yoki odamlarda teshli bilim va tajribaning yo’kli bilan boglik bunday vaziyatlar juda ko’p uchraydi. Birok bundan tashkari obyektiv xarakterda kiyinchiliklar xam mavjud. Konfliktni yuzaga keltirgan muxitga yakin turganlar konfliktni obyektiv qabul qilish imkoniyatiga ega bo’ladilar. Mexnat konfliktida aynan oddiy xodimlar

konfliktga olib keluvchi munosabatlarning murakkablashuvini chukur xis etadilar. Shaxs muayyan ijtimoiy iyerarxiyada kanchalik kuyi mavkeni egallasa, ijtimoiy tanglik yoki yashirin konfliktning anik sabablarini aniklashning shunchalik kulay obyektiv imkoniyatiga ega bo’ladi. Shu bilan birga , ijtimoiy piramidaning tepasida ijtimoiy borlikni qabul qilishning, demak, ijtimoiy xayot xususiy tomonlarining ijtimoiy axamiyatini to’¦ri baxolash imkoniyatlari mavjud. Bu nuktai nazarga ko’ra, muayyan ijtimoiy tuzilmada shaxsning mavkei kanchalik yukori bo’lsa, unga konfliktni o’z vaktida aniklashda katta mas’uliyat yuklanadi, u konfliktli vaziyatning xavflilini bevos i ta yoki bilvosita ko’rsatuvchi barcha xavfli ogoxlantirishlarga sezrlik bilan karashi kerak. Raxbarlik funksiyalarini bajaruvchi shaxslar xar kanday xavfli signallar ulargacha to’siksiz yetib kelishi uchun iloji boricha tashvishlanishlari kerak. Birok, bunda kommunikasiya va axborot tizimlarining barcha darajalarda teshli faoliyat ko’rsatishi, ijtimoiy organizmning barcha xujayralarida axborotning o’tishi bilan boglik ishlarning obyektiv xolati muxim rolni o’ynaydi. Axborot erkinli konfliktli vaziyatni egallab olish va konfliktni makbul yo’nalishga solish uchun zarur bo’lgan xar kanday usul va yo’llarni topishning xal kiluvchi shartidir. Konflikt tahlili. Yuzaga kelayotgan konfliktni o’z vaktida aniklashdan tashkari konfliktlilik xolati xakida olingan axborotni lozim darajada qabul qilish xam axamiyatga ega. Vokelikni bunday qabul qilish ijtimoiy konfliktning siyosiy axamiyatini yetarli baxolamaslikka yoki ortik baxolashga olib keluvchi subyektivizm, soddalashtirish va buzilishlardan xoli bo’lishi kerak. Konfliktni aslida kanday bo’lsa, shunday qabul qilish o’ta muxim. Muayyan konfliktni subyektiv baxolash bilan uning obyektiv rivojlanishi xolati o’rtasida muvofiklikka erishish vazifasi muxim va murakkab bo’lib, amaliyotda uni xal etish kiyin kechadi. Konfliktni yetarli baxolamaslik, uning tahlili yuzaki o’tkazi-lishiga va bu tahlil asosida bildirilgan takliflarning kam axamiyatlini keltirib chikaradi. Bunday tahlil nafakat konfliktlarni yenshga mos keladi, balki unga zarar yetkazishi xam mumkin. Konfliktni yetarli baxolamaslikning obyektiv va subyektiv sabablari