KONFLIKTLAR RIVOJLANISH BOSKICHLARI VA MEXANIZMI. REJA: 1.Konfliktli vaziyat. 2. K onflikt ning rivojlanishi. 3. Konflikt ning tugashi. 4. Ijtimoiy tanglik. 5.Konflikt ishtirokchilarining ruxiyati.

1.Konfliktli vaziyat. Tushunchasi. Konfliktgacha bo’lgan xodisalarni ko’rib chiksak, ularning ikki guruxdan iborat ekanlini aniklash mumkin: karama-karshi kurashuvchi taraflar ishtirok etayotgan obyektiv xayotiy vaziyat va taraflarning o’zi - muay ya n manfaatlarga ega kishi lar. Ma’lumki, xayotiy vaziyat o’zining ko’p jixatlari bo’yicha turlicha bo’lishi mumkin. Inson turmushi yoki ijtimoiy gurux mavjud bo’lishi xolatlari o’zgaruvchan, tezlik bilan yoki aksincha,sekinlik bilan kechuvchi , uzok vakt o’zgarmaydigan tarzda o’tishi mumkin.Ular muayyan ma’naviy muxit va u yoki bu darajada moddiy ne’matlar bilan xarakterlanishi mumkin. Ular subyektlarning xududiy joylashuvi, turli ijtimoiy iyerarxiyalar va boshka ko’p omillar bilan bog’lik. Konfliktli vaziyat deganda insonlar manfaatlari bilan boglik bunday xolatlarning shunday jamlanishiki, bu ijtimoiy subyektlar o’rtasida real karama- karshilik uchun obyektiv tarzda nez yaratadi. Bu ta’rifni batafsil ko’rib chiksak, vaziyatning bosh xususiyati bu konflikt predmetining vujudga kelishidir.Vaziyat, konfliktdan oldin yuzaga kelishi uchun u taraflar tomonidan xali foydalanmasli va xatto to’la ma’noda anglanmagan bo’lishi mumkin. Masalan, ilmiy muassasada shtatlar kiskarishi kutilmokda. Ko’p xodimlar, ayniksa, nafaka yoshidalar bu tadbir ta’siri ostiga tushishlari mumkin. U yoki bu lavozimlarni tugatish xakida masala kun tartibiga anik ko’yilmaganli uchun konfliktni vujudga kelganli xakida gapirish ertalik kiladi. Birok, konfliktli vaziyat bor, chunki bo’lishi kutilayotgan kelishmovchiliklar predmeti va kurash mavjud, jamoada tanglik paydo bulgan, bu vaziyat ishtirokchilarining keyin xarakatlarini yuzaga chikaradi , bellab beradi. F.M.Borodkin va N.M.Koryak mexnat jamoalarida turli konfliktli vaziyatlarni tahlil etib, tashkilotlarda konfliktlar uchun nez yaratuvchi turli tipik vaziyatlarni kuyidacha umumlashtirganlar: a) tashkilotlarning tarkibiy bo’linmalari o’rtasida texnolok alokalarning nomuayyanli; b) turli farmoyishlar beruvchi ko’p sonli boshliklarning mavjudli; v) bir boshlikka bo’ysunuvchi xodimlarning ko’p mikdorda bo’lishi, bu boshkaruvda tartibsizlikni yuzaga keltiradi; g) mas’uliyatni

bir xodimdan ikkinchisiga o’tkazish, bu umumiy mas’uliyatsizlik xolatini yuzaga keltiradi; d) bir kator xodimlarning uncha yukori bo’lmagan shaxsiy va ishchanlik sifatlariga ega bo’lishi. Tabiiyki, shunday sharoitlarda jamoada konflikt va ziddiyatni yuzaga kelishi juda yenl yuz beradi. Bu ruyxatga tanglikni yuzaga keltiruvchi yana kator boshka omillarni kiritish mumkin, masalan, boshkaruv tizimini kayta tashkil qilish, yukori idoralarning shtatlar kiskarishi xakida ko’rsatmalari, ish xakini to’lash bilan boglik kiyinchiliklar va b. Xalqaro soxada konfliktli vaziyatlar o’ta murakkab va turlichadir. Masalan, Dnestr bo’yi respublikalarida Moldova xukumati bilan shu xududda rus tilida so’zlashuvchi axoli o’rtasida konflikt yuzaga kelgan. Bu xududda taraflar karama- karshilining boshlanishi Moldaviya SSR Oliy Soveti til xakida qonunning muxokama kilinayotgan vakt, ya’ni 1989 yilning yoz-kuz fasliga to’g’ri kelgan, bu qonun moldav tilini butun respublika xududi uchun yagona davlat tili sifatida tasdikladi. Bunga javoban Dnestr bo’yining ko’p korxonalarida mexnat jamoalari kengashlari tuzilib, ular bu masala yuzasidan referendum o’tkazilishini talab etganlar. Bu talab respublika xukumati tomonidan rad etilgan. Dnestr bo’yi konfliktining boshlanishi shunday yuz bergan. Konfliktli vaziyat obyektiv ravishda bo’lgsi karama-karshi taraflar erki va xoxishidan tashkari (masalan, muassasada shtatlar kiskarishi) yoki taraflardan birining yoxud ikkisining xoxishi bilan yuzaga kelishi mumkin. Bunda shu narsa juda muximki, xar kanday vaziyat obyektiv mazmunga (u real mavjud xodisalar bilan bellanishi mumkin) va subyektiv mazmunga (bu xodisalarga taraflarning xar biri kanday ta’sir etishiga boglik) ega, chunki subyekt shulardan kelib chikib konfliktda xarakat kila boshlaydi. Konfliktli vaziyatni qabul qilish. Konfliktli vaziyatni subyektiv tarzda aks ettirish ishning xakikiy xolatiga to’¦ri kelishi shart emas. Adabiyotda konfliktni anglab olish xar doim o’zida subyektivizm elementini aks ettirishi va shu sababli muayyan darajada buzib aks etilishi xakida fikr to’¦ri bildirilgan.

Dnestr bo’yi vaziyatida moldav raxbarlarining xarakatlarini xarakterlovchi obyektiv faktlar shu xudud axolisi tomonidan tezda il¦ab olingan va tub millatga mansub bo’lmagan shaxslarga nisbatan kamsitilish deb qabul kilingan. Ko’p o’tmay Dnestr bo’yi avtonomiyasini yaratish maqsadida Dnestr bo’yi axoli punktlarining ko’pchilida referendumlar o’tkazilib, ularda ovoz berganlarning ko’p chili suverenitetni yo k lagan. Bu xolda barcha vokealarning tahlili shuni ko’rsatadiki, yuzaga kelgan vaziyatni subyektiv baxolash obyektiv xolatlar bilan ko’p darajada mos kelgan. Biro k ,moldav xukumatining xarakatlarini Dnestr bo’yi axolisi tomonidan Moldaviyada eng ekstremistik xarakat okimlarining shiorlari va chakiriklari bilan bevosita o’xshashdek qabul kilinganlini istisno qilish kerak emas, bu xukumatning diskriminasion maqsadlarini ma’lum darajada bo’rttirib yuborishni anglatadi. Vaziyatni noto’¦ri qabul qilish keng ko’lam kasb etishi mumkin.Ma’lumki,konflikt sababi bo’lib boshka subyektni tushunmaslik xisoblanishi mumkin. Mutaxassislar «adekvat tushunilmagan» va «soxta» konfliktlar kategoriyalarini ajratadilar 1 . Birinchisiga shunday xolatlar kiradiki, bunda konfliktli vaziyat mavjud va taraflar uni shundaylicha qabul kiladilar, birok xakikiy axvoldan jiddiy chetga chikkan xolda qabul kiladilar. Jiddiy chetga chikish deganda paydo bo’lgan muammoning ko’lamlarini xaddan ziyod kengaytirish (mutlok xususiy sabab yuzasidan paydo bulgan kelishmovchilik umumiy xarakterga ega kelishmovchilik sifatida noto’¦ri talkin kilinishi mumkin) yoki aksincha uni xaddan ziyod toraytirish mumkin, ya’ni konfliktli vaziyat to’likmas yoki kisman aks etishi mumkin. Boshka turda chetga chikish «shartli» konflikt vaziyatida mavjud bo’ladi, bunda ziddiyatlarning mavjud bo’lishi kurashuvchi taraflar tomonidan anglashilmaydigan yenl o’zgaruvchi vaziyatlarga boglik bo’ladi. Millatlararo konfliktlarda bu xol tez- tez uchraydi. «Soxta» konfliktda esa obyektiv konfliktli vaziyat butunlay bo’lmaydi, subyektlar o’rtasida birorta ziddiyat yuk, shunga karamasdan taraflar o’zaro munosabatlarining konfliktlilini xis etadilar va karama-karshi kurashni

boshlaydilar. Ijtimoiy adabiyotda bu masalada bildirilgan yana bir fikr dikkatga sazovordir, ya’ni : “Insonlar xayotni va unga xos bo’lgan kiyinchiliklarni turlicha tushunadilar, chunki : - xar birimizda takrorlanmas xarakter va o ’ ziga xos xayotiy tajriba bor ; - xar birimiz erkak yoki ayol bo’lib tulamiz; - xar birimiz tulishda muayyan muxitga tushib kolamiz va butunlay boshka tajriba, dunyokarash va rolga ega bo’lamiz; - xar birimiz turli kadriyatlarga ega bo’lamizki, bular bizning tafakkurimizga va xulk-atvorimizga ta’sir etadi hamda bir xil xarakatlarni sodir qilishga va boshkalaridan voz kechishga majbur kiladi. Shu sababli biz boshka odamlar bilan tanishganimizda va ishlaganimizda xammamizning aynan bir xil narsalarni turlicha qabul qilishimiz ajablanarli emas» 1 Yukorida ko’rsatilgan xollarda noadekvat bo’lmagan yoki soxta qabul qilishning ikkala tarafga xosli kam kuzatiladi.Odatda fakat bir subyekt vaziyatni xato yoki buzib, boshkasi esa to’la adekvat xolda tushunadi. Birinchi subyekt vaziyatni konfliktli deb tushunib, shunga mos xarakat kila boshlaydi, boshkasi esa, konfliktli xarakatlarni o’ziga yo’naltirilganlini bilgandan so’ng bu vaziyatni «konfliktli» deb baxolash uchun ko’prok asosga ega bo’ladi. Mabodo ikkinchi subyekt vujudga kelgan muammoning tasodifiylini anglab yetmasa, vaziyatni u tomondan baxolanishi obyektiv bo’la olmaydi.Soxta qabul qilish kimningdir oldindan ko’zlanmagan xarakatlarini kasddan, ataylab kilingan, ya’ni shaxsning muayan manfaatlariga mos keluvchi xarakat deb tushunish bilan bog’lik bo’ladi. Bunday muammoni xal qilish uchun odatda konfliktni boshlagan xarakatlar extiyotsizlik tufayli, kasddan bo’lmaganlini aniklash va tushunish yetarli xisoblanadi. Birok, ko’pincha bu imkoniyatlar e’tibordan chetda koldiriladi va taraflar bir-birlarining xarakatlarida yovuz kasdni ko’radilar, bu esa konfliktning kuchayishi va chukurlashishiga olib keladi. Konfliktli vaziyatni noadekvat yoki soxta qabul qilishning sababi sifatida karaganda shuni ta’kidlash muximki, agar bunday qabul qilish kognitiv konflikt