logo

MA’LUMOTLAR BAZASINI BOSHQARISH TIZIMLARi shaxarlar mavzu

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

893.5263671875 KB
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA-MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI SAMARQAND DAVLAT SHAXARI
RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR FAKULTETI AXBOROT
TIZIMLARI MATEMATIK VA DASTURIY TA’MINOTI
YO’NALISHI 
MA’LUMOTLAR BAZASINI BOSHQARISH TIZIMLARI
FANIDAN
“SHAXARLAR” mavzusida
KURS ISHI
 
                                          SAMARQAND –2022 MUNDARIJA
I.  
..................................................................................................................................................................... 1
Kirish ............................................................................................................................................................ 7
Darhaqiqat, hozirgi davrda AKT orqali uzatiladigan axborot jamiyat rivojining eng muhim shartlaridan biri
bo‘lib qoldi. U ishlab chiqarish resursi, insonlar orasidagi aloqani ta'minlovchi qudratli vositaga aylandi. 
Shu bois, davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari, umuman, jamiyatning axborot uzatish tezligi hamda 
sifatiga bo‘lgan talablari kun sayin ortib bormoqda. AKT sohasini jadal sur'atlar bilan taraqqiy ettirish 
O‘zbekiston iqtisodiyotida amalga oshirilayotgan tarkibiy o‘zgarishlar hamda iqtisodiy islohotlarning 
bosh yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Chunki bu yo‘nalish nafaqat respublikani axborotlashgan 
jamiyatga aylantirish uchun xizmat qiladi, balki mamlakatimiz iqtisodiyotini jadal sur'atlar bilan 
rivojlantirishda o‘ziga xos yetakchi tarmoq — «lokomotiv» rolini o‘ynaydi.Dasturiy vazifalardan kelib 
chiqib, mamlakatimizda komputer va axborot texnologiyalari, telekommunikatsiya va ma'lumot uzatish 
tarmoqlarini, internet xizmatlarini rivojlantirish va zamonaviylashtirish, ularni dunyo standartlari 
darajasiga yetkazish maqsadida keng ko‘lamli islohotlar bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda. 
Albatta, ijtimoiy hayotning barcha sohalarida bo‘lgani kabi axborot-kommunikatsiya texnologiyalari 
sohasidagi islohotlarni muvaffaqiyatli amalga oshirish, o‘z navbatida, ushbu sohaning huquqiy asosini 
shakllantirish va takomillashtirib borishni taqozo etadi. Shuning uchun ham mamlakatimizda mazkur 
sohada samarali huquqiy mexanizmlarni yanada takomillashtirishga jiddiy e'tibor qaratilmoqda. 
Ma’lumotlar bazasi (date base) - bu EHM ning tashqi xotirasida saqlanadigan, har qanday jismoniy, 
ijtimoiy, statistik, tashkiliy va boshqa ob’yektlar, jarayonlar, holatlarning o‘zaro bog‘liq va 
tartiblashtirilgan majmuidir.Ma’lumotlar bazasi (MB) har xil foydalanuvchilarning axborot 
yetishmovchiligini ta’minlash uchun mo‘ljallangan. Amaliyotda ko‘pchilik ma’lumotlar bazasi 
chegaralangan predmet sohasi uchun loyihalashtiriladi. Bitta EHMda bir qancha ma’lumotlar bazasi 
yaratiladi. Vaqti bilan turdosh vazifalarni bajarishga mo‘ljallangan ba’zi bir ma’lumotlar bazasi birlashishi 
ham mumkin. MB ni loyihalashtirishda asosan ikkita masala echiladi: ........................................................ 7
II. NAZARIY QISM. ........................................................................................................................................ 9
2.1 Ma’lumotlar bazasi haqida tushuncha .............................................................................................. 9
III. Amaliy qism .......................................................................................................................................... 14
3.1 “shaxar ”  ma’lumotlar bazasining mantiqiy strukturasi va uni shakllantirish .................................. 14
Biz ushbu shaxar nomli loyihamizda shaxar, sayohat markazi, mehmonhona, bozorlar, transport, 
ijtimoiy obyektlar, otm mohiyatlarini yaratamniz va ularda shaxar un kerakli bo’lgan atributlarni 
kiritamiz. ............................................................................................................................................... 14
Shaxar mohiyati  shaxar hududida joylashgan mehmonhona ijtimoiy obyektlar, sayohat markazlari, 
transport,OTM , maydoni, axoliosi, markazi kabi shaxarda malumotlarni o’zida jamlaydi. .................. 14
Mehmonhona mohiyati  joylashgan mehmonhonalar haqida quydagi malumotlarni saqlaydi: nomi, 
manzili, sig’imi, ish vaqti ....................................................................................................................... 14
İjtimoiy obyektlar mohiyati  u o’zida muzey,sixatgoh,banklar, hizmat ko’rsatish va boshqa shaxar 
hududida joylashgan ijtimoiy obyektlar haqidagi ma’lumotlarni o’zida jamlaydi ................................. 14
Sayohat markazi mohiyati  bu mohiyat o’zida manzili, nomi, tashkiltopgan yili kabi malumotlarni 
saqlaydi ................................................................................................................................................. 14
2 Talim muassasalari mohiyati  bu mohiyzt shaxardagi universitaetlar kollejlar, litseylar, maktablar 
haqida malumot beradi. ....................................................................................................................... 14
Transport mohiyati  bu mohiyat orqali shaxar transport tizimi bn tanishishingiz mumkin hususan 
airport, vokzal, avto vokzal taksi park. .................................................................................................. 14
Bozor mohiyati  bu mohiyatda bozorning ish kuni, manzili, bozor turi haqidagi malumotlar mavjud. . . 15
.............................................................................................................................................................. 15
3.2. SQL tilida jadvallarga ma’lumotlarni datologik modeli .................................................................. 16
3.3. SQL operatorlari yordamida jadvallarni hosil qilish va jadvallarga ma’lumotlar kiritish ................. 23
CREATE TABLE [shaxar] ( ....................................................................................................................... 23
 [id_shaxar] int PRIMARY KEY, .............................................................................................................. 23
 [maydoni] nvarchar(255), .................................................................................................................... 23
 [aholisi] nvarchar(255), ........................................................................................................................ 23
 [markazi] nvarchar(255), ..................................................................................................................... 23
 [geografik_orni] nvarchar(255), ........................................................................................................... 23
 [mexmonhona] nvarchar(255), ............................................................................................................ 23
 [sayohat_markazi] nvarchar(255), ....................................................................................................... 23
 [ijtimoiy_obyektlar] nvarchar(255), ..................................................................................................... 23
 [Talim_muassasalar] nvarchar(255), .................................................................................................... 23
 [Transport] nvarchar(255), .................................................................................................................. 23
 [kongil_ochar_markazlar] nvarchar(255), ............................................................................................ 23
 [bozorlar] nvarchar(255) ...................................................................................................................... 23
) ............................................................................................................................................................ 23
GO ........................................................................................................................................................ 23
CREATE TABLE [sayohat_markazi] ( ...................................................................................................... 24
 [id_sayohat_markazi] int PRIMARY KEY, .............................................................................................. 24
 [maydoni] nvarchar(255), .................................................................................................................... 24
 [nomi] nvarchar(255), .......................................................................................................................... 24
 [tashkil_topgan_vaqti] datetime ......................................................................................................... 24
) ............................................................................................................................................................ 24
GO ........................................................................................................................................................ 24
CREATE TABLE [mexmonhona] ( ........................................................................................................... 24
 [id_mehmonhona] int PRIMARY KEY, .................................................................................................. 24
 [nomi] nvarchar(255), .......................................................................................................................... 24
3  [manzili] nvarchar(255), ....................................................................................................................... 24
 [sigimi] nvarchar(255), ......................................................................................................................... 24
 [ish_vaqti] datetime ............................................................................................................................ 24
) ............................................................................................................................................................ 24
GO ........................................................................................................................................................ 24
CREATE TABLE [ijtimoiy_obyektlar] ( .................................................................................................... 25
 [id_ijtimoiy_obyekt] int PRIMARY KEY, ................................................................................................ 25
 [muzey] nvarchar(255), ....................................................................................................................... 25
 [sihatgoh] nvarchar(255), .................................................................................................................... 25
 [banklar] nvarchar(255), ...................................................................................................................... 25
 [seervis] nvarchar(255) ........................................................................................................................ 25
) ............................................................................................................................................................ 25
GO ........................................................................................................................................................ 25
CREATE TABLE [Transport] ( .................................................................................................................. 25
 [id_transport] int PRIMARY KEY, .......................................................................................................... 25
 [airport] nvarchar(255), ....................................................................................................................... 25
 [vokzal] nvarchar(255), ........................................................................................................................ 25
 [avto_vokzal] nvarchar(255), ............................................................................................................... 25
 [taksi_park] nvarchar(255) .................................................................................................................. 25
) ............................................................................................................................................................ 25
GO ........................................................................................................................................................ 25
CREATE TABLE [Talim_muassasalar] ( ................................................................................................... 26
 [id_talim_muassasa] int PRIMARY KEY, ............................................................................................... 26
 [otm] nvarchar(255), ........................................................................................................................... 26
 [litsey] nvarchar(255), .......................................................................................................................... 26
 [kollej] nvarchar(255), ......................................................................................................................... 26
 [maktab] nvarchar(255) ....................................................................................................................... 26
) ............................................................................................................................................................ 26
GO ........................................................................................................................................................ 26
CREATE TABLE [bozorlar] ( .................................................................................................................... 26
 [id_bozor] int PRIMARY KEY, ................................................................................................................ 26
 [nomi] nvarchar(255), .......................................................................................................................... 26
4  [manzili] nvarchar(255), ....................................................................................................................... 26
 [ish_grafigi] nvarchar(255) ................................................................................................................... 26
) ............................................................................................................................................................ 26
GO ........................................................................................................................................................ 26
CREATE TABLE [kongil_ochar_markazlar] ( ........................................................................................... 27
 [id_markazlar] int PRIMARY KEY, ......................................................................................................... 27
 [nomi] nvarchar(255), .......................................................................................................................... 27
 [manzili] nvarchar(255), ....................................................................................................................... 27
 [ish_vaqti] nvarchar(255) ..................................................................................................................... 27
) ............................................................................................................................................................ 27
GO ........................................................................................................................................................ 27
ALTER TABLE [mexmonhona] ADD FOREIGN KEY ([id_mehmonhona]) REFERENCES [sayohat_markazi] 
([id_sayohat_markazi]) ......................................................................................................................... 27
GO ........................................................................................................................................................ 27
ALTER TABLE [shaxar] ADD FOREIGN KEY ([mexmonhona]) REFERENCES [mexmonhona] 
([id_mehmonhona]) ............................................................................................................................. 27
GO ........................................................................................................................................................ 27
ALTER TABLE [Transport] ADD FOREIGN KEY ([id_transport]) REFERENCES [shaxar] ([Transport]) ...... 28
GO ........................................................................................................................................................ 28
ALTER TABLE [Talim_muassasalar] ADD FOREIGN KEY ([id_talim_muassasa]) REFERENCES [shaxar] 
([Talim_muassasalar]) .......................................................................................................................... 28
GO ........................................................................................................................................................ 28
ALTER TABLE [ijtimoiy_obyektlar] ADD FOREIGN KEY ([id_ijtimoiy_obyekt]) REFERENCES [shaxar] 
([ijtimoiy_obyektlar]) ............................................................................................................................ 28
GO ........................................................................................................................................................ 28
ALTER TABLE [kongil_ochar_markazlar] ADD FOREIGN KEY ([id_markazlar]) REFERENCES [shaxar] 
([kongil_ochar_markazlar]) .................................................................................................................. 28
GO ........................................................................................................................................................ 28
ALTER TABLE [bozorlar] ADD FOREIGN KEY ([id_bozor]) REFERENCES [shaxar] ([bozorlar]) ................. 28
GO ........................................................................................................................................................ 28
ALTER TABLE [sayohat_markazi] ADD FOREIGN KEY ([id_sayohat_markazi]) REFERENCES [shaxar] 
([sayohat_markazi]) .............................................................................................................................. 29
GO ........................................................................................................................................................ 29
Xulosa ........................................................................................................................................................ 29
Foydalanilgan adabiyotlar .......................................................................................................................... 30
5 6 Kirish
Darhaqiqat, hozirgi davrda AKT orqali uzatiladigan axborot jamiyat rivojining eng
muhim shartlaridan biri bo‘lib qoldi. U ishlab chiqarish resursi, insonlar orasidagi 
aloqani ta'minlovchi qudratli vositaga aylandi. Shu bois, davlat hokimiyati va 
boshqaruvi organlari, umuman, jamiyatning axborot uzatish tezligi hamda sifatiga 
bo‘lgan talablari kun sayin ortib bormoqda. AKT sohasini jadal sur'atlar bilan 
taraqqiy ettirish O‘zbekiston iqtisodiyotida amalga oshirilayotgan tarkibiy 
o‘zgarishlar hamda iqtisodiy islohotlarning bosh yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. 
Chunki bu yo‘nalish nafaqat respublikani axborotlashgan jamiyatga aylantirish 
uchun xizmat qiladi, balki mamlakatimiz iqtisodiyotini jadal sur'atlar bilan 
rivojlantirishda o‘ziga xos yetakchi tarmoq — «lokomotiv» rolini 
o‘ynaydi.Dasturiy vazifalardan kelib chiqib, mamlakatimizda komputer va axborot
texnologiyalari, telekommunikatsiya va ma'lumot uzatish tarmoqlarini, internet 
xizmatlarini rivojlantirish va zamonaviylashtirish, ularni dunyo standartlari 
darajasiga yetkazish maqsadida keng ko‘lamli islohotlar bosqichma-bosqich 
amalga oshirilmoqda. Albatta, ijtimoiy hayotning barcha sohalarida bo‘lgani kabi 
axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohasidagi islohotlarni muvaffaqiyatli 
amalga oshirish, o‘z navbatida, ushbu sohaning huquqiy asosini shakllantirish va 
takomillashtirib borishni taqozo etadi. Shuning uchun ham mamlakatimizda 
mazkur sohada samarali huquqiy mexanizmlarni yanada takomillashtirishga jiddiy 
e'tibor qaratilmoqda. Ma’lumotlar bazasi (date base) - bu EHM ning tashqi 
xotirasida saqlanadigan, har qanday jismoniy, ijtimoiy, statistik, tashkiliy va 
boshqa ob’yektlar, jarayonlar, holatlarning o‘zaro bog‘liq va tartiblashtirilgan 
majmuidir.Ma’lumotlar bazasi (MB) har xil foydalanuvchilarning axborot 
yetishmovchiligini ta’minlash uchun mo‘ljallangan. Amaliyotda ko‘pchilik 
ma’lumotlar bazasi chegaralangan predmet sohasi uchun loyihalashtiriladi. Bitta 
EHMda bir qancha ma’lumotlar bazasi yaratiladi. Vaqti bilan turdosh vazifalarni 
bajarishga mo‘ljallangan ba’zi bir ma’lumotlar bazasi birlashishi ham mumkin. 
MB ni loyihalashtirishda asosan ikkita masala echiladi:
7   predmet sohasi ob’ektlarini qanday qilib ma’lumotlar modellarining abstrakt
obektlari shaklida ifodalash. Ayrim hollarda bu masalaga ma’lumotlar bazasini 
mantiqiy loyihalash masalasi deyiladi.
  ma’lumotlar bazasiga so‘rovlarning bajarilish effektivligini qanday ta’minlash. 
Bu masalaga ma’lumotlar bazasini fizik loyihalash masalasi deyiladi. Ixtiyoriy 
turdagi MBni loyihalashtirishning birinchi bosqichdagi predmet sohasini tahlil 
qilish bo‘lib, u axborot tuzilmasini (konseptual sxemalar) tuzish bilan yakunlanadi.
Bu bosqichda foydalanuvchining so‘rovlari tahlil qilinadi, axborot ob’ektlari va 
uning xarakteristikalari tanlanadi, hamda o‘tkazilgan tahlil asosida predmet sohasi 
tuzilmalashtiriladi .  Men bu ishimda Murojaatlar ,xodimlar va Fuqarolar jadvalini 
SQL tili va CSS dasturlash tili orqali yagona ma’lumotlar ba’zasiga bog’ladim, 
SELECT ,UPDATE, INSERT, DELETE operatorlaridan foydalandim.Bu 
ma’lumotlar bazasini loyihalash natijasida foydalanuvchilarga murojaatlarni oson 
izlab topish, ro’yxatdan tezkor o’tish, murojaatlarni qulay holatda saqlash, turlari 
bo’yicha izlash kabi amallarni bajara olaman undan foydalanib kelajakda 
“Murojaat yetkazib berish” va “Online Shahar hokimiyati” loyihasida ishlatish 
mumkin.“Shahar hokimiyati ma’lumotlar bazasini loyihalashtirish” tanlab 
olingan.Bu Shahar hokimiyati ma’lumotlar bazasini loyihalashdan maqsad 
xodimlarni murojaatlarni tezkor qidirib topish, ma’lumotlarni saqlab borish, 
ro’yxatdan o’tkazish, qaysi murojaatni kim yozganligi, murojaatning tavsifi, 
qachon topshirilgani haqidagi ma’lumotlarni ko’rsatadi. Murojaatlarni kim 
tomonidan berilgani,qachon berilgani nechta murojaat qabul qilingani kabi 
amallarni bajaradi. Bu ma’lumotlar bazasida xodimlar bo’limi bor bunda   
xodimning nechta murojaat qabul qilgani, ismi  familyasi, kasbi ,tug’ilgan yili, 
telefon nomeri,  E-mail kabi maydonlari bor. Bu maydonlarga foydalanuvchilar 
tomonidan ma’lumotlar kiritiladi . Yana murojaatlar bo’limida nechta murojaat 
qabul qilingani ,qabul qilingan murojaat idsi , qabul qilingan sanasi kabi 
maydonlari mavjud. Bu maydonlarga foydalanuvchilar tomonidan ma’lumotlar 
kiritiladi.
8 II. NAZARIY QISM.
2.1  Ma ’ lumotlar bazasi haqida tushuncha
Ma’lumotlar bazasi  - bu EHM ning tashqi xotirasida saqlanadigan, har 
qanday jismoniy, ijtimoiy, statistik, tashkiliy va boshqa obyektlar, jarayonlar, 
holatlarning o‘zaro bog‘liq va tartiblashtirilgan majmuidir.
Ma’lumotlar bazasi (MB) har xil foydalanuvchilarning axborot 
yetishmovchiligini ta’minlash uchun mo‘ljallangan.  Amaliyotda ko‘pchilik 
ma’lumotlar bazasi chegaralangan predmet sohasi uchun loyihalashtiriladi. Bitta 
EHMda bir qancha ma’lumotlar bazasi yaratiladi.Vaqti bilan turdosh vazifalarni 
bajarishga mo‘ljallangan ba’zi bir ma’lumotlar bazasi birlashishi ham mumkin.
Har qanday axborot tizimi bizni qamragan real dunyoning ba’zi tomonlarini yoki 
predmet sohasini yoki muammoni yoritishi mumkin.
Muammoli muhit vaqti o‘zgarishi bilan o‘zgarishi, ya’ni ob’yektlar xususiyatining 
o‘zgarishida, eski ob’yektlarning yo‘qolishi va yangilarining paydo bo‘lishida 
ifodalanadi. Bu o‘zgarishlar voqealar natijasida bo‘lib o‘tadi. Voqealarning ketma-
ketligi jarayonni tashkil etadi.Har qanday axborot tizimi ob’yektlarning o‘zlari 
bilan emas, mavjudiy borliq singari, balki ularning belgili yoritqichi-idenfikatori 
bilan ishlaydi.
Belgi - idenfikatorlarning bosh vazifasi - ob’yektni guruhdagi turdosh 
ob’yektlardan farqlash.Ob’yektning idenfikatori, umumiy aytganda, ob’yektning 
xususiyati haqida yoki, ya’ni shunga o‘xshash, uning u yoki bu sinfga tegishligi 
haqida hech qanday axborot bermasligi mumkin.
Ma’lumotlar. Belgili shaklda ifodalangan ob’yekt yoki ob’yektlarning muomalasi 
haqidagi axborotlar ma’lumotni tashkil qiladi.
Bu ma’lumotlar inson yoki qandaydir texnik qurilma tomonidan qabul qilinishi va 
tegishli tarzda interpretatsiya qilinishi mumkin. Ma’lumotlarning tavsifli xususiyati
shu hisoblanadiki, ya’ni ularni bir belgili tizimdan boshqasiga qayta kodlash 
axborotni yuqotmagan holda o‘tkazish mumkin.Belgili ifodalanishning bunaqangi 
9 xususiyatining ahamiyati - mavjud predmetli holatning qabul qiluvchiga 
yo‘naltirilgan, belgilarning har xil tizimlarida ifodalanish imkonini beradi.
Ma’lumotlar bazasini qurishda insonga yo‘naltirilgan mantiqiy ifodalanish haqida 
va uzoq muddatli xotira qurilmasiga yo‘naltirilgan jismoniy ifodalanish haqida 
gapirish an’anaga aylangan.
Ma’lumotlar ba’zasi - ma’lum masalaga yoki biror faoliyatga taalluqli o’zaro 
bog’langan va aloxida ko’rinishda tashkil etilgan ma’lumotlar.
MB ma’lumotlarni xsusiyatlari: – tuliklik; – aktuallik; – kulaylik; – Tugri tashkil 
etish. Ma’lumotlar banki - bir nechta MB, texnik vosita va dastur ta’minotidan 
iborat avtomatlashtirilgan tizim.  Ma’lumotlar bazasini (MB) yaratish “MYSQL” 
dasturi bilan ishlash.  MB tashkil qilish, ularga qo’shimcha ma’lumotlarni kiritish 
va mavjud MBdan foydalanish uchun maxsus MBlar bilan ishlaydigan 
programmalar zarur bo’ladi. Bunday programmalar majmui ma’lumotlar bazasini 
boshqarish sistemalari (MBBT) deb yuritiladi. Aniqroq qilib aytganda, MBBT–bu 
ko’plab foydalanuvchilar tomonidan MBni yaratish, unga qo’shimcha 
ma’lumotlarni kiritish va MBni birgalikda ishlatish uchun zarur bo’lgan 
programmalar majmuidir. MBBTning asosiy tarkibiy qismi–ma’lumotlar bo’lsa, 
boshqa tarkibiy qismi–foydalanuvchilardir. Bulardan tashqari Hardware- texnik va 
Software-dasturiy ta’minoti ham MBBTning samarali ishlashini ta’minlovchi 
tarkibiy qismlar hisoblanadi. Hardware tashqi qo’shimcha qurilmadan iborat 
bo’lsa, programma qismi esa MB bilan foydalanuvchi o’rtasidagi muloqotni tashkil
qilishni amalga oshiradi. MBning tuzilishi o’rganilayotgan ob’ektning 
ma’lumotlari ko’rinishi, ma’nosi, tuzilishi va hajmiga bog’liq bo’ladi.
Odatda, foydalanuvchilar quyidagi kategoriyalarga bo’linadilar:
 foydalanuvchi-programma tuzuvchi;
 sistemali programma tuzuvchi;
 ma’lumotlar bazasi administratori.
Bunda programma tuzgan foydalanuvchi MBBT uchun yozgan programmasiga 
javob beradi, sistemali programma tuzuvchi esa butun sistemaning ishlashi uchun 
10 javobgar hisoblanadi. U holda MB administratori sistemaning saqlanish holatiga va
ishonchliligiga javob beradi.
MBBT quyidagicha tavsiflanadi:
Ispolnimost-Bajarilishlik, foydalanuvchi so’roviga hozirjavoblik bilan muloqotga 
kirishish;  Minimalnayapovtoryaemost- Minimal takrorlanishlik, MBdagi ma’lumot
iloji boricha kam takrorlanishi lozim, aks holda ma’lumotlarni izlash susayadi;
Yaxlitlik –axborotni MBda saqlash iloji boricha ma’lumotlar orasidagi bog’liqlikni
asragan holda bo’lgani, ayni muddao;
Bezopasnost–Xavfsizlik, MB ruxsat berilmagan kirishdan ishonchli himoya 
qilingan bo’lishi lozim. Faqat foydalanuvchi va tegishli tashkilotgina 
ma’lumotlarga kira olish va foydalanish huquqiga egalik qilishi mumkin;
Migratsiya–ba’zi bir ma’lumotlar foydalanuvchilar tomonidan tez ishlatilib 
turiladi, boshqalari esa faqat talab asosida ishlatiladi. SHuning uchun ma’lumotlar 
tashqi xotiralarda joylashtiriladi va uni shunday tashkil qilish kerakki, eng ko’p 
ishlatiladigan ma’lumotlarga murojaat qilish qulay bo’lsin.
Ma’lumotlar bazasini boshqarish sistemasida har bir MB modeli quyidagi 
xususiyatlari bo’yicha tavsiflanadi:
 Ma’lumotlar tuzilmalarining turi;
 Ma’lumotlar ustida bajariladigan amallar;
 Butunlikning cheklanganligi.
Bu xususiyatlarni e’tiborga olgan holda ma’lumotlar bazasi modellari quyidagi 
turlarga bo’linadi:
 Daraxtsimon (ierarxik) modellar;
 Tarmoqli (to’rli) modellar;
 Relyatsion modellar.
Axborot tizimlarini tarkibiy ma'lumotlar bazalari bilan loyihalashda 
ko'rsatilgan modellarning tasnifidan foydalanish qulaydir. Barcha ma'lumotlar 
modellari dizaynning uch bosqichida ishlatiladigan uch turga bo'lingan. Birinchi 
bosqichda fan sohasi o'rganiladi, axborot tizimi ishlab chiqilayotgan muammolarni 
hal qilishda unda axborot tizimida aks ettirish kerak bo'lgan obyektlar va 
11 jarayonlar aniqlanadi. Ushbu bosqichda ishlatiladigan model mavzu sohasidagi 
semantik munosabatlarni vizual ravishda namoyish etishga xizmat qiladi. Ushbu 
bosqichda ma'lumotlar tuzilishini qat'iy rasmiylashtirish talab qilinmaydi. Bunday 
modellarga  infologik  modellar deyiladi. Hozirgi vaqtda eng keng tarqalgan 
infologik  model bu  mohiyat-aloqa  modelidir.
2.2. Ma’lumotlar bazasining modellari
Mavzuni o'rganish tugallangandan so'ng va dizayn topshirig'i batafsil 
berilganidan so'ng, ikkinchi bosqichga o'tishingiz mumkin, unda ma'lumotlar 
bazasi yaratiladi. Ushbu bosqichda infologik modelni o'zgartirish uchun rasmiy 
ma'lumotlar modellaridan foydalaniladi. Bevosita ma'lumotlar bazalarida 
ishlatiladigan bunday modellar  datalogik  deb ataladi. 1-rasmda uchta turdagi 
datologik modellar ko'rsatilgan: iyerarxik, tarmoq va relatsion.
Iyerarxik model  daraxt tuzilishiga ega. Bunday tuzilmaning har bir shoxida 
bitta avlod-ajdod shoxi va ko'p avlod bo'ladi. Iyerarxik tizimlarga misollar 
korxona, kompyuterdagi fayllarga ega katalog, zavod ustaxonalar, bo'limlar 
ustaxonalari, ishchilar bilan ishlaydigan dastgohlar bo'limlaridan iborat.
Iyerarxik tizimda bir xil darajadagi elementlar bir-biri bilan bevosita bog'liq 
emas. Bu to'g'ridan-to'g'ri mashinasozlik sexi qismlarni yig'ish sexi qismiga etkazib
berayotganligini ko'rsatib berolmaydi. Xuddi shu iyerarxiya darajasidagi 
elementlar orasidagi gorizontal munosabatlar kerak. Shuning uchun, tarmoq 
modeli korxona uchun yaxshiroq mos keladi, unda siz har qanday elementni har 
qanday element bilan to'g'ridan-to'g'ri ulanishni belgilashingiz mumkin.
Eng keng tarqalgani model  relyatsion ma'lumotlar  bazasi modellari bo'lib, 
ular keyingi ma'ruzada batafsil muhokama qilinadi.
Ma'lumotlar bazasi, uning katalog modelidan qat'i nazar, har xil tashqi 
muhitda turli yo'llar bilan joylashtirilishi mumkin. Masalan, siz qattiq diskdan yoki
qattiq holatdagi tashqi xotiradan foydalanishingiz mumkin. Ma'lumotlar bazasining
fizik joylashuvini tavsiflash uchun  fizik   model  ishlatiladi.
12 Mohiyat-aloqa modeli.  Muayyan tashkilot (korxona, bank, shaxar, 
kutubxona va boshqalar) muammolarini hal qilish uchun axborot tizimi (AT) 
yaratiladi. AT yaratish va ishlatish uchun uning tavsifi talab qilinadi. ATning to'liq,
keng qamrovli tavsifi nafaqat ATning o'zi, balki atrof-muhitni ham o'z ichiga olishi
kerak, ya'ni predmet sohasining tavsifi bo'lishi kerak.
Umumiy mavzuni batafsil tavsifi umuman erkin shaklda berilishi mumkin. 
UML (Unified Modeling Language) mo'ljallangan tizimning mavhum modelini 
grafik tasvirlash uchun ishlatiladi. Biz bu tilni haddan tashqari mavhumligi va 
murakkabligi tufayli o'rganmaymiz.
Agar ATning asosiy qismi bo'lmasa, unda saqlanadigan ma'lumotlar kerak. 
ATni ishlab chiqishda ma'lumotlar sodda model ko'rinishida taqdim etilishi kerak, 
unda ma'lumotlar mazmuni, ularning o'zaro bog'liqligi aks etadi va ma'lum bir 
ma'lumotlar bazasiga bog'lanmaslik kerak. Bunday modellarga  infologik  modellar 
deyiladi.
Infologik modelni faqat ma'lumotlarning intuitiv ko'rinishi yordamida qurish 
mumkin.
Mohiyat turlari
 kuchli va kuchsiz,
 tip va ichki tip turlariga bo'linadi.
Muammoni hal qilish nuqtai nazaridan mohiyat birliksiz mavjud bo'lolmaydi. 
Masalan, shaxarda talaba majburiy ravishda guruhga kiradi, ya'ni talabaning 
mohiyati guruh mohiyatisiz mavjud bo'lolmaydi. Xodimlar bo'limi esa bo'lim 
bo'lmasdan mavjud bo'lolmaydi.
Agar mantiqiy obyekt instansiyalarining bir qismi boshqa holatlarga nisbatan 
qo'shimcha xususiyatlarga ega bo'lsa, unda bu qism kichik tipga bo'linadi. 4-
rasmda talaba uchun talaba shahar turidagi kichik guruh, dasturchi esa xodimlar 
turining pastki turidir.
13 III. Amaliy qism
3.1 “shaxar ”  ma’lumotlar bazasining mantiqiy strukturasi va uni
shakllantirish
Biz ushbu shaxar nomli loyihamizda shaxar, sayohat markazi, 
mehmonhona, bozorlar, transport, ijtimoiy obyektlar, otm  mohiyatlarini 
yaratamniz va ularda shaxar un kerakli bo’lgan atributlarni kiritamiz.
Shaxar mohiyati    shaxar hududida joylashgan mehmonhona ijtimoiy 
obyektlar, sayohat markazlari, transport,OTM , maydoni, axoliosi, 
markazi kabi shaxarda malumotlarni o’zida jamlaydi.
Mehmonhona mohiyati   joylashgan mehmonhonalar haqida quydagi 
malumotlarni saqlaydi: nomi, manzili, sig’imi, ish vaqti
İjtimoiy obyektlar mohiyati  u o’zida  muzey,sixatgoh,banklar, hizmat 
ko’rsatish va boshqa shaxar hududida joylashgan ijtimoiy obyektlar 
haqidagi ma’lumotlarni o’zida jamlaydi
Sayohat markazi mohiyati   bu mohiyat o’zida manzili, nomi, 
tashkiltopgan yili kabi malumotlarni saqlaydi
Talim muassasalari mohiyati   bu mohiyzt shaxardagi universitaetlar 
kollejlar, litseylar, maktablar haqida malumot beradi.
Transport mohiyati  bu mohiyat orqali shaxar transport tizimi bn 
tanishishingiz mumkin hususan airport, vokzal, avto vokzal taksi park.
14 Bozor mohiyati  bu mohiyatda  bozorning ish kuni, manzili, bozor turi 
haqidagi malumotlar mavjud.
2.1.  Rasm .Loyihalashtirilayotgan ma`lumotlar bazasining infologik modeli
15 3.2. SQL tilida jadvallarga ma’lumotlarni datologik modeli
Ma`lumotlar bazasini quyida keltirilgan jadvallardan asosida shakllantiriladi. Bu 
yerda  jadvallarning tuzilishi, strukturasi va tasnifi keltirilgan.
“Shaxar”  –haqida umumiy ma’lumotlarni saqlash uchun jadval.
Atribut Ma`lumot turi PKEY FKEY NOT  
NULL UNIQUE Tasnifi
IdShaxar int(3) X X X Shaxar id 
raqami
Shaxar_nomi Varchar(120) X X Shaxar nomi
Maydoni  Varchar(55) X X Shaxar 
maydoni
Axolisi  Varchar(55) X X Shaxar aholi 
soni
Markazi  Varchar(150) X Shaxar markazi
Geografuk o’rni  Varchar(20) X X Shaxar 
joylashuv o’rni
Mehmonhona  Int(5) X Shaxar 
mehmonhonala
r
Sayohat markazi Varchar(120) X X Shaxardagi 
sayohat 
markazlari 
haqida 
ma’lumot
16 Ijtimoiy obyektlar  varchar(35) X Shaxardagi 
mavjud 
ijtimoiy 
obyektlar 
haqida
bozor Vhar (50) X Bozorlar 
haqida 
malumot
Mehmonhona jadvali  shahardagi mehmonhonalar haqidagi ma’lumotlarni 
saqlaydi
Atribut Ma`lumot turi PKEY FKEY NOT  
NULL UNIQUE Tasnifi
Idmehmonhona  int(3) X X X Mehmonhona 
id raqami
nomi Varchar(120) X X Mehmonhona 
nomi
manzili Varchar(55) X X Mehmonhona 
manzili
Sig’imi int(55) X X Mehmonhona 
sig’imi
Ish vaqti   Varchar(150) X Mehmonhona 
ish vaqti
17 Ijtimoiy obyektlar jadvali 
Atribut Ma`lumot turi PKEY FKEY NOT  
NULL UNIQUE Tasnifi
Idijtimoiy_obyekt   int(3) X X X Ijtimoiy obyekt
id raqami
Muzey  Varchar(120) X X Muzey haqida 
ma’lumot
Sihatgoh  Varchar(55) X X Sihatgoh 
haqida 
ma’lumot
Banklar  int(55) X X Banklar haqida 
ma’lumot
Servis    Varchar(150) X Servis haqida 
ma’lumot
Sayohat markazi  jadvali 
Atribut Ma`lumot turi PKEY FKEY NOT  
NULL UNIQUE Tasnifi
Idsayohat_markazi   int(3) X X X Sayohat 
markazi  id 
raqami
Nomi  Varchar(120) X X Sayohat 
markazi  nomi 
Tashkil topgan vaqti dateTime (55) X X Sayohat 
markazi  
18 tashkil topgan 
vaqti 
Bozorlar jadvali 
Atribut Ma`lumot turi PKEY FKEY NOT  
NULL UNIQUE Tasnifi
Idbozor   int(3) X X X Bozor id 
raqami
Nomi  Varchar(120) X X Bozor nomi 
Ish_grafigi  dateTime (55) X X Bozor ish 
grafigi  
Manzili  Varchar (51) X X Bozor manzili 
Talim muassasalar jadvali 
Atribut Ma`lumot turi PKEY FKEY NOT  
NULL UNIQUE Tasnifi
Idtalim_muassasal
ari  int(3) X X X Talim 
muassasalari id
raqami
19 OTM Varchar(120) X X Talim 
muassasalari 
nomi 
litsey dateTime (55) X X Talim 
muassasalari 
nomi
Kollej Varchar (51) X X Talim 
muassasalari 
nomi
Maktab  Varchar (25) X X Talim 
muassasalari 
nomi
Transport jadvali 
Atribut Ma`lumot turi PKEY FKEY NOT  
NULL UNIQUE Tasnifi
Id_transport  int(3) X X X Transport id 
raqami
Airport  Varchar(120) X X Airport nomi 
20 Vokzal  Varchar (25) X X Vokzal nomi
Avtovokzal  Varchar (51) X X Avtovokzal 
nomi
Tasksipark   Varchar (25) X X Tasksipark  
nomi
Izohlar
Atribut- maydonning nomi.
Ma`lumot turi- maydonning yozuvining ma`lumoti turi.
PKEY -birlamchi kalitli maydon.
FKEY- ikkilamchi kalitli maydon.
NOTNULL -maydonni qiymati bo`sh yoki bo`sh bo`lmasligi ko`rsatiladi.
UNIQUE- maydonning yozuvlari unikal, ya`ni maydonning yozuvlarida bir xil 
yozuvlar bo`lmasligi ko`rsatish uchun.
Tasnifi- maydon atributi haqida tasnif beriladi.
21 2.2. Rasm. Loyihalashtirilayotgan ma`lumotlar bazasining datalogik modeli
22 3.3. SQL operatorlari yordamida jadvallarni hosil qilish va
jadvallarga ma’lumotlar kiritish
CREATE TABLE [shaxar] (
  [id_shaxar] int PRIMARY KEY,
  [maydoni] nvarchar(255),
  [aholisi] nvarchar(255),
  [markazi] nvarchar(255),
  [geografik_orni] nvarchar(255),
  [mexmonhona] nvarchar(255),
  [sayohat_markazi] nvarchar(255),
  [ijtimoiy_obyektlar] nvarchar(255),
  [Talim_muassasalar] nvarchar(255),
  [Transport] nvarchar(255),
  [kongil_ochar_markazlar] nvarchar(255),
  [bozorlar] nvarchar(255)
)
GO
23 CREATE TABLE [sayohat_markazi] (
  [id_sayohat_markazi] int PRIMARY KEY,
  [maydoni] nvarchar(255),
  [nomi] nvarchar(255),
  [tashkil_topgan_vaqti] datetime
)
GO
CREATE TABLE [mexmonhona] (
  [id_mehmonhona] int PRIMARY KEY,
  [nomi] nvarchar(255),
  [manzili] nvarchar(255),
  [sigimi] nvarchar(255),
  [ish_vaqti] datetime
)
GO
24 CREATE TABLE [ijtimoiy_obyektlar] (
  [id_ijtimoiy_obyekt] int PRIMARY KEY,
  [muzey] nvarchar(255),
  [sihatgoh] nvarchar(255),
  [banklar] nvarchar(255),
  [seervis] nvarchar(255)
)
GO
CREATE TABLE [Transport] (
  [id_transport] int PRIMARY KEY,
  [airport] nvarchar(255),
  [vokzal] nvarchar(255),
  [avto_vokzal] nvarchar(255),
  [taksi_park] nvarchar(255)
)
GO
25 CREATE TABLE [Talim_muassasalar] (
  [id_talim_muassasa] int PRIMARY KEY,
  [otm] nvarchar(255),
  [litsey] nvarchar(255),
  [kollej] nvarchar(255),
  [maktab] nvarchar(255)
)
GO
CREATE TABLE [bozorlar] (
  [id_bozor] int PRIMARY KEY,
  [nomi] nvarchar(255),
  [manzili] nvarchar(255),
  [ish_grafigi] nvarchar(255)
)
GO
26 CREATE TABLE [kongil_ochar_markazlar] (
  [id_markazlar] int PRIMARY KEY,
  [nomi] nvarchar(255),
  [manzili] nvarchar(255),
  [ish_vaqti] nvarchar(255)
)
GO
ALTER TABLE [mexmonhona] ADD FOREIGN KEY 
([id_mehmonhona]) REFERENCES [sayohat_markazi] 
([id_sayohat_markazi])
GO
ALTER TABLE [shaxar] ADD FOREIGN KEY ([mexmonhona]) 
REFERENCES [mexmonhona] ([id_mehmonhona])
GO
27 ALTER TABLE [Transport] ADD FOREIGN KEY ([id_transport]) 
REFERENCES [shaxar] ([Transport])
GO
ALTER TABLE [Talim_muassasalar] ADD FOREIGN KEY 
([id_talim_muassasa]) REFERENCES [shaxar] ([Talim_muassasalar])
GO
ALTER TABLE [ijtimoiy_obyektlar] ADD FOREIGN KEY 
([id_ijtimoiy_obyekt]) REFERENCES [shaxar] ([ijtimoiy_obyektlar])
GO
ALTER TABLE [kongil_ochar_markazlar] ADD FOREIGN KEY 
([id_markazlar]) REFERENCES [shaxar] ([kongil_ochar_markazlar])
GO
ALTER TABLE [bozorlar] ADD FOREIGN KEY ([id_bozor]) 
REFERENCES [shaxar] ([bozorlar])
GO
28 ALTER TABLE [sayohat_markazi] ADD FOREIGN KEY 
([id_sayohat_markazi]) REFERENCES [shaxar] ([sayohat_markazi])
GO
Xulosa
Hozirgi kunda Respublikamizda keng tarqalib borayotgan ish joylarini 
avtomalashtirish va ish joylarida axborot kommunikatsiya vositalaridan keng 
foydalanishga katta e’tibor berilmoqda.
Bu Loyihani bajarishda men infologik model, datologik model, relatsion model, 
jadvallar yaratish, jadvallarni bir biriga bog’lash, undagi mohiyatlarni tahlil qilish 
MySQL da yangi jadvallar yaratish ularni bir birlariga bog’lashni o’rganib 
chiqdim.
Shuningdek ma’lumotlar bazasi bilan ishlash, ularni oddiy va dinamik 
usullarda tashkil qilish malakasini hosil qildim. Ma’lumotlar bazasini boshqarish 
tizimlari bilan tanishib chiqdim va “shaxar” ma’lumotlar bazasini bilan shuningdek
undagi turli xil so’rovlar orqali ishlar olib bordim. SQL surovlari bilan ishlashni 
urganib chiqdim CREATE INSERT INTO Shunday surovlar jadval yaratishlarni 
bilan tanishib ularni bajarib chiqdim.
Xulosa qilib shuni ta’kidlash mumkin, hozirgi fan-texnika xamda 
informatsion texnologiyalarining yordamida Universitet manaviyat bo’limi  
ishlarini yanada qulay va oson qilish mumkin.
SHaxarda qilinaydigan manaviyat ishlarini olib boorish yangiliklarni elon 
qilish maqolalarni kurish xullas shunga uxshash ishini takomillashtirish va ish 
unumdorligini yuqori darajada oshirishga erishishimiz mumkin ekan.
29 Foydalanilgan adabiyotlar
1.SQL dasturlash: SQLni o'rganish uchun mashqlar, maslahatlar va fokuslar bilan 
yakuniy qo'llanma.
2.SQL Programming: The Ultimate Guide with Exercises, Tips and Tricks to 
Learn SQL
3.SQL Computer programming for Beginners: The Practical Step by Step Guide, 
to Master the Fundamentals of SQL Database Programming Made Simple and 
Stress-Free, that Will Get You Hired
4.“Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlar” fani bo’yicha elektron o’quv 
qo’llanma, TATU FF.
5.Ayupov R.X., Ismoilov S.I., Azlarov A.X., “MS Access 2002 - ma’lumotlar 
majmuasini boshqarish tizimi”(o’quv qo’llanma) Toshkent.: Toshkent Moliya 
instituti, 2004.
6. Guliamova M.K.,  &  Aliev R.M.  (2021).  Database  Concept,  Relevance  and 
Expert Systems.  Scientific and Educational Areas Under Modern Challenges, 
2021.  –PP. 125–127. Чебоксары: SCC “Interaktiv plus”.
7. Куликов С. C . Работа с  MySQL ,  MS   SQL   Server  и  Oracle  в примерах // 
практ. пособие. – 2021. – С. 602.
8. Калинин М.С. Создание и администрирование виртуальной модели базы 
данных. // статья в сборнике трудов конференции. 2015. – С. 153–156.
9. Мартишин С.А., Симонов В.Л. Проектирование и реализация баз данных в 
СУБД  MySQL  с использованием  MySQL   Workbench . // Учебное пособие. –
2012.
Internet saytlari
1. http://ITPortal sayti.
2. https://dbdiagram.io   
3. https://dev.mysql.com
30

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA-MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI SAMARQAND DAVLAT SHAXARI RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR FAKULTETI AXBOROT TIZIMLARI MATEMATIK VA DASTURIY TA’MINOTI YO’NALISHI MA’LUMOTLAR BAZASINI BOSHQARISH TIZIMLARI FANIDAN “SHAXARLAR” mavzusida KURS ISHI SAMARQAND –2022

MUNDARIJA I. ..................................................................................................................................................................... 1 Kirish ............................................................................................................................................................ 7 Darhaqiqat, hozirgi davrda AKT orqali uzatiladigan axborot jamiyat rivojining eng muhim shartlaridan biri bo‘lib qoldi. U ishlab chiqarish resursi, insonlar orasidagi aloqani ta'minlovchi qudratli vositaga aylandi. Shu bois, davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari, umuman, jamiyatning axborot uzatish tezligi hamda sifatiga bo‘lgan talablari kun sayin ortib bormoqda. AKT sohasini jadal sur'atlar bilan taraqqiy ettirish O‘zbekiston iqtisodiyotida amalga oshirilayotgan tarkibiy o‘zgarishlar hamda iqtisodiy islohotlarning bosh yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Chunki bu yo‘nalish nafaqat respublikani axborotlashgan jamiyatga aylantirish uchun xizmat qiladi, balki mamlakatimiz iqtisodiyotini jadal sur'atlar bilan rivojlantirishda o‘ziga xos yetakchi tarmoq — «lokomotiv» rolini o‘ynaydi.Dasturiy vazifalardan kelib chiqib, mamlakatimizda komputer va axborot texnologiyalari, telekommunikatsiya va ma'lumot uzatish tarmoqlarini, internet xizmatlarini rivojlantirish va zamonaviylashtirish, ularni dunyo standartlari darajasiga yetkazish maqsadida keng ko‘lamli islohotlar bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda. Albatta, ijtimoiy hayotning barcha sohalarida bo‘lgani kabi axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohasidagi islohotlarni muvaffaqiyatli amalga oshirish, o‘z navbatida, ushbu sohaning huquqiy asosini shakllantirish va takomillashtirib borishni taqozo etadi. Shuning uchun ham mamlakatimizda mazkur sohada samarali huquqiy mexanizmlarni yanada takomillashtirishga jiddiy e'tibor qaratilmoqda. Ma’lumotlar bazasi (date base) - bu EHM ning tashqi xotirasida saqlanadigan, har qanday jismoniy, ijtimoiy, statistik, tashkiliy va boshqa ob’yektlar, jarayonlar, holatlarning o‘zaro bog‘liq va tartiblashtirilgan majmuidir.Ma’lumotlar bazasi (MB) har xil foydalanuvchilarning axborot yetishmovchiligini ta’minlash uchun mo‘ljallangan. Amaliyotda ko‘pchilik ma’lumotlar bazasi chegaralangan predmet sohasi uchun loyihalashtiriladi. Bitta EHMda bir qancha ma’lumotlar bazasi yaratiladi. Vaqti bilan turdosh vazifalarni bajarishga mo‘ljallangan ba’zi bir ma’lumotlar bazasi birlashishi ham mumkin. MB ni loyihalashtirishda asosan ikkita masala echiladi: ........................................................ 7 II. NAZARIY QISM. ........................................................................................................................................ 9 2.1 Ma’lumotlar bazasi haqida tushuncha .............................................................................................. 9 III. Amaliy qism .......................................................................................................................................... 14 3.1 “shaxar ” ma’lumotlar bazasining mantiqiy strukturasi va uni shakllantirish .................................. 14 Biz ushbu shaxar nomli loyihamizda shaxar, sayohat markazi, mehmonhona, bozorlar, transport, ijtimoiy obyektlar, otm mohiyatlarini yaratamniz va ularda shaxar un kerakli bo’lgan atributlarni kiritamiz. ............................................................................................................................................... 14 Shaxar mohiyati shaxar hududida joylashgan mehmonhona ijtimoiy obyektlar, sayohat markazlari, transport,OTM , maydoni, axoliosi, markazi kabi shaxarda malumotlarni o’zida jamlaydi. .................. 14 Mehmonhona mohiyati joylashgan mehmonhonalar haqida quydagi malumotlarni saqlaydi: nomi, manzili, sig’imi, ish vaqti ....................................................................................................................... 14 İjtimoiy obyektlar mohiyati u o’zida muzey,sixatgoh,banklar, hizmat ko’rsatish va boshqa shaxar hududida joylashgan ijtimoiy obyektlar haqidagi ma’lumotlarni o’zida jamlaydi ................................. 14 Sayohat markazi mohiyati bu mohiyat o’zida manzili, nomi, tashkiltopgan yili kabi malumotlarni saqlaydi ................................................................................................................................................. 14 2

Talim muassasalari mohiyati bu mohiyzt shaxardagi universitaetlar kollejlar, litseylar, maktablar haqida malumot beradi. ....................................................................................................................... 14 Transport mohiyati bu mohiyat orqali shaxar transport tizimi bn tanishishingiz mumkin hususan airport, vokzal, avto vokzal taksi park. .................................................................................................. 14 Bozor mohiyati bu mohiyatda bozorning ish kuni, manzili, bozor turi haqidagi malumotlar mavjud. . . 15 .............................................................................................................................................................. 15 3.2. SQL tilida jadvallarga ma’lumotlarni datologik modeli .................................................................. 16 3.3. SQL operatorlari yordamida jadvallarni hosil qilish va jadvallarga ma’lumotlar kiritish ................. 23 CREATE TABLE [shaxar] ( ....................................................................................................................... 23 [id_shaxar] int PRIMARY KEY, .............................................................................................................. 23 [maydoni] nvarchar(255), .................................................................................................................... 23 [aholisi] nvarchar(255), ........................................................................................................................ 23 [markazi] nvarchar(255), ..................................................................................................................... 23 [geografik_orni] nvarchar(255), ........................................................................................................... 23 [mexmonhona] nvarchar(255), ............................................................................................................ 23 [sayohat_markazi] nvarchar(255), ....................................................................................................... 23 [ijtimoiy_obyektlar] nvarchar(255), ..................................................................................................... 23 [Talim_muassasalar] nvarchar(255), .................................................................................................... 23 [Transport] nvarchar(255), .................................................................................................................. 23 [kongil_ochar_markazlar] nvarchar(255), ............................................................................................ 23 [bozorlar] nvarchar(255) ...................................................................................................................... 23 ) ............................................................................................................................................................ 23 GO ........................................................................................................................................................ 23 CREATE TABLE [sayohat_markazi] ( ...................................................................................................... 24 [id_sayohat_markazi] int PRIMARY KEY, .............................................................................................. 24 [maydoni] nvarchar(255), .................................................................................................................... 24 [nomi] nvarchar(255), .......................................................................................................................... 24 [tashkil_topgan_vaqti] datetime ......................................................................................................... 24 ) ............................................................................................................................................................ 24 GO ........................................................................................................................................................ 24 CREATE TABLE [mexmonhona] ( ........................................................................................................... 24 [id_mehmonhona] int PRIMARY KEY, .................................................................................................. 24 [nomi] nvarchar(255), .......................................................................................................................... 24 3

[manzili] nvarchar(255), ....................................................................................................................... 24 [sigimi] nvarchar(255), ......................................................................................................................... 24 [ish_vaqti] datetime ............................................................................................................................ 24 ) ............................................................................................................................................................ 24 GO ........................................................................................................................................................ 24 CREATE TABLE [ijtimoiy_obyektlar] ( .................................................................................................... 25 [id_ijtimoiy_obyekt] int PRIMARY KEY, ................................................................................................ 25 [muzey] nvarchar(255), ....................................................................................................................... 25 [sihatgoh] nvarchar(255), .................................................................................................................... 25 [banklar] nvarchar(255), ...................................................................................................................... 25 [seervis] nvarchar(255) ........................................................................................................................ 25 ) ............................................................................................................................................................ 25 GO ........................................................................................................................................................ 25 CREATE TABLE [Transport] ( .................................................................................................................. 25 [id_transport] int PRIMARY KEY, .......................................................................................................... 25 [airport] nvarchar(255), ....................................................................................................................... 25 [vokzal] nvarchar(255), ........................................................................................................................ 25 [avto_vokzal] nvarchar(255), ............................................................................................................... 25 [taksi_park] nvarchar(255) .................................................................................................................. 25 ) ............................................................................................................................................................ 25 GO ........................................................................................................................................................ 25 CREATE TABLE [Talim_muassasalar] ( ................................................................................................... 26 [id_talim_muassasa] int PRIMARY KEY, ............................................................................................... 26 [otm] nvarchar(255), ........................................................................................................................... 26 [litsey] nvarchar(255), .......................................................................................................................... 26 [kollej] nvarchar(255), ......................................................................................................................... 26 [maktab] nvarchar(255) ....................................................................................................................... 26 ) ............................................................................................................................................................ 26 GO ........................................................................................................................................................ 26 CREATE TABLE [bozorlar] ( .................................................................................................................... 26 [id_bozor] int PRIMARY KEY, ................................................................................................................ 26 [nomi] nvarchar(255), .......................................................................................................................... 26 4

[manzili] nvarchar(255), ....................................................................................................................... 26 [ish_grafigi] nvarchar(255) ................................................................................................................... 26 ) ............................................................................................................................................................ 26 GO ........................................................................................................................................................ 26 CREATE TABLE [kongil_ochar_markazlar] ( ........................................................................................... 27 [id_markazlar] int PRIMARY KEY, ......................................................................................................... 27 [nomi] nvarchar(255), .......................................................................................................................... 27 [manzili] nvarchar(255), ....................................................................................................................... 27 [ish_vaqti] nvarchar(255) ..................................................................................................................... 27 ) ............................................................................................................................................................ 27 GO ........................................................................................................................................................ 27 ALTER TABLE [mexmonhona] ADD FOREIGN KEY ([id_mehmonhona]) REFERENCES [sayohat_markazi] ([id_sayohat_markazi]) ......................................................................................................................... 27 GO ........................................................................................................................................................ 27 ALTER TABLE [shaxar] ADD FOREIGN KEY ([mexmonhona]) REFERENCES [mexmonhona] ([id_mehmonhona]) ............................................................................................................................. 27 GO ........................................................................................................................................................ 27 ALTER TABLE [Transport] ADD FOREIGN KEY ([id_transport]) REFERENCES [shaxar] ([Transport]) ...... 28 GO ........................................................................................................................................................ 28 ALTER TABLE [Talim_muassasalar] ADD FOREIGN KEY ([id_talim_muassasa]) REFERENCES [shaxar] ([Talim_muassasalar]) .......................................................................................................................... 28 GO ........................................................................................................................................................ 28 ALTER TABLE [ijtimoiy_obyektlar] ADD FOREIGN KEY ([id_ijtimoiy_obyekt]) REFERENCES [shaxar] ([ijtimoiy_obyektlar]) ............................................................................................................................ 28 GO ........................................................................................................................................................ 28 ALTER TABLE [kongil_ochar_markazlar] ADD FOREIGN KEY ([id_markazlar]) REFERENCES [shaxar] ([kongil_ochar_markazlar]) .................................................................................................................. 28 GO ........................................................................................................................................................ 28 ALTER TABLE [bozorlar] ADD FOREIGN KEY ([id_bozor]) REFERENCES [shaxar] ([bozorlar]) ................. 28 GO ........................................................................................................................................................ 28 ALTER TABLE [sayohat_markazi] ADD FOREIGN KEY ([id_sayohat_markazi]) REFERENCES [shaxar] ([sayohat_markazi]) .............................................................................................................................. 29 GO ........................................................................................................................................................ 29 Xulosa ........................................................................................................................................................ 29 Foydalanilgan adabiyotlar .......................................................................................................................... 30 5