MA’LUMOTLAR BAZASINI BOSHQARISH TIZIMLARi shaxarlar mavzu
![O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA-MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI SAMARQAND DAVLAT SHAXARI
RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR FAKULTETI AXBOROT
TIZIMLARI MATEMATIK VA DASTURIY TA’MINOTI
YO’NALISHI
MA’LUMOTLAR BAZASINI BOSHQARISH TIZIMLARI
FANIDAN
“SHAXARLAR” mavzusida
KURS ISHI
SAMARQAND –2022](/data/documents/6520e18d-585f-4581-b2cc-db45b01849e6/page_1.png)
![MUNDARIJA
I.
..................................................................................................................................................................... 1
Kirish ............................................................................................................................................................ 7
Darhaqiqat, hozirgi davrda AKT orqali uzatiladigan axborot jamiyat rivojining eng muhim shartlaridan biri
bo‘lib qoldi. U ishlab chiqarish resursi, insonlar orasidagi aloqani ta'minlovchi qudratli vositaga aylandi.
Shu bois, davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari, umuman, jamiyatning axborot uzatish tezligi hamda
sifatiga bo‘lgan talablari kun sayin ortib bormoqda. AKT sohasini jadal sur'atlar bilan taraqqiy ettirish
O‘zbekiston iqtisodiyotida amalga oshirilayotgan tarkibiy o‘zgarishlar hamda iqtisodiy islohotlarning
bosh yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Chunki bu yo‘nalish nafaqat respublikani axborotlashgan
jamiyatga aylantirish uchun xizmat qiladi, balki mamlakatimiz iqtisodiyotini jadal sur'atlar bilan
rivojlantirishda o‘ziga xos yetakchi tarmoq — «lokomotiv» rolini o‘ynaydi.Dasturiy vazifalardan kelib
chiqib, mamlakatimizda komputer va axborot texnologiyalari, telekommunikatsiya va ma'lumot uzatish
tarmoqlarini, internet xizmatlarini rivojlantirish va zamonaviylashtirish, ularni dunyo standartlari
darajasiga yetkazish maqsadida keng ko‘lamli islohotlar bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda.
Albatta, ijtimoiy hayotning barcha sohalarida bo‘lgani kabi axborot-kommunikatsiya texnologiyalari
sohasidagi islohotlarni muvaffaqiyatli amalga oshirish, o‘z navbatida, ushbu sohaning huquqiy asosini
shakllantirish va takomillashtirib borishni taqozo etadi. Shuning uchun ham mamlakatimizda mazkur
sohada samarali huquqiy mexanizmlarni yanada takomillashtirishga jiddiy e'tibor qaratilmoqda.
Ma’lumotlar bazasi (date base) - bu EHM ning tashqi xotirasida saqlanadigan, har qanday jismoniy,
ijtimoiy, statistik, tashkiliy va boshqa ob’yektlar, jarayonlar, holatlarning o‘zaro bog‘liq va
tartiblashtirilgan majmuidir.Ma’lumotlar bazasi (MB) har xil foydalanuvchilarning axborot
yetishmovchiligini ta’minlash uchun mo‘ljallangan. Amaliyotda ko‘pchilik ma’lumotlar bazasi
chegaralangan predmet sohasi uchun loyihalashtiriladi. Bitta EHMda bir qancha ma’lumotlar bazasi
yaratiladi. Vaqti bilan turdosh vazifalarni bajarishga mo‘ljallangan ba’zi bir ma’lumotlar bazasi birlashishi
ham mumkin. MB ni loyihalashtirishda asosan ikkita masala echiladi: ........................................................ 7
II. NAZARIY QISM. ........................................................................................................................................ 9
2.1 Ma’lumotlar bazasi haqida tushuncha .............................................................................................. 9
III. Amaliy qism .......................................................................................................................................... 14
3.1 “shaxar ” ma’lumotlar bazasining mantiqiy strukturasi va uni shakllantirish .................................. 14
Biz ushbu shaxar nomli loyihamizda shaxar, sayohat markazi, mehmonhona, bozorlar, transport,
ijtimoiy obyektlar, otm mohiyatlarini yaratamniz va ularda shaxar un kerakli bo’lgan atributlarni
kiritamiz. ............................................................................................................................................... 14
Shaxar mohiyati shaxar hududida joylashgan mehmonhona ijtimoiy obyektlar, sayohat markazlari,
transport,OTM , maydoni, axoliosi, markazi kabi shaxarda malumotlarni o’zida jamlaydi. .................. 14
Mehmonhona mohiyati joylashgan mehmonhonalar haqida quydagi malumotlarni saqlaydi: nomi,
manzili, sig’imi, ish vaqti ....................................................................................................................... 14
İjtimoiy obyektlar mohiyati u o’zida muzey,sixatgoh,banklar, hizmat ko’rsatish va boshqa shaxar
hududida joylashgan ijtimoiy obyektlar haqidagi ma’lumotlarni o’zida jamlaydi ................................. 14
Sayohat markazi mohiyati bu mohiyat o’zida manzili, nomi, tashkiltopgan yili kabi malumotlarni
saqlaydi ................................................................................................................................................. 14
2](/data/documents/6520e18d-585f-4581-b2cc-db45b01849e6/page_2.png)
![Talim muassasalari mohiyati bu mohiyzt shaxardagi universitaetlar kollejlar, litseylar, maktablar
haqida malumot beradi. ....................................................................................................................... 14
Transport mohiyati bu mohiyat orqali shaxar transport tizimi bn tanishishingiz mumkin hususan
airport, vokzal, avto vokzal taksi park. .................................................................................................. 14
Bozor mohiyati bu mohiyatda bozorning ish kuni, manzili, bozor turi haqidagi malumotlar mavjud. . . 15
.............................................................................................................................................................. 15
3.2. SQL tilida jadvallarga ma’lumotlarni datologik modeli .................................................................. 16
3.3. SQL operatorlari yordamida jadvallarni hosil qilish va jadvallarga ma’lumotlar kiritish ................. 23
CREATE TABLE [shaxar] ( ....................................................................................................................... 23
[id_shaxar] int PRIMARY KEY, .............................................................................................................. 23
[maydoni] nvarchar(255), .................................................................................................................... 23
[aholisi] nvarchar(255), ........................................................................................................................ 23
[markazi] nvarchar(255), ..................................................................................................................... 23
[geografik_orni] nvarchar(255), ........................................................................................................... 23
[mexmonhona] nvarchar(255), ............................................................................................................ 23
[sayohat_markazi] nvarchar(255), ....................................................................................................... 23
[ijtimoiy_obyektlar] nvarchar(255), ..................................................................................................... 23
[Talim_muassasalar] nvarchar(255), .................................................................................................... 23
[Transport] nvarchar(255), .................................................................................................................. 23
[kongil_ochar_markazlar] nvarchar(255), ............................................................................................ 23
[bozorlar] nvarchar(255) ...................................................................................................................... 23
) ............................................................................................................................................................ 23
GO ........................................................................................................................................................ 23
CREATE TABLE [sayohat_markazi] ( ...................................................................................................... 24
[id_sayohat_markazi] int PRIMARY KEY, .............................................................................................. 24
[maydoni] nvarchar(255), .................................................................................................................... 24
[nomi] nvarchar(255), .......................................................................................................................... 24
[tashkil_topgan_vaqti] datetime ......................................................................................................... 24
) ............................................................................................................................................................ 24
GO ........................................................................................................................................................ 24
CREATE TABLE [mexmonhona] ( ........................................................................................................... 24
[id_mehmonhona] int PRIMARY KEY, .................................................................................................. 24
[nomi] nvarchar(255), .......................................................................................................................... 24
3](/data/documents/6520e18d-585f-4581-b2cc-db45b01849e6/page_3.png)
![[manzili] nvarchar(255), ....................................................................................................................... 24
[sigimi] nvarchar(255), ......................................................................................................................... 24
[ish_vaqti] datetime ............................................................................................................................ 24
) ............................................................................................................................................................ 24
GO ........................................................................................................................................................ 24
CREATE TABLE [ijtimoiy_obyektlar] ( .................................................................................................... 25
[id_ijtimoiy_obyekt] int PRIMARY KEY, ................................................................................................ 25
[muzey] nvarchar(255), ....................................................................................................................... 25
[sihatgoh] nvarchar(255), .................................................................................................................... 25
[banklar] nvarchar(255), ...................................................................................................................... 25
[seervis] nvarchar(255) ........................................................................................................................ 25
) ............................................................................................................................................................ 25
GO ........................................................................................................................................................ 25
CREATE TABLE [Transport] ( .................................................................................................................. 25
[id_transport] int PRIMARY KEY, .......................................................................................................... 25
[airport] nvarchar(255), ....................................................................................................................... 25
[vokzal] nvarchar(255), ........................................................................................................................ 25
[avto_vokzal] nvarchar(255), ............................................................................................................... 25
[taksi_park] nvarchar(255) .................................................................................................................. 25
) ............................................................................................................................................................ 25
GO ........................................................................................................................................................ 25
CREATE TABLE [Talim_muassasalar] ( ................................................................................................... 26
[id_talim_muassasa] int PRIMARY KEY, ............................................................................................... 26
[otm] nvarchar(255), ........................................................................................................................... 26
[litsey] nvarchar(255), .......................................................................................................................... 26
[kollej] nvarchar(255), ......................................................................................................................... 26
[maktab] nvarchar(255) ....................................................................................................................... 26
) ............................................................................................................................................................ 26
GO ........................................................................................................................................................ 26
CREATE TABLE [bozorlar] ( .................................................................................................................... 26
[id_bozor] int PRIMARY KEY, ................................................................................................................ 26
[nomi] nvarchar(255), .......................................................................................................................... 26
4](/data/documents/6520e18d-585f-4581-b2cc-db45b01849e6/page_4.png)
![[manzili] nvarchar(255), ....................................................................................................................... 26
[ish_grafigi] nvarchar(255) ................................................................................................................... 26
) ............................................................................................................................................................ 26
GO ........................................................................................................................................................ 26
CREATE TABLE [kongil_ochar_markazlar] ( ........................................................................................... 27
[id_markazlar] int PRIMARY KEY, ......................................................................................................... 27
[nomi] nvarchar(255), .......................................................................................................................... 27
[manzili] nvarchar(255), ....................................................................................................................... 27
[ish_vaqti] nvarchar(255) ..................................................................................................................... 27
) ............................................................................................................................................................ 27
GO ........................................................................................................................................................ 27
ALTER TABLE [mexmonhona] ADD FOREIGN KEY ([id_mehmonhona]) REFERENCES [sayohat_markazi]
([id_sayohat_markazi]) ......................................................................................................................... 27
GO ........................................................................................................................................................ 27
ALTER TABLE [shaxar] ADD FOREIGN KEY ([mexmonhona]) REFERENCES [mexmonhona]
([id_mehmonhona]) ............................................................................................................................. 27
GO ........................................................................................................................................................ 27
ALTER TABLE [Transport] ADD FOREIGN KEY ([id_transport]) REFERENCES [shaxar] ([Transport]) ...... 28
GO ........................................................................................................................................................ 28
ALTER TABLE [Talim_muassasalar] ADD FOREIGN KEY ([id_talim_muassasa]) REFERENCES [shaxar]
([Talim_muassasalar]) .......................................................................................................................... 28
GO ........................................................................................................................................................ 28
ALTER TABLE [ijtimoiy_obyektlar] ADD FOREIGN KEY ([id_ijtimoiy_obyekt]) REFERENCES [shaxar]
([ijtimoiy_obyektlar]) ............................................................................................................................ 28
GO ........................................................................................................................................................ 28
ALTER TABLE [kongil_ochar_markazlar] ADD FOREIGN KEY ([id_markazlar]) REFERENCES [shaxar]
([kongil_ochar_markazlar]) .................................................................................................................. 28
GO ........................................................................................................................................................ 28
ALTER TABLE [bozorlar] ADD FOREIGN KEY ([id_bozor]) REFERENCES [shaxar] ([bozorlar]) ................. 28
GO ........................................................................................................................................................ 28
ALTER TABLE [sayohat_markazi] ADD FOREIGN KEY ([id_sayohat_markazi]) REFERENCES [shaxar]
([sayohat_markazi]) .............................................................................................................................. 29
GO ........................................................................................................................................................ 29
Xulosa ........................................................................................................................................................ 29
Foydalanilgan adabiyotlar .......................................................................................................................... 30
5](/data/documents/6520e18d-585f-4581-b2cc-db45b01849e6/page_5.png)
![6](/data/documents/6520e18d-585f-4581-b2cc-db45b01849e6/page_6.png)
![Kirish
Darhaqiqat, hozirgi davrda AKT orqali uzatiladigan axborot jamiyat rivojining eng
muhim shartlaridan biri bo‘lib qoldi. U ishlab chiqarish resursi, insonlar orasidagi
aloqani ta'minlovchi qudratli vositaga aylandi. Shu bois, davlat hokimiyati va
boshqaruvi organlari, umuman, jamiyatning axborot uzatish tezligi hamda sifatiga
bo‘lgan talablari kun sayin ortib bormoqda. AKT sohasini jadal sur'atlar bilan
taraqqiy ettirish O‘zbekiston iqtisodiyotida amalga oshirilayotgan tarkibiy
o‘zgarishlar hamda iqtisodiy islohotlarning bosh yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi.
Chunki bu yo‘nalish nafaqat respublikani axborotlashgan jamiyatga aylantirish
uchun xizmat qiladi, balki mamlakatimiz iqtisodiyotini jadal sur'atlar bilan
rivojlantirishda o‘ziga xos yetakchi tarmoq — «lokomotiv» rolini
o‘ynaydi.Dasturiy vazifalardan kelib chiqib, mamlakatimizda komputer va axborot
texnologiyalari, telekommunikatsiya va ma'lumot uzatish tarmoqlarini, internet
xizmatlarini rivojlantirish va zamonaviylashtirish, ularni dunyo standartlari
darajasiga yetkazish maqsadida keng ko‘lamli islohotlar bosqichma-bosqich
amalga oshirilmoqda. Albatta, ijtimoiy hayotning barcha sohalarida bo‘lgani kabi
axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohasidagi islohotlarni muvaffaqiyatli
amalga oshirish, o‘z navbatida, ushbu sohaning huquqiy asosini shakllantirish va
takomillashtirib borishni taqozo etadi. Shuning uchun ham mamlakatimizda
mazkur sohada samarali huquqiy mexanizmlarni yanada takomillashtirishga jiddiy
e'tibor qaratilmoqda. Ma’lumotlar bazasi (date base) - bu EHM ning tashqi
xotirasida saqlanadigan, har qanday jismoniy, ijtimoiy, statistik, tashkiliy va
boshqa ob’yektlar, jarayonlar, holatlarning o‘zaro bog‘liq va tartiblashtirilgan
majmuidir.Ma’lumotlar bazasi (MB) har xil foydalanuvchilarning axborot
yetishmovchiligini ta’minlash uchun mo‘ljallangan. Amaliyotda ko‘pchilik
ma’lumotlar bazasi chegaralangan predmet sohasi uchun loyihalashtiriladi. Bitta
EHMda bir qancha ma’lumotlar bazasi yaratiladi. Vaqti bilan turdosh vazifalarni
bajarishga mo‘ljallangan ba’zi bir ma’lumotlar bazasi birlashishi ham mumkin.
MB ni loyihalashtirishda asosan ikkita masala echiladi:
7](/data/documents/6520e18d-585f-4581-b2cc-db45b01849e6/page_7.png)
![ predmet sohasi ob’ektlarini qanday qilib ma’lumotlar modellarining abstrakt
obektlari shaklida ifodalash. Ayrim hollarda bu masalaga ma’lumotlar bazasini
mantiqiy loyihalash masalasi deyiladi.
ma’lumotlar bazasiga so‘rovlarning bajarilish effektivligini qanday ta’minlash.
Bu masalaga ma’lumotlar bazasini fizik loyihalash masalasi deyiladi. Ixtiyoriy
turdagi MBni loyihalashtirishning birinchi bosqichdagi predmet sohasini tahlil
qilish bo‘lib, u axborot tuzilmasini (konseptual sxemalar) tuzish bilan yakunlanadi.
Bu bosqichda foydalanuvchining so‘rovlari tahlil qilinadi, axborot ob’ektlari va
uning xarakteristikalari tanlanadi, hamda o‘tkazilgan tahlil asosida predmet sohasi
tuzilmalashtiriladi . Men bu ishimda Murojaatlar ,xodimlar va Fuqarolar jadvalini
SQL tili va CSS dasturlash tili orqali yagona ma’lumotlar ba’zasiga bog’ladim,
SELECT ,UPDATE, INSERT, DELETE operatorlaridan foydalandim.Bu
ma’lumotlar bazasini loyihalash natijasida foydalanuvchilarga murojaatlarni oson
izlab topish, ro’yxatdan tezkor o’tish, murojaatlarni qulay holatda saqlash, turlari
bo’yicha izlash kabi amallarni bajara olaman undan foydalanib kelajakda
“Murojaat yetkazib berish” va “Online Shahar hokimiyati” loyihasida ishlatish
mumkin.“Shahar hokimiyati ma’lumotlar bazasini loyihalashtirish” tanlab
olingan.Bu Shahar hokimiyati ma’lumotlar bazasini loyihalashdan maqsad
xodimlarni murojaatlarni tezkor qidirib topish, ma’lumotlarni saqlab borish,
ro’yxatdan o’tkazish, qaysi murojaatni kim yozganligi, murojaatning tavsifi,
qachon topshirilgani haqidagi ma’lumotlarni ko’rsatadi. Murojaatlarni kim
tomonidan berilgani,qachon berilgani nechta murojaat qabul qilingani kabi
amallarni bajaradi. Bu ma’lumotlar bazasida xodimlar bo’limi bor bunda
xodimning nechta murojaat qabul qilgani, ismi familyasi, kasbi ,tug’ilgan yili,
telefon nomeri, E-mail kabi maydonlari bor. Bu maydonlarga foydalanuvchilar
tomonidan ma’lumotlar kiritiladi . Yana murojaatlar bo’limida nechta murojaat
qabul qilingani ,qabul qilingan murojaat idsi , qabul qilingan sanasi kabi
maydonlari mavjud. Bu maydonlarga foydalanuvchilar tomonidan ma’lumotlar
kiritiladi.
8](/data/documents/6520e18d-585f-4581-b2cc-db45b01849e6/page_8.png)
![II. NAZARIY QISM.
2.1 Ma ’ lumotlar bazasi haqida tushuncha
Ma’lumotlar bazasi - bu EHM ning tashqi xotirasida saqlanadigan, har
qanday jismoniy, ijtimoiy, statistik, tashkiliy va boshqa obyektlar, jarayonlar,
holatlarning o‘zaro bog‘liq va tartiblashtirilgan majmuidir.
Ma’lumotlar bazasi (MB) har xil foydalanuvchilarning axborot
yetishmovchiligini ta’minlash uchun mo‘ljallangan. Amaliyotda ko‘pchilik
ma’lumotlar bazasi chegaralangan predmet sohasi uchun loyihalashtiriladi. Bitta
EHMda bir qancha ma’lumotlar bazasi yaratiladi.Vaqti bilan turdosh vazifalarni
bajarishga mo‘ljallangan ba’zi bir ma’lumotlar bazasi birlashishi ham mumkin.
Har qanday axborot tizimi bizni qamragan real dunyoning ba’zi tomonlarini yoki
predmet sohasini yoki muammoni yoritishi mumkin.
Muammoli muhit vaqti o‘zgarishi bilan o‘zgarishi, ya’ni ob’yektlar xususiyatining
o‘zgarishida, eski ob’yektlarning yo‘qolishi va yangilarining paydo bo‘lishida
ifodalanadi. Bu o‘zgarishlar voqealar natijasida bo‘lib o‘tadi. Voqealarning ketma-
ketligi jarayonni tashkil etadi.Har qanday axborot tizimi ob’yektlarning o‘zlari
bilan emas, mavjudiy borliq singari, balki ularning belgili yoritqichi-idenfikatori
bilan ishlaydi.
Belgi - idenfikatorlarning bosh vazifasi - ob’yektni guruhdagi turdosh
ob’yektlardan farqlash.Ob’yektning idenfikatori, umumiy aytganda, ob’yektning
xususiyati haqida yoki, ya’ni shunga o‘xshash, uning u yoki bu sinfga tegishligi
haqida hech qanday axborot bermasligi mumkin.
Ma’lumotlar. Belgili shaklda ifodalangan ob’yekt yoki ob’yektlarning muomalasi
haqidagi axborotlar ma’lumotni tashkil qiladi.
Bu ma’lumotlar inson yoki qandaydir texnik qurilma tomonidan qabul qilinishi va
tegishli tarzda interpretatsiya qilinishi mumkin. Ma’lumotlarning tavsifli xususiyati
shu hisoblanadiki, ya’ni ularni bir belgili tizimdan boshqasiga qayta kodlash
axborotni yuqotmagan holda o‘tkazish mumkin.Belgili ifodalanishning bunaqangi
9](/data/documents/6520e18d-585f-4581-b2cc-db45b01849e6/page_9.png)
![xususiyatining ahamiyati - mavjud predmetli holatning qabul qiluvchiga
yo‘naltirilgan, belgilarning har xil tizimlarida ifodalanish imkonini beradi.
Ma’lumotlar bazasini qurishda insonga yo‘naltirilgan mantiqiy ifodalanish haqida
va uzoq muddatli xotira qurilmasiga yo‘naltirilgan jismoniy ifodalanish haqida
gapirish an’anaga aylangan.
Ma’lumotlar ba’zasi - ma’lum masalaga yoki biror faoliyatga taalluqli o’zaro
bog’langan va aloxida ko’rinishda tashkil etilgan ma’lumotlar.
MB ma’lumotlarni xsusiyatlari: – tuliklik; – aktuallik; – kulaylik; – Tugri tashkil
etish. Ma’lumotlar banki - bir nechta MB, texnik vosita va dastur ta’minotidan
iborat avtomatlashtirilgan tizim. Ma’lumotlar bazasini (MB) yaratish “MYSQL”
dasturi bilan ishlash. MB tashkil qilish, ularga qo’shimcha ma’lumotlarni kiritish
va mavjud MBdan foydalanish uchun maxsus MBlar bilan ishlaydigan
programmalar zarur bo’ladi. Bunday programmalar majmui ma’lumotlar bazasini
boshqarish sistemalari (MBBT) deb yuritiladi. Aniqroq qilib aytganda, MBBT–bu
ko’plab foydalanuvchilar tomonidan MBni yaratish, unga qo’shimcha
ma’lumotlarni kiritish va MBni birgalikda ishlatish uchun zarur bo’lgan
programmalar majmuidir. MBBTning asosiy tarkibiy qismi–ma’lumotlar bo’lsa,
boshqa tarkibiy qismi–foydalanuvchilardir. Bulardan tashqari Hardware- texnik va
Software-dasturiy ta’minoti ham MBBTning samarali ishlashini ta’minlovchi
tarkibiy qismlar hisoblanadi. Hardware tashqi qo’shimcha qurilmadan iborat
bo’lsa, programma qismi esa MB bilan foydalanuvchi o’rtasidagi muloqotni tashkil
qilishni amalga oshiradi. MBning tuzilishi o’rganilayotgan ob’ektning
ma’lumotlari ko’rinishi, ma’nosi, tuzilishi va hajmiga bog’liq bo’ladi.
Odatda, foydalanuvchilar quyidagi kategoriyalarga bo’linadilar:
foydalanuvchi-programma tuzuvchi;
sistemali programma tuzuvchi;
ma’lumotlar bazasi administratori.
Bunda programma tuzgan foydalanuvchi MBBT uchun yozgan programmasiga
javob beradi, sistemali programma tuzuvchi esa butun sistemaning ishlashi uchun
10](/data/documents/6520e18d-585f-4581-b2cc-db45b01849e6/page_10.png)
![javobgar hisoblanadi. U holda MB administratori sistemaning saqlanish holatiga va
ishonchliligiga javob beradi.
MBBT quyidagicha tavsiflanadi:
Ispolnimost-Bajarilishlik, foydalanuvchi so’roviga hozirjavoblik bilan muloqotga
kirishish; Minimalnayapovtoryaemost- Minimal takrorlanishlik, MBdagi ma’lumot
iloji boricha kam takrorlanishi lozim, aks holda ma’lumotlarni izlash susayadi;
Yaxlitlik –axborotni MBda saqlash iloji boricha ma’lumotlar orasidagi bog’liqlikni
asragan holda bo’lgani, ayni muddao;
Bezopasnost–Xavfsizlik, MB ruxsat berilmagan kirishdan ishonchli himoya
qilingan bo’lishi lozim. Faqat foydalanuvchi va tegishli tashkilotgina
ma’lumotlarga kira olish va foydalanish huquqiga egalik qilishi mumkin;
Migratsiya–ba’zi bir ma’lumotlar foydalanuvchilar tomonidan tez ishlatilib
turiladi, boshqalari esa faqat talab asosida ishlatiladi. SHuning uchun ma’lumotlar
tashqi xotiralarda joylashtiriladi va uni shunday tashkil qilish kerakki, eng ko’p
ishlatiladigan ma’lumotlarga murojaat qilish qulay bo’lsin.
Ma’lumotlar bazasini boshqarish sistemasida har bir MB modeli quyidagi
xususiyatlari bo’yicha tavsiflanadi:
Ma’lumotlar tuzilmalarining turi;
Ma’lumotlar ustida bajariladigan amallar;
Butunlikning cheklanganligi.
Bu xususiyatlarni e’tiborga olgan holda ma’lumotlar bazasi modellari quyidagi
turlarga bo’linadi:
Daraxtsimon (ierarxik) modellar;
Tarmoqli (to’rli) modellar;
Relyatsion modellar.
Axborot tizimlarini tarkibiy ma'lumotlar bazalari bilan loyihalashda
ko'rsatilgan modellarning tasnifidan foydalanish qulaydir. Barcha ma'lumotlar
modellari dizaynning uch bosqichida ishlatiladigan uch turga bo'lingan. Birinchi
bosqichda fan sohasi o'rganiladi, axborot tizimi ishlab chiqilayotgan muammolarni
hal qilishda unda axborot tizimida aks ettirish kerak bo'lgan obyektlar va
11](/data/documents/6520e18d-585f-4581-b2cc-db45b01849e6/page_11.png)
![jarayonlar aniqlanadi. Ushbu bosqichda ishlatiladigan model mavzu sohasidagi
semantik munosabatlarni vizual ravishda namoyish etishga xizmat qiladi. Ushbu
bosqichda ma'lumotlar tuzilishini qat'iy rasmiylashtirish talab qilinmaydi. Bunday
modellarga infologik modellar deyiladi. Hozirgi vaqtda eng keng tarqalgan
infologik model bu mohiyat-aloqa modelidir.
2.2. Ma’lumotlar bazasining modellari
Mavzuni o'rganish tugallangandan so'ng va dizayn topshirig'i batafsil
berilganidan so'ng, ikkinchi bosqichga o'tishingiz mumkin, unda ma'lumotlar
bazasi yaratiladi. Ushbu bosqichda infologik modelni o'zgartirish uchun rasmiy
ma'lumotlar modellaridan foydalaniladi. Bevosita ma'lumotlar bazalarida
ishlatiladigan bunday modellar datalogik deb ataladi. 1-rasmda uchta turdagi
datologik modellar ko'rsatilgan: iyerarxik, tarmoq va relatsion.
Iyerarxik model daraxt tuzilishiga ega. Bunday tuzilmaning har bir shoxida
bitta avlod-ajdod shoxi va ko'p avlod bo'ladi. Iyerarxik tizimlarga misollar
korxona, kompyuterdagi fayllarga ega katalog, zavod ustaxonalar, bo'limlar
ustaxonalari, ishchilar bilan ishlaydigan dastgohlar bo'limlaridan iborat.
Iyerarxik tizimda bir xil darajadagi elementlar bir-biri bilan bevosita bog'liq
emas. Bu to'g'ridan-to'g'ri mashinasozlik sexi qismlarni yig'ish sexi qismiga etkazib
berayotganligini ko'rsatib berolmaydi. Xuddi shu iyerarxiya darajasidagi
elementlar orasidagi gorizontal munosabatlar kerak. Shuning uchun, tarmoq
modeli korxona uchun yaxshiroq mos keladi, unda siz har qanday elementni har
qanday element bilan to'g'ridan-to'g'ri ulanishni belgilashingiz mumkin.
Eng keng tarqalgani model relyatsion ma'lumotlar bazasi modellari bo'lib,
ular keyingi ma'ruzada batafsil muhokama qilinadi.
Ma'lumotlar bazasi, uning katalog modelidan qat'i nazar, har xil tashqi
muhitda turli yo'llar bilan joylashtirilishi mumkin. Masalan, siz qattiq diskdan yoki
qattiq holatdagi tashqi xotiradan foydalanishingiz mumkin. Ma'lumotlar bazasining
fizik joylashuvini tavsiflash uchun fizik model ishlatiladi.
12](/data/documents/6520e18d-585f-4581-b2cc-db45b01849e6/page_12.png)
![Mohiyat-aloqa modeli. Muayyan tashkilot (korxona, bank, shaxar,
kutubxona va boshqalar) muammolarini hal qilish uchun axborot tizimi (AT)
yaratiladi. AT yaratish va ishlatish uchun uning tavsifi talab qilinadi. ATning to'liq,
keng qamrovli tavsifi nafaqat ATning o'zi, balki atrof-muhitni ham o'z ichiga olishi
kerak, ya'ni predmet sohasining tavsifi bo'lishi kerak.
Umumiy mavzuni batafsil tavsifi umuman erkin shaklda berilishi mumkin.
UML (Unified Modeling Language) mo'ljallangan tizimning mavhum modelini
grafik tasvirlash uchun ishlatiladi. Biz bu tilni haddan tashqari mavhumligi va
murakkabligi tufayli o'rganmaymiz.
Agar ATning asosiy qismi bo'lmasa, unda saqlanadigan ma'lumotlar kerak.
ATni ishlab chiqishda ma'lumotlar sodda model ko'rinishida taqdim etilishi kerak,
unda ma'lumotlar mazmuni, ularning o'zaro bog'liqligi aks etadi va ma'lum bir
ma'lumotlar bazasiga bog'lanmaslik kerak. Bunday modellarga infologik modellar
deyiladi.
Infologik modelni faqat ma'lumotlarning intuitiv ko'rinishi yordamida qurish
mumkin.
Mohiyat turlari
kuchli va kuchsiz,
tip va ichki tip turlariga bo'linadi.
Muammoni hal qilish nuqtai nazaridan mohiyat birliksiz mavjud bo'lolmaydi.
Masalan, shaxarda talaba majburiy ravishda guruhga kiradi, ya'ni talabaning
mohiyati guruh mohiyatisiz mavjud bo'lolmaydi. Xodimlar bo'limi esa bo'lim
bo'lmasdan mavjud bo'lolmaydi.
Agar mantiqiy obyekt instansiyalarining bir qismi boshqa holatlarga nisbatan
qo'shimcha xususiyatlarga ega bo'lsa, unda bu qism kichik tipga bo'linadi. 4-
rasmda talaba uchun talaba shahar turidagi kichik guruh, dasturchi esa xodimlar
turining pastki turidir.
13](/data/documents/6520e18d-585f-4581-b2cc-db45b01849e6/page_13.png)
![III. Amaliy qism
3.1 “shaxar ” ma’lumotlar bazasining mantiqiy strukturasi va uni
shakllantirish
Biz ushbu shaxar nomli loyihamizda shaxar, sayohat markazi,
mehmonhona, bozorlar, transport, ijtimoiy obyektlar, otm mohiyatlarini
yaratamniz va ularda shaxar un kerakli bo’lgan atributlarni kiritamiz.
Shaxar mohiyati shaxar hududida joylashgan mehmonhona ijtimoiy
obyektlar, sayohat markazlari, transport,OTM , maydoni, axoliosi,
markazi kabi shaxarda malumotlarni o’zida jamlaydi.
Mehmonhona mohiyati joylashgan mehmonhonalar haqida quydagi
malumotlarni saqlaydi: nomi, manzili, sig’imi, ish vaqti
İjtimoiy obyektlar mohiyati u o’zida muzey,sixatgoh,banklar, hizmat
ko’rsatish va boshqa shaxar hududida joylashgan ijtimoiy obyektlar
haqidagi ma’lumotlarni o’zida jamlaydi
Sayohat markazi mohiyati bu mohiyat o’zida manzili, nomi,
tashkiltopgan yili kabi malumotlarni saqlaydi
Talim muassasalari mohiyati bu mohiyzt shaxardagi universitaetlar
kollejlar, litseylar, maktablar haqida malumot beradi.
Transport mohiyati bu mohiyat orqali shaxar transport tizimi bn
tanishishingiz mumkin hususan airport, vokzal, avto vokzal taksi park.
14](/data/documents/6520e18d-585f-4581-b2cc-db45b01849e6/page_14.png)
![Bozor mohiyati bu mohiyatda bozorning ish kuni, manzili, bozor turi
haqidagi malumotlar mavjud.
2.1. Rasm .Loyihalashtirilayotgan ma`lumotlar bazasining infologik modeli
15](/data/documents/6520e18d-585f-4581-b2cc-db45b01849e6/page_15.png)
![3.2. SQL tilida jadvallarga ma’lumotlarni datologik modeli
Ma`lumotlar bazasini quyida keltirilgan jadvallardan asosida shakllantiriladi. Bu
yerda jadvallarning tuzilishi, strukturasi va tasnifi keltirilgan.
“Shaxar” –haqida umumiy ma’lumotlarni saqlash uchun jadval.
Atribut Ma`lumot turi PKEY FKEY NOT
NULL UNIQUE Tasnifi
IdShaxar int(3) X X X Shaxar id
raqami
Shaxar_nomi Varchar(120) X X Shaxar nomi
Maydoni Varchar(55) X X Shaxar
maydoni
Axolisi Varchar(55) X X Shaxar aholi
soni
Markazi Varchar(150) X Shaxar markazi
Geografuk o’rni Varchar(20) X X Shaxar
joylashuv o’rni
Mehmonhona Int(5) X Shaxar
mehmonhonala
r
Sayohat markazi Varchar(120) X X Shaxardagi
sayohat
markazlari
haqida
ma’lumot
16](/data/documents/6520e18d-585f-4581-b2cc-db45b01849e6/page_16.png)
![Ijtimoiy obyektlar varchar(35) X Shaxardagi
mavjud
ijtimoiy
obyektlar
haqida
bozor Vhar (50) X Bozorlar
haqida
malumot
Mehmonhona jadvali shahardagi mehmonhonalar haqidagi ma’lumotlarni
saqlaydi
Atribut Ma`lumot turi PKEY FKEY NOT
NULL UNIQUE Tasnifi
Idmehmonhona int(3) X X X Mehmonhona
id raqami
nomi Varchar(120) X X Mehmonhona
nomi
manzili Varchar(55) X X Mehmonhona
manzili
Sig’imi int(55) X X Mehmonhona
sig’imi
Ish vaqti Varchar(150) X Mehmonhona
ish vaqti
17](/data/documents/6520e18d-585f-4581-b2cc-db45b01849e6/page_17.png)
![Ijtimoiy obyektlar jadvali
Atribut Ma`lumot turi PKEY FKEY NOT
NULL UNIQUE Tasnifi
Idijtimoiy_obyekt int(3) X X X Ijtimoiy obyekt
id raqami
Muzey Varchar(120) X X Muzey haqida
ma’lumot
Sihatgoh Varchar(55) X X Sihatgoh
haqida
ma’lumot
Banklar int(55) X X Banklar haqida
ma’lumot
Servis Varchar(150) X Servis haqida
ma’lumot
Sayohat markazi jadvali
Atribut Ma`lumot turi PKEY FKEY NOT
NULL UNIQUE Tasnifi
Idsayohat_markazi int(3) X X X Sayohat
markazi id
raqami
Nomi Varchar(120) X X Sayohat
markazi nomi
Tashkil topgan vaqti dateTime (55) X X Sayohat
markazi
18](/data/documents/6520e18d-585f-4581-b2cc-db45b01849e6/page_18.png)
![tashkil topgan
vaqti
Bozorlar jadvali
Atribut Ma`lumot turi PKEY FKEY NOT
NULL UNIQUE Tasnifi
Idbozor int(3) X X X Bozor id
raqami
Nomi Varchar(120) X X Bozor nomi
Ish_grafigi dateTime (55) X X Bozor ish
grafigi
Manzili Varchar (51) X X Bozor manzili
Talim muassasalar jadvali
Atribut Ma`lumot turi PKEY FKEY NOT
NULL UNIQUE Tasnifi
Idtalim_muassasal
ari int(3) X X X Talim
muassasalari id
raqami
19](/data/documents/6520e18d-585f-4581-b2cc-db45b01849e6/page_19.png)
![OTM Varchar(120) X X Talim
muassasalari
nomi
litsey dateTime (55) X X Talim
muassasalari
nomi
Kollej Varchar (51) X X Talim
muassasalari
nomi
Maktab Varchar (25) X X Talim
muassasalari
nomi
Transport jadvali
Atribut Ma`lumot turi PKEY FKEY NOT
NULL UNIQUE Tasnifi
Id_transport int(3) X X X Transport id
raqami
Airport Varchar(120) X X Airport nomi
20](/data/documents/6520e18d-585f-4581-b2cc-db45b01849e6/page_20.png)
![Vokzal Varchar (25) X X Vokzal nomi
Avtovokzal Varchar (51) X X Avtovokzal
nomi
Tasksipark Varchar (25) X X Tasksipark
nomi
Izohlar
Atribut- maydonning nomi.
Ma`lumot turi- maydonning yozuvining ma`lumoti turi.
PKEY -birlamchi kalitli maydon.
FKEY- ikkilamchi kalitli maydon.
NOTNULL -maydonni qiymati bo`sh yoki bo`sh bo`lmasligi ko`rsatiladi.
UNIQUE- maydonning yozuvlari unikal, ya`ni maydonning yozuvlarida bir xil
yozuvlar bo`lmasligi ko`rsatish uchun.
Tasnifi- maydon atributi haqida tasnif beriladi.
21](/data/documents/6520e18d-585f-4581-b2cc-db45b01849e6/page_21.png)
![2.2. Rasm. Loyihalashtirilayotgan ma`lumotlar bazasining datalogik modeli
22](/data/documents/6520e18d-585f-4581-b2cc-db45b01849e6/page_22.png)
![3.3. SQL operatorlari yordamida jadvallarni hosil qilish va
jadvallarga ma’lumotlar kiritish
CREATE TABLE [shaxar] (
[id_shaxar] int PRIMARY KEY,
[maydoni] nvarchar(255),
[aholisi] nvarchar(255),
[markazi] nvarchar(255),
[geografik_orni] nvarchar(255),
[mexmonhona] nvarchar(255),
[sayohat_markazi] nvarchar(255),
[ijtimoiy_obyektlar] nvarchar(255),
[Talim_muassasalar] nvarchar(255),
[Transport] nvarchar(255),
[kongil_ochar_markazlar] nvarchar(255),
[bozorlar] nvarchar(255)
)
GO
23](/data/documents/6520e18d-585f-4581-b2cc-db45b01849e6/page_23.png)
![CREATE TABLE [sayohat_markazi] (
[id_sayohat_markazi] int PRIMARY KEY,
[maydoni] nvarchar(255),
[nomi] nvarchar(255),
[tashkil_topgan_vaqti] datetime
)
GO
CREATE TABLE [mexmonhona] (
[id_mehmonhona] int PRIMARY KEY,
[nomi] nvarchar(255),
[manzili] nvarchar(255),
[sigimi] nvarchar(255),
[ish_vaqti] datetime
)
GO
24](/data/documents/6520e18d-585f-4581-b2cc-db45b01849e6/page_24.png)
![CREATE TABLE [ijtimoiy_obyektlar] (
[id_ijtimoiy_obyekt] int PRIMARY KEY,
[muzey] nvarchar(255),
[sihatgoh] nvarchar(255),
[banklar] nvarchar(255),
[seervis] nvarchar(255)
)
GO
CREATE TABLE [Transport] (
[id_transport] int PRIMARY KEY,
[airport] nvarchar(255),
[vokzal] nvarchar(255),
[avto_vokzal] nvarchar(255),
[taksi_park] nvarchar(255)
)
GO
25](/data/documents/6520e18d-585f-4581-b2cc-db45b01849e6/page_25.png)
![CREATE TABLE [Talim_muassasalar] (
[id_talim_muassasa] int PRIMARY KEY,
[otm] nvarchar(255),
[litsey] nvarchar(255),
[kollej] nvarchar(255),
[maktab] nvarchar(255)
)
GO
CREATE TABLE [bozorlar] (
[id_bozor] int PRIMARY KEY,
[nomi] nvarchar(255),
[manzili] nvarchar(255),
[ish_grafigi] nvarchar(255)
)
GO
26](/data/documents/6520e18d-585f-4581-b2cc-db45b01849e6/page_26.png)
![CREATE TABLE [kongil_ochar_markazlar] (
[id_markazlar] int PRIMARY KEY,
[nomi] nvarchar(255),
[manzili] nvarchar(255),
[ish_vaqti] nvarchar(255)
)
GO
ALTER TABLE [mexmonhona] ADD FOREIGN KEY
([id_mehmonhona]) REFERENCES [sayohat_markazi]
([id_sayohat_markazi])
GO
ALTER TABLE [shaxar] ADD FOREIGN KEY ([mexmonhona])
REFERENCES [mexmonhona] ([id_mehmonhona])
GO
27](/data/documents/6520e18d-585f-4581-b2cc-db45b01849e6/page_27.png)
![ALTER TABLE [Transport] ADD FOREIGN KEY ([id_transport])
REFERENCES [shaxar] ([Transport])
GO
ALTER TABLE [Talim_muassasalar] ADD FOREIGN KEY
([id_talim_muassasa]) REFERENCES [shaxar] ([Talim_muassasalar])
GO
ALTER TABLE [ijtimoiy_obyektlar] ADD FOREIGN KEY
([id_ijtimoiy_obyekt]) REFERENCES [shaxar] ([ijtimoiy_obyektlar])
GO
ALTER TABLE [kongil_ochar_markazlar] ADD FOREIGN KEY
([id_markazlar]) REFERENCES [shaxar] ([kongil_ochar_markazlar])
GO
ALTER TABLE [bozorlar] ADD FOREIGN KEY ([id_bozor])
REFERENCES [shaxar] ([bozorlar])
GO
28](/data/documents/6520e18d-585f-4581-b2cc-db45b01849e6/page_28.png)
![ALTER TABLE [sayohat_markazi] ADD FOREIGN KEY
([id_sayohat_markazi]) REFERENCES [shaxar] ([sayohat_markazi])
GO
Xulosa
Hozirgi kunda Respublikamizda keng tarqalib borayotgan ish joylarini
avtomalashtirish va ish joylarida axborot kommunikatsiya vositalaridan keng
foydalanishga katta e’tibor berilmoqda.
Bu Loyihani bajarishda men infologik model, datologik model, relatsion model,
jadvallar yaratish, jadvallarni bir biriga bog’lash, undagi mohiyatlarni tahlil qilish
MySQL da yangi jadvallar yaratish ularni bir birlariga bog’lashni o’rganib
chiqdim.
Shuningdek ma’lumotlar bazasi bilan ishlash, ularni oddiy va dinamik
usullarda tashkil qilish malakasini hosil qildim. Ma’lumotlar bazasini boshqarish
tizimlari bilan tanishib chiqdim va “shaxar” ma’lumotlar bazasini bilan shuningdek
undagi turli xil so’rovlar orqali ishlar olib bordim. SQL surovlari bilan ishlashni
urganib chiqdim CREATE INSERT INTO Shunday surovlar jadval yaratishlarni
bilan tanishib ularni bajarib chiqdim.
Xulosa qilib shuni ta’kidlash mumkin, hozirgi fan-texnika xamda
informatsion texnologiyalarining yordamida Universitet manaviyat bo’limi
ishlarini yanada qulay va oson qilish mumkin.
SHaxarda qilinaydigan manaviyat ishlarini olib boorish yangiliklarni elon
qilish maqolalarni kurish xullas shunga uxshash ishini takomillashtirish va ish
unumdorligini yuqori darajada oshirishga erishishimiz mumkin ekan.
29](/data/documents/6520e18d-585f-4581-b2cc-db45b01849e6/page_29.png)
![Foydalanilgan adabiyotlar
1.SQL dasturlash: SQLni o'rganish uchun mashqlar, maslahatlar va fokuslar bilan
yakuniy qo'llanma.
2.SQL Programming: The Ultimate Guide with Exercises, Tips and Tricks to
Learn SQL
3.SQL Computer programming for Beginners: The Practical Step by Step Guide,
to Master the Fundamentals of SQL Database Programming Made Simple and
Stress-Free, that Will Get You Hired
4.“Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlar” fani bo’yicha elektron o’quv
qo’llanma, TATU FF.
5.Ayupov R.X., Ismoilov S.I., Azlarov A.X., “MS Access 2002 - ma’lumotlar
majmuasini boshqarish tizimi”(o’quv qo’llanma) Toshkent.: Toshkent Moliya
instituti, 2004.
6. Guliamova M.K., & Aliev R.M. (2021). Database Concept, Relevance and
Expert Systems. Scientific and Educational Areas Under Modern Challenges,
2021. –PP. 125–127. Чебоксары: SCC “Interaktiv plus”.
7. Куликов С. C . Работа с MySQL , MS SQL Server и Oracle в примерах //
практ. пособие. – 2021. – С. 602.
8. Калинин М.С. Создание и администрирование виртуальной модели базы
данных. // статья в сборнике трудов конференции. 2015. – С. 153–156.
9. Мартишин С.А., Симонов В.Л. Проектирование и реализация баз данных в
СУБД MySQL с использованием MySQL Workbench . // Учебное пособие. –
2012.
Internet saytlari
1. http://ITPortal sayti.
2. https://dbdiagram.io
3. https://dev.mysql.com
30](/data/documents/6520e18d-585f-4581-b2cc-db45b01849e6/page_30.png)
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA-MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI SAMARQAND DAVLAT SHAXARI RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR FAKULTETI AXBOROT TIZIMLARI MATEMATIK VA DASTURIY TA’MINOTI YO’NALISHI MA’LUMOTLAR BAZASINI BOSHQARISH TIZIMLARI FANIDAN “SHAXARLAR” mavzusida KURS ISHI SAMARQAND –2022
MUNDARIJA I. ..................................................................................................................................................................... 1 Kirish ............................................................................................................................................................ 7 Darhaqiqat, hozirgi davrda AKT orqali uzatiladigan axborot jamiyat rivojining eng muhim shartlaridan biri bo‘lib qoldi. U ishlab chiqarish resursi, insonlar orasidagi aloqani ta'minlovchi qudratli vositaga aylandi. Shu bois, davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari, umuman, jamiyatning axborot uzatish tezligi hamda sifatiga bo‘lgan talablari kun sayin ortib bormoqda. AKT sohasini jadal sur'atlar bilan taraqqiy ettirish O‘zbekiston iqtisodiyotida amalga oshirilayotgan tarkibiy o‘zgarishlar hamda iqtisodiy islohotlarning bosh yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Chunki bu yo‘nalish nafaqat respublikani axborotlashgan jamiyatga aylantirish uchun xizmat qiladi, balki mamlakatimiz iqtisodiyotini jadal sur'atlar bilan rivojlantirishda o‘ziga xos yetakchi tarmoq — «lokomotiv» rolini o‘ynaydi.Dasturiy vazifalardan kelib chiqib, mamlakatimizda komputer va axborot texnologiyalari, telekommunikatsiya va ma'lumot uzatish tarmoqlarini, internet xizmatlarini rivojlantirish va zamonaviylashtirish, ularni dunyo standartlari darajasiga yetkazish maqsadida keng ko‘lamli islohotlar bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda. Albatta, ijtimoiy hayotning barcha sohalarida bo‘lgani kabi axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohasidagi islohotlarni muvaffaqiyatli amalga oshirish, o‘z navbatida, ushbu sohaning huquqiy asosini shakllantirish va takomillashtirib borishni taqozo etadi. Shuning uchun ham mamlakatimizda mazkur sohada samarali huquqiy mexanizmlarni yanada takomillashtirishga jiddiy e'tibor qaratilmoqda. Ma’lumotlar bazasi (date base) - bu EHM ning tashqi xotirasida saqlanadigan, har qanday jismoniy, ijtimoiy, statistik, tashkiliy va boshqa ob’yektlar, jarayonlar, holatlarning o‘zaro bog‘liq va tartiblashtirilgan majmuidir.Ma’lumotlar bazasi (MB) har xil foydalanuvchilarning axborot yetishmovchiligini ta’minlash uchun mo‘ljallangan. Amaliyotda ko‘pchilik ma’lumotlar bazasi chegaralangan predmet sohasi uchun loyihalashtiriladi. Bitta EHMda bir qancha ma’lumotlar bazasi yaratiladi. Vaqti bilan turdosh vazifalarni bajarishga mo‘ljallangan ba’zi bir ma’lumotlar bazasi birlashishi ham mumkin. MB ni loyihalashtirishda asosan ikkita masala echiladi: ........................................................ 7 II. NAZARIY QISM. ........................................................................................................................................ 9 2.1 Ma’lumotlar bazasi haqida tushuncha .............................................................................................. 9 III. Amaliy qism .......................................................................................................................................... 14 3.1 “shaxar ” ma’lumotlar bazasining mantiqiy strukturasi va uni shakllantirish .................................. 14 Biz ushbu shaxar nomli loyihamizda shaxar, sayohat markazi, mehmonhona, bozorlar, transport, ijtimoiy obyektlar, otm mohiyatlarini yaratamniz va ularda shaxar un kerakli bo’lgan atributlarni kiritamiz. ............................................................................................................................................... 14 Shaxar mohiyati shaxar hududida joylashgan mehmonhona ijtimoiy obyektlar, sayohat markazlari, transport,OTM , maydoni, axoliosi, markazi kabi shaxarda malumotlarni o’zida jamlaydi. .................. 14 Mehmonhona mohiyati joylashgan mehmonhonalar haqida quydagi malumotlarni saqlaydi: nomi, manzili, sig’imi, ish vaqti ....................................................................................................................... 14 İjtimoiy obyektlar mohiyati u o’zida muzey,sixatgoh,banklar, hizmat ko’rsatish va boshqa shaxar hududida joylashgan ijtimoiy obyektlar haqidagi ma’lumotlarni o’zida jamlaydi ................................. 14 Sayohat markazi mohiyati bu mohiyat o’zida manzili, nomi, tashkiltopgan yili kabi malumotlarni saqlaydi ................................................................................................................................................. 14 2
Talim muassasalari mohiyati bu mohiyzt shaxardagi universitaetlar kollejlar, litseylar, maktablar haqida malumot beradi. ....................................................................................................................... 14 Transport mohiyati bu mohiyat orqali shaxar transport tizimi bn tanishishingiz mumkin hususan airport, vokzal, avto vokzal taksi park. .................................................................................................. 14 Bozor mohiyati bu mohiyatda bozorning ish kuni, manzili, bozor turi haqidagi malumotlar mavjud. . . 15 .............................................................................................................................................................. 15 3.2. SQL tilida jadvallarga ma’lumotlarni datologik modeli .................................................................. 16 3.3. SQL operatorlari yordamida jadvallarni hosil qilish va jadvallarga ma’lumotlar kiritish ................. 23 CREATE TABLE [shaxar] ( ....................................................................................................................... 23 [id_shaxar] int PRIMARY KEY, .............................................................................................................. 23 [maydoni] nvarchar(255), .................................................................................................................... 23 [aholisi] nvarchar(255), ........................................................................................................................ 23 [markazi] nvarchar(255), ..................................................................................................................... 23 [geografik_orni] nvarchar(255), ........................................................................................................... 23 [mexmonhona] nvarchar(255), ............................................................................................................ 23 [sayohat_markazi] nvarchar(255), ....................................................................................................... 23 [ijtimoiy_obyektlar] nvarchar(255), ..................................................................................................... 23 [Talim_muassasalar] nvarchar(255), .................................................................................................... 23 [Transport] nvarchar(255), .................................................................................................................. 23 [kongil_ochar_markazlar] nvarchar(255), ............................................................................................ 23 [bozorlar] nvarchar(255) ...................................................................................................................... 23 ) ............................................................................................................................................................ 23 GO ........................................................................................................................................................ 23 CREATE TABLE [sayohat_markazi] ( ...................................................................................................... 24 [id_sayohat_markazi] int PRIMARY KEY, .............................................................................................. 24 [maydoni] nvarchar(255), .................................................................................................................... 24 [nomi] nvarchar(255), .......................................................................................................................... 24 [tashkil_topgan_vaqti] datetime ......................................................................................................... 24 ) ............................................................................................................................................................ 24 GO ........................................................................................................................................................ 24 CREATE TABLE [mexmonhona] ( ........................................................................................................... 24 [id_mehmonhona] int PRIMARY KEY, .................................................................................................. 24 [nomi] nvarchar(255), .......................................................................................................................... 24 3
[manzili] nvarchar(255), ....................................................................................................................... 24 [sigimi] nvarchar(255), ......................................................................................................................... 24 [ish_vaqti] datetime ............................................................................................................................ 24 ) ............................................................................................................................................................ 24 GO ........................................................................................................................................................ 24 CREATE TABLE [ijtimoiy_obyektlar] ( .................................................................................................... 25 [id_ijtimoiy_obyekt] int PRIMARY KEY, ................................................................................................ 25 [muzey] nvarchar(255), ....................................................................................................................... 25 [sihatgoh] nvarchar(255), .................................................................................................................... 25 [banklar] nvarchar(255), ...................................................................................................................... 25 [seervis] nvarchar(255) ........................................................................................................................ 25 ) ............................................................................................................................................................ 25 GO ........................................................................................................................................................ 25 CREATE TABLE [Transport] ( .................................................................................................................. 25 [id_transport] int PRIMARY KEY, .......................................................................................................... 25 [airport] nvarchar(255), ....................................................................................................................... 25 [vokzal] nvarchar(255), ........................................................................................................................ 25 [avto_vokzal] nvarchar(255), ............................................................................................................... 25 [taksi_park] nvarchar(255) .................................................................................................................. 25 ) ............................................................................................................................................................ 25 GO ........................................................................................................................................................ 25 CREATE TABLE [Talim_muassasalar] ( ................................................................................................... 26 [id_talim_muassasa] int PRIMARY KEY, ............................................................................................... 26 [otm] nvarchar(255), ........................................................................................................................... 26 [litsey] nvarchar(255), .......................................................................................................................... 26 [kollej] nvarchar(255), ......................................................................................................................... 26 [maktab] nvarchar(255) ....................................................................................................................... 26 ) ............................................................................................................................................................ 26 GO ........................................................................................................................................................ 26 CREATE TABLE [bozorlar] ( .................................................................................................................... 26 [id_bozor] int PRIMARY KEY, ................................................................................................................ 26 [nomi] nvarchar(255), .......................................................................................................................... 26 4
[manzili] nvarchar(255), ....................................................................................................................... 26 [ish_grafigi] nvarchar(255) ................................................................................................................... 26 ) ............................................................................................................................................................ 26 GO ........................................................................................................................................................ 26 CREATE TABLE [kongil_ochar_markazlar] ( ........................................................................................... 27 [id_markazlar] int PRIMARY KEY, ......................................................................................................... 27 [nomi] nvarchar(255), .......................................................................................................................... 27 [manzili] nvarchar(255), ....................................................................................................................... 27 [ish_vaqti] nvarchar(255) ..................................................................................................................... 27 ) ............................................................................................................................................................ 27 GO ........................................................................................................................................................ 27 ALTER TABLE [mexmonhona] ADD FOREIGN KEY ([id_mehmonhona]) REFERENCES [sayohat_markazi] ([id_sayohat_markazi]) ......................................................................................................................... 27 GO ........................................................................................................................................................ 27 ALTER TABLE [shaxar] ADD FOREIGN KEY ([mexmonhona]) REFERENCES [mexmonhona] ([id_mehmonhona]) ............................................................................................................................. 27 GO ........................................................................................................................................................ 27 ALTER TABLE [Transport] ADD FOREIGN KEY ([id_transport]) REFERENCES [shaxar] ([Transport]) ...... 28 GO ........................................................................................................................................................ 28 ALTER TABLE [Talim_muassasalar] ADD FOREIGN KEY ([id_talim_muassasa]) REFERENCES [shaxar] ([Talim_muassasalar]) .......................................................................................................................... 28 GO ........................................................................................................................................................ 28 ALTER TABLE [ijtimoiy_obyektlar] ADD FOREIGN KEY ([id_ijtimoiy_obyekt]) REFERENCES [shaxar] ([ijtimoiy_obyektlar]) ............................................................................................................................ 28 GO ........................................................................................................................................................ 28 ALTER TABLE [kongil_ochar_markazlar] ADD FOREIGN KEY ([id_markazlar]) REFERENCES [shaxar] ([kongil_ochar_markazlar]) .................................................................................................................. 28 GO ........................................................................................................................................................ 28 ALTER TABLE [bozorlar] ADD FOREIGN KEY ([id_bozor]) REFERENCES [shaxar] ([bozorlar]) ................. 28 GO ........................................................................................................................................................ 28 ALTER TABLE [sayohat_markazi] ADD FOREIGN KEY ([id_sayohat_markazi]) REFERENCES [shaxar] ([sayohat_markazi]) .............................................................................................................................. 29 GO ........................................................................................................................................................ 29 Xulosa ........................................................................................................................................................ 29 Foydalanilgan adabiyotlar .......................................................................................................................... 30 5