logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Ma’lumotlar tuzilmasi, tuzilmalar ustida amallar.Dasturlash texnologiyasi

Ma’lumotlar tuzilmasi, tuzilmalar ustida amallar.Dasturlash texnologiyasi

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1007.435546875 KB
Ko'chirib olish
Ma’lumotlar tuzilmasi, tuzilmalar ustida amallar.Dasturlash texnologiyasi Reja: 1. Avtomatlashtirilgan axborot tizimlarida ma’lumotlarni taqdim etish darajalari 2. Yozuvning ichki tuzilmasi 3. Xotirada ma’lumotlarni ketma-ket va boglik takdim etish Axborot tizimlarining qo‘llanish sohalari turli-tuman. Bunday sharoitlarda ikkita bir xil tizimni topish qiyin. Ular asosiy xususiyatlari va o‘ziga xos tomonlari bilan farklanadi, masalan: ishlov berilayotgan axborot xarakteri, maksadli funksiyalari, tizimning texnikaviy darajasi va xokazo. Sanab o‘tilgan xususiyatlar axborotni xam tizimda, xam foydalanuvchi uchun takdim etish shakli, axborotga ishlov berish jarayonlarining xarakteri va axborot tizimlarining muxit bilan o‘zaro alokasi, apparat va dasturiy ta’minotning tarkibiga ta’sir etadi. Axborot tizimlarini asosiy belgilari bo‘yicha tasniflash oldingi bo‘limlarda ko‘rib chikilgan edi. Ravshanki, axborotni saqlash, ishlov berish va izlash uchun kompyuterlardan foydalaniladigan avtomatlashtirilgan va avtomat axborot tizimlarini ushbu ko‘rib chikish predmeti deb xisoblash kerak. So‘zsiz, bugungi kunda bu tizimlar funksional imkoniyatlarining kengligi, axborotning katta massivlarini saklash va ishlov berish kobiliyati bilan farklanadi. Bu tizimlarning o‘ziga xos xarakterli xususiyati kompyuterlardan turli-tuman agregatlarda va bo‘g‘inlarda, xususan axborotni to‘plash, tayyorlash, uzatish va takdim etishda, keng foydalanishdan iborat. Har kanday axborot tizimi uning uchun kiritiladigan axborot manbai va takdim etiladigan axborot iste’molchisi hisoblanadigan tashqi muxit kurshovida ishlaydi. Bunday tizim doirasida, tizimga kirishdan boshlab va undan chiqqunga kadar, axborot okimi bir nechta ishlov berish bosqichidan o‘tadi. Ma’lumki, axborotga ishlov berishning asosiy boskichlariga axborotni to‘plash, ro‘yxatga olish va dastlabki ishlov berish, aloka kanali bo‘ylab manbadan kompyuterga uzatish, axborot massivlarini yaratish va saklab turish, axborotni chikarib berish shakllarini shakllantirish, aloka kanali bo‘ylab kompyuterlardan iste’molchiga uzati щ , foydalanuvchi kabul kilishi uchun kulay shaklga o‘tkazish kabilar kiradi Axborot tizimining kompyuteriga tushadigan axborot atrof- muhitdagi ob’ektlar yoki alohida tarkibiykismlarning qolatini, algoritmlar esa unga tashqi muxitda ishlov berishning tegishli koidalariga mos bo‘lgan ishlov berishning ba’zi koidalarini aks ettiradi. Kompyuterlarga uzatiladigan axborot xotirada axborot massivlarini xosil kilib joylashadi, axborot massivlari esa birgalikda axborot fondini tashkil etadi. Axborot massivlari muayyan tuzilma tarzida tashkil etiladi, u xaqiqiy olam ob’ektining tuzilish tarkibi, uning ayrim elementlari o‘rtasidagi alokalar va ularning xarakterlari bilan boglikdir. Massiv xamda fond elementlari bilan umuman olganda ishlov berishning turli operatsiyalari amalga oshiriladi, kuyidagilar ular ichida eng asosiylari xisoblanadi: mantiqiy va arifmetik operatsiyalar, axborotni saralash va izlash, yuritish xamda tuzatish kiritish. Bu operatsiyalar natijasida axborotning dolzarbligi ta’minlanadi, ya’ni atrof- muxit va uning kompyuterdagi modeli o‘rtasida zaruriy muvofiqlik ta’minlanadi. Bundan tashkari, chikarib beriladigan axborot ishlov berish topshiriklariga muvofik ravishda shakllantiriladi. Avtomatlash tirilgan axborot tizimlarida ma’lumotlarni takdim etish daraj alari Ilgari belgilanganidek, avtomatlashtirilgan axborot tizimlari hakiqiy olamdagi ob’ektlar to‘g‘risidagi axborotni saklaydi va ishlov beradi. Katta ob’ektlarni, ularning tabiiy murakkabligini xisobga olgan xolda, kompozitsiya tamoyillaridan foydalanib aloxida agregat va bo‘ginlarga bo‘lish kabul kilingan. Muayyan ob’ekt yoki uning bir qismini ta’riflovchi axborotning muayyan majmui mantikiy yozuv yoki oddiygina kilib yozuv deb ataladi. Muayyan sinfga oid ko‘plab ob’ektlarni ta’riflovchi yozuvlar to‘plami axborot massivlari deb ataladi. Hakiqiyolamda ob’ektlar va ularning aloxida agregatlari o‘rtasida turli darajadagi murakkablikka ega bo‘lgan muayyan munosabatlar va o‘zaro aloqalar mavjud bo‘ladi. Axborotga ishlov berish va saqlash tizimlarini ishlab chiqish jarayonida bu munosabatlar aniqlanadi va yozuvlar xamda axborot massivlarini strukturalash yo‘li bilan aks ettiriladi. Ma’lumotlar o‘rtasidagi aloqa va munosabatlarni aniqlab berishni ta’minlaydigan axborot massivlarining tashkiliy shakli ma’lumotlar tuzilmasi deb ataladi. Ma’lumotlarga EHM da ishlov berish jarayonida ularning axborot to‘liqligi yo‘qolmasligi, xaqiqiy olamda ob’ektlar o‘rtasidagi mavjud munosabatlarning ma’nosi buzilmasligi uchun tuzilmalarni doimiy kuzatib borish zarur, ya’ni ishlov berish jarayonidagi har kanday operatsiyalar ma’lumotlar tuzil masini buzmasligi kerak. Mantikiy darajada ob’ektlar va ularning tavsiflari o‘rtasidagi mavjud haqiqiy munosabatlarni aks ettiruvchi ma’lumotlarning mantikiy tuzilmalari bilan ishlanadi, bu tavsiflar ma’lumotlar tizimdan foydalanuvchiga kanday shaklda takdim etilishini ko‘rsatib beradi. Ma’lumotlarning mantikiy tuzilmalarini ishlab chikishda tizimdan foydalanuvchilarning axborotga extiyoji va bu axborot xal kilishi mo‘ljallanayotgan vazifalar xarakteri xam hisobga olinadi. Bu darajada axborot birligi mantikiy yozuv xisoblanadi, tegishli mantikiy yozuv bilan tavsiflanadigan ob’ekt muayyan belgilari - xususiyatlari bilan xarakterlanadi, ular yozuv atributlari shaklida ifodalanadi. Mantikiy darajada tizimning ishlab chikuvchisi ta’riflanadigan ob’ektlar sinfini to‘lik xarakterlovchi belgilar ro‘yxatini belgilaydi. Belgilarning majmui va ularning o‘zaro alokasi mantikiy yozuvning ichki tuzilmasini belgilaydi. Ma’lumotlarning mantiqiy tuzilmasi AAT da ular tugrisidagi ma’lumotlarga ishlov berilayotgan ob’ektlarni to‘liq ta’riflab berishi; ob’ektlar va ularning tavsiflari o‘rtasidagi haqiqiy munosabatlarni mos ravishda aks etgirishi; tizimdan foydalanuvchilarning axborotga ehtiyojini qondirishni va ilovalarning topshiriklarini hal kilishni ta’minlashi zarur. Ob’ektning kaysi xususiyatlari yozuv atributlarida aks ettirilishi zarurligini tizim ishlab chiquvchisi yetarlilik tamoyillaridan kelib chiqqan holda hal kiladi. Ma’lumotlarni takdim etishning mantikiy darajasida tizimning texnik va matematik ta’minoti (kompyuter turi, xotira kurilmasi (XQ) turi, dasturlashtirish tili, operatsion tizim) xisobga olinmaydi. Saklash darajasida saklanadigan tuzilmalar - kompyuterlar xotirasidagi ma’lumotlarning mantikiy tuzilmalari bilan operatsiyalar bajariladi. Saklash tuzilmasi to‘laligicha ma’lumotlarning mantikiy tuzilmasini aks ettirishi va uni AAT (avtomatlashtirilgan axborot tizimlari) ishlash jarayonida qo‘llab turishi zarur. Bu darajada xam axborot birligi mantikiy yozuv xisoblanadi. AAT hech kanday buzilishga yo‘l qo‘ymay mantikiy darajani saklash darajasiga o‘tkazishi kerak. Mashinaning operativ xotirasi va tashki xotira turli imkoniyatlarga ega, shuning uchun OX (operativ xotira) va TXQ (tashqi xotira kurilmalari) da ma’lumotlarni tashkil etish vosita va usullari xam turlichadir. Saklash tuzilmalarini ishlab chiqish yoki tanlashda ma’lumotlar saklanadigan XQ turi xisobga olinadi, ma’lumotlarning turi va formati belgilanadi, shuningdek mantikiy tuzilmalarni dolzarb xolatda saklab turish usuli aniklanadi. Ma’lumotlarni OX va TXQ da takdim etishning turli usullari ma’lum, ma’lumotlarning aynan bitta mantikiy tuzilmasi kompyuter xotirasida turli saklash tuzilmalari bilan amalga oshirilishi mumkin. Saklashning xar bir tuzilmasi ma’lumotlarga kirishning muayyan usuli va ular bilan operatsiyalarni bajarishning muayyan imkoniyatlaridan iborat. U ma’lumotlarni joylashtirish uchun zarur bo‘lgan xotira xajmi bilan xarakterlanadi. Ma’lumotlarga ishlov berish samaradorligi bevosita saklash tuzilmasini tanlashga bog‘liq. Xotira tuzilishini ishlab chiqishda muayyan texnika vositalarning parametrlari taxlil kilinadi: xotira turi va xajmi, adresatsiya usuli, ma’lumotlarga kirish usuli va vakti. Bu darajada kompyuterning asosiy va tashqi xotirasi o‘rtasida ma’lumotlar bilan almashinish vazifalari xal kilinadi. B archa darajadagi ma’lumotlar tuzilmasini ishlab chiqishda ma’lumotlarning mustaqillik tamoyili ta’minlanishi kerak. Ma’lumotlarning jismoniy mustakilligi ma’lumotlarning jismoniy joylashishi va tizimning texnika ta’minotidagi o‘zgarishlar mantikiy tuzilmalar va amaliy dasturlarga ta’sir etmasligi, ya’ni ularda o‘zgarishlarga sabab bo‘lmasligi kerakligini anglatadi. Ma’lumotlarning mantikiy mustakilligi saklash tuzilmalaridagi o‘zgarishlar ma’lumotlarning mantikiy tuzilmalari va amaliy dasturlarda o‘zgarishlarga olib kelmasligi zarurligini anglatadi. Bundan tashqari, yangi foydalanuvchilar va yangi so‘rovlarning paydo bo‘lishi munosabati bilan ma’lumotlarning mantiqiy tuzilmalariga kiritiladigan o‘zgarishlar tizimning boshka foydalanuvchilari amaliy dasturlariga ta’sir etmasligi kerak. Elementar ma’lumotlarni dastur butunligicha o‘qiydi va ishlov beradi, ularning qismlariga kirish mumkin emas. Odatda bu ma’lumotlar axborot izlashning bevosita ob’ekti bo‘lmaydi, lekin bir kator xollarda ulardan erkin foydalanish ta’minlangan bo‘lishi kerak. Masalan, izlash jarayonida ayrim simvollarni solishtirish zaruriyati yuzaga kelishi mumkin. Har bir turning elementar ma’lumotlari xotirada takdim etishning muayyan shakliga ega bo‘ladi, ularni saklash uchun katiy belgilangan xotira hajmi ajratiladi. Elementarma’lumotlarni saqlash formatlarini bilish ma’lumotlar massivlari va dasturlarni joylashtirish uchun zarur xotira hajmini hisoblab chikish imkonini beradi. Yozuv maydoni ikkinchi daraja elementi xisoblanadi. Bu muayyan ma’noga ega bo‘lgan, lekin ma’no jixatidan tugal bo‘lmagan elementar ma’lumotlarning ketma-ketl i gidir. Aloxida yozuv maydonini xosil kialidgan ma’lumotlar tegishli belgini - ob’ekt xususiyatini ta’riflab beradi. Ob’ektning xar bir belgisi o‘z nomi va maksadiga ega (5.1- rasm.). Masalan, ular to‘g‘risidagi ma’lumotlar AAT da saklanayotgan talabalar uchun belgilar sifatida talabalik biletining nomeri, familiyasi va o‘zlashtirishning o‘rtacha ballidan foydalanish mumkin. Har bir anik tal aba bu belgilarning muayyan qiymatlari bilan tavsiflanadi, masalan, belgining nomi URTAChA BALL, kiymati - 4,7. Ayrim talabalar bir nomdagi belgilarning qiymatlari bilan farqlanadilar. Shunisi ravshanki, ob’ektni tavsiflovchi belgilarning soni yozuvdagi maydonlar mikdorini belgilaydi. Har bir maydonga tegishli belgining kiymati joylashtiriladi. Yozuv maydoni nomlanadi, bunda maydon nomi belgining nomiga mos tushishi xam mumkin. Ishlov berish yoki izlash jarayonida yozuvni identifikatsiyalash uchun foydalaniladigan belgi kalitli yoki yozuv kaliti deb ataladi. Kalitdan iborat bo‘lgan yozuv maydoni kalitli maydon deb ataladi. Agar kalitning mavjud bo‘lishi mumkin qiymatlaridan har biri yagona yozuvni identifikatsiya kiladigan bo‘lsa, kalit noyob deb ataladi. Masalan, talabalik biletining nomeri ushbu oliy o‘quv yurtining talabalari to‘grisidagi ma’lumotlarni saklayotgan massivning xar bir yozuvi uchun noyob xisoblanadi. Yozuvda xizmat axborotlarini: kaydlar, dalillar va turli ko‘rsatkichlarni saqlash uchun qo‘shimcha maydonlar ko‘zda tutilishi mumkin. Yozuv maydoni turli ilovalarda, shuningdek bu maydon asosiy kalitli maydon bo‘lgan xollarda axborot izlash ob’ekta bo‘lishi mumkin. Lekin, ilgari kayd etib o‘tilganidek, yozuv maydoni ma’no jihatidan tugallikka ega emas. Masalan, O‘RTAChA BALL maydoni izlash ob’ekta bo‘lishi mumkin, ammo bu maydonning kiymati talabaning familiyasi, ismi va otasining ismi ma’lum bo‘lgandan keyingina axborot qimmatiga ega bo‘ladi. Yozuv maydoni tushunchasini mashina xotirasi maydoni tushunchasi bilan bir xil, deb karamaslik kerak. Bu tushunchalar ma’lumotlarni takdim etishning turli darajalariga xosdir. Yozuv maydonini saklash uchun mashina xotirasining xam kaydlangan, xam o‘zgaruvchan uzunlikdagi birligidan foydalanish mumkin. Yozuvlar maydoni ma’lumotlar guruxiga (ma’lumotlar agregata, guruhiy ma’lumot) birlashtiriladi. Ma’lumotlar guruhi - yozuv ichki tuzilmasining uchinchi darajali elementi- yaxlit bir butun sifatida qaraladigan ma’lumotlarning nomlangan elementlari majmuidan iborat. Masalan, MANZIL nomiga ega bo‘lgan ma’lumotlar guruhi ShAHAR, KO‘ChA, UY NOMERI, XONADON NOMERI kabi ma’lumotlar elementidan tashkil topadi. Guruh o‘z elementi sifatida boshqa ma’lumotlar guruxiga ega bo‘lishi mumkin. Ma’lumotlar guruhi muayyan ma’noga ega va izlash ob’ekta bo‘la oladi, lekin ma’no jihatidan tugallanganlikka ega emas. Masalan, manzilni, u kimning manzili ekanligi ma’lum bo‘lsagina, bilish foydalidir. Mantikiy yozuv — bu maydonlar yoki ma’lumotlar guruhining nomlangan majmuidan iborat. Yozuv aloxida mantikiy birlik xisoblanadi va ma’no jihatidan tugal bo‘ladi. Har bir yozuv yakka bir ob’ektni yoki ob’ektlar sinfini ta’riflaydi. Mantiqiy yozuv axborot izlashning bevosita predmeti, axborotga ishlov berishning asosiy birligi xisoblanadi. Maydonlar ro‘yxati, ularning joylashish ketma-ketligi va ular o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar yozuvning ichki tuzilmasini tashkil etadi, u oxir-oqibatda yozuvning turini belgilaydi. Yozuv maydonlari biri ikkinchisidan keyin ketma-ket joylashishi mumkin, bu xolda yozuv strukturalanmagan deb ataladi. Yozuv strukturalangan, maydonlar o‘rtasida murakkab nochizikiy aloqalar bilan boglangan bo‘lishi mumkin. Yozuvlarni strukturalash ma’lumotlar bazasining asosiy konsepsiyalaridan birini tashkil etadi. Ma’lumotlar tuzilish i tasnif i Ilgari AAT larning ishlash jarayonida yozuvlar va massivlar o‘zgaradi, deb aytilardi. Bunda massivlarga yangi yozuvlar qo‘shiladi va kerak bo‘lmay qolgan yozuvlar o‘chiriladi. Shu munosabat bilan massivlar bilan amalga oshiriladigan operatsiyalar va massivlarni tashkil etadigan ayrim yozuvlarning ichidagi ma’lumotlar ustida bajariladigan operatsiyalar farklanadi. Yozuvlarni ko‘shish (kiritish) va o‘chirish (chikarib tashlash) dan iborat bo‘lgan axborot massivini dolzarb xolatda saqlab turish jarayoni yuritish deb ataladi. Ob’ektlarning ayrim tavsiflari vaqt o‘tishi bilan o‘zgarishi mumkin, shuning uchun yozuvlarga tegishli o‘zgartirishlarni kiritish zarur. Yozuvlarga o‘zgartirishlarni kiritish jarayoni tuzatish yoki modifikatsiya deb ataladi. AAT da amalga oshiriladigan xar kanday operatsiyaning oxirgi maksadi yozuv xisoblanadi. Muayyan yozuvga yangi yozuvlarni qo‘shish, eskilarini o‘chirish yoki tuzatish, undagi axborotga ishlov berish uchun eng avvalo kerakli yozuvni yoki uning massivdagi joyini topish zarur. Shuning uchun izlash operatsiyalari axborotni saklash va ishlov berish tizimlari uchun an’anaviy bo‘lib, AAT da eng ko‘p bajariladigan operatsiyalar deb xisoblash mumkin. Yozuvni izlash imkon qadar tez amalga oshirilishi zarur, chunki izlash vakti ma’lum darajada axborotga ishlov berish umumiy vaktini belgilaydi. Ravshanki, AAT ning bu xususiyatlari saklash darajasi qanday tashkil etilganligi va massivlar hamda fayllarda yozuvlarni izlash uchun qanday koidalar, algoritmlar kabul kilinganligiga bog‘liq bo‘ladi. Axborot massivining «hayotiyligini» ta’minlash uchun ma’lumotlarni tashkil etuvchi tuzilmalar massivni yuritish va ayrim yozuvlarni tuzatish, yozuvlarni tezkor izlash imkonini berishi, massivlar uchun xotiraning kam sarflanishini ta’minlashi kerak. Yukorida sanab o‘tilgan talablar qarama- qarshi talablardir, shuning uchun AAT ning bitta tavsifini yaxshilashga olib keladigan talablarni kuchaytirish uning boshqa tavsiflari yomonlashishiga olib kelishi mumkin. Ma’lumotlarning tuzilmalarini tanlashda ko‘pincha bu masalaning xar tomonini xisobga oladigan yechimlarga to‘xtalinadi Ma’lumotlartuzilishichiziqiyvanochiziqiytuzilmalarga bo‘linadi. Noziqiy tuzilmalarda chiziqiylardan farqli o‘larok tuzilma elementlari (yozuvlar) o‘rtasidagi aloqa bo‘ysunish munosabatlari yoki qandaydir mantiqiy shartlar bilan belgilanadi. Ma’lumotlarning chizikiytuzilmalariga massiv, stek, navbat, jadval kiradi. Nochizikiy tuzilmalarga daraxtlar, graflar, kup bog‘lanishli ro‘yxatlar va ro‘yxatli tuzilmalar kiradi. Ma’lumotlarning bir kator tuzilmalari yozuvga boshqa yozuvni qo‘shish yoki o‘chirish imkonini bermaydi, fakat yozuvni tuzatishga yo‘l ko‘yadi. Bu o‘l chami qayd etilgan tuzilmalardir. O‘lchami o‘zgaruvchan tuzilmalar yozuvlarga yangi yozuvlarni kiritish, o‘chirish imkonini beradi va bu bilan axborot massivning dinamik ravishda o‘zgarishiga imkon beradi. Kompyuter xotirasida tuzilmalarning kanday usulda (ketma-ket yoki boglik) berilishiga boglik holda o‘lchami o‘zgaruvchan tuzilmalarga yoki oldindan zahira sifatida saklab turilgan xotira blokida, yoki butunlay bo‘sh bo‘lgan manzil makonida o‘sish va kamayish imkoniyati beriladi. Birinchi xolda tuzilma elementlari sonini oldindan bilish va axborot massivining eng katta o‘lchami uchun xotira blokini ajratish zarur. Agar tuzilma elementlarining soni mo‘ljaldagidan ko‘p bo‘lsa, ortikcha elementlarni xotirada joylashtirib bo‘lmaydi. Agar elementlar kamrok bo‘lsa, xotira uchastkasidan foydalanilmay koladi. Ma’lumotlar boglik xolda berilganda o‘zgaruvchan o‘lchamli tuzilmalar bemalol o‘sishi va kamayishi mumkin. Tuzilma elementlari soni ilgaridan ma’lum bo‘lmasligi mumkin. Ma’lumotlarning turli tuzilmalari o‘z elementlariga xdm turlicha yondashish imkonini beradi: ba’zi bir tuzilmalarda uning har kanday elementiga, boshkalarida esa fakat kat’iy belgilangan elementga kirish mumkin. Elementlarga kirishning cheklanishi kerakli yozuvlarni izlab topish vakti oshishiga olib keladi. Ma’lumotlar tuzilishi bir turda va bir necha turda bo‘lishi mumkin. Bir turdagi tuzilmalarda barcha elementlar bir turdagi yozuvlardan iborat bo‘ladi. Bir turda bo‘lmagan tuzilmalarda turli tipdagi yozuvlar bitta tuzilmaning elementlari bo‘lishi mumkin. Xotirada ma’lumotlarni ketma-ket va boglik takdim etish Kompyuterlarning xotirasida ma’lumotlar saklash darajasida ketma-ket yoki o‘zaro bog‘liq holda joylashishi mumkin (5.7-rasmga karang). Demak, ma’lumotlarni saklashning ularni tegishlicha ketma-ket va bog‘liq xolda takdim etishdan foydalanadigan saklash tuzilmalari farklanadi. Ketma-ket takdim etishda ma’lumotlar mashina xotirasida ketma-ket joylashgan ko‘shni uyalarda joylashtiriladi. Bunda yozuvlar joylashuvining jismoniy tartibi mantikiy tuzilma bilan belgilanadigan mantikiy tartibga to‘la mos bo‘ladi, ya’ni mantikiy tuzilma ma’lumotlar joylashuvining jismoniy tartibi bilan qo‘llab- kuvvatlanadi. Xotiraning ketma-ket uyalarida joylashtirilgan yozuvlarning majmui ketma-ket ro‘yxat deb ataladi. Axborot massivini ketma-ket ro‘yxat shaklida saklash uchun xotirada massivning eng katta o‘lchamiga mos bo‘sh uyalar bloki ajratiladi. Quyidagi: V yozuv, A yozuv, F yozuv, S yozuv, ..., N yozuv mantikiy tartibiga ega bo‘lgan yozuvlar mashina xotirasida 5.7a-rasmda ko‘rsatilgandek tartibda joylashtiriladi. Yangidan paydo bo‘ladigan yozuvlar blokning oxirida xotiraning bo‘sh uchastkasida joylashadi. Agar yangi yozuvlarning mikdori zahira blokidagi bo‘sh uyalar sonidan ko‘p bo‘lsa, bu yozuvlarni xotirada joylashtirib bo‘lmaydi. Agar yozuvlar mo‘ljallanganidan kam bo‘lsa, xotirada foydalanilmagan uyalar koladi. Axborot massivini yuritish jarayonida yozuvlar qo‘shiladi va chikarib tashlanadi. Yangi yozuvlar ro‘yxatning oxiriga qo‘shiladi. Masalan, (N + 1)-yozuv 100 + (N + 1) manzilli uyada joylashtiriladi. Yozuvlarni o‘chirishda xotirada bo‘sh uyalar koladi. 5.7b-rasmda (N + 1)-yozuv qo‘shilgan va ikkita yozuv: A yozuv va G‘ yozuv o‘chirilgan. 102 va 103 uyalar bo‘shab qolgan. Xotiraning bo‘sh uyalari bo‘lgan ro‘yxat zich bo‘lmaydi. Vakt o‘tishi bilan ancha uyalar bo‘shab qolishi mumkin. Xotiraning bu uchastkalari bo‘shligicha qolmasligi uchun vaqti-vaqti bilan butun ma’lumotlar massivi kayta yoziladi, bunda barcha yozuvlar 5.7,6-rasmda ko‘rsatilganidek suriladi. Massivni qayta yozish qo‘shimcha mashina vaktining sarflanishini talab etadi. Massivni tuzatish jarayonida yangilanishi zarur bo‘lgan yozuvlar xotiradan o‘qiladi va ularga zaruriy tuzatishlar kiritiladi. Tuzatilgan yozuvlar xotiraning bo‘sh uyalariga ro‘yxat oxiriga yoziladi. Ma’lumotlarning ketma-ket takdim etilishidan odatda massivning chegaraviy o‘lchamini oldindan aytish mumkin bo‘lgan xollarda chizikiy ma’lumotlar tuzilmasini amalga oshirish uchun foydalaniladi. AAT ilovalari ko‘pincha uzluksiz ravishda yangilanadigan, tuzatiladigan ma’lumotlar bilan ishlashiga to‘g‘ri keladi va ma’lumotlarning ketma-ket ro‘yxat shaklida takdim etilishi xotiradan samarasiz foydalanishga, mashina vaktining massivni kayta yozishga sarflanishiga olib keladi. Bir qator topshiriqlar uchun ma’lumotlarning ketma-ket takdim etilishi umuman maksadga nomuvofiq. Bunday xollarda ma’lumotlar tuzilmasini tashkil etishda boglanishli takdim etishdan foydalaniladi. Ma’lumotlarni boglanishli takdim etishda har bir yozuvda ko‘shimcha maydoncha ko‘zda tutiladi, unga ko‘rsatkich (ishora ) joylashtiriladi. Bu xolda yozuvlar ketma-ketligining jismoniy tartibi mantikiy tartibga mos kelmasligi mumkin. Mashina xotirasida yozuvlar istalgan bo‘sh uyaga joylashadi va o‘zaro ko‘rsatkichlar bilan boglanadi, ular mantiqan ushbu yozuvdan keyin keladigan yozuv joylashgan joyni ko‘rsatib turadi. Ko‘rsatkichni ko‘pincha keyingi yozuv saklanadigan xotira uyasining manzili sifatida xam karash mumkin. Ma’lumotlarni o‘zaro boglangan xolda takdim etishga asoslangan saklash tuzilmalarini boglangan ro‘yxatlar deb xam atashadi. Agar xar bir yozuv bitta ko‘rsatkichga ega bo‘lsa, ro‘yxat bir boglanishli, ko‘rsatkichlar soni ko‘p bo‘lsa, ro‘yxat ko‘p boglanishli bo‘ladi. Ma’lumotlar tuzilmasi yozuvlarning kuyidagi mantikiy ketma- ketligini aks ettiradi deylik: A yozuv, V yozuv, S yozuv, G‘ yozuv. Yozuvlar 01, 03, 05, 10 manzilli xotira uyalarida joylashtirilgan. Har bir yozuvning ko‘rsatkich maydonida aloka manzili (AM) joylashadi va u mantiqan shu yozuvdan keyingi yozuvning uyasi manzilini belgilab beradi. Massivni saklash tuzilmasi 5.8,a-rasmda ko‘rsatilgan. Bu rasmda strelkalar bilan yozuvlarni o‘kish tartibi ko‘rsatilgan. Uyalardan biri - bosh uya - ro‘yxatning birinchi yozuvi joylashgan uyani ko‘rsatuvchi ko‘rsatkichga ega. Ko‘rsatkichlarga muvofik 01 uyaning ichidagi yozuv (A yozuv) o‘kiladi, keyin 05 (V yozuv), 03 (S yozuv), 10 (G‘ yozuv) uyalarning yozuvlari o‘kiladi. Ro‘yxatning oxirgi yozuvi ko‘rsatkich maydonidagi AM O belgisi ro‘yxatning oxirini bildiradi. AM O belgisi o‘rniga tizim tomonidan ko‘rsatkich sifatida kabul qilinmaydigan ma’lumotlarning istalgan elementidan foydalanish mumkin. ma’lumotlar bilan turli operatsiyalarni bajarish uchun keng imkoniyatlar ochib beradi va saqlash tuzilmalarining katta moslashuvchanligini ta’minlaydi. Boglangan ro‘yxatni yuritish jarayonida yangi yozuvlarni qo‘shish va eskilarini o‘chirish massiv elementlarini qayta yozishni talab etmaydi, balki tegishli ko‘rsatkichlarni yozuvlarning mantikiy tartibini buzmagan holda o‘zgartirish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Bir boglanishli ro‘yxatni yuritish jarayonida ko‘rsatkichlarni o‘zgartirish protsedurasini ko‘rib chiqamiz. O‘chirish operatsiyasini bajarishda o‘chirilayotgan yozuv o‘zining barcha maydonlari, shu jumladan ko‘rsatkich maydoni bilan bilan birga massivdan chikariladi. Bunda ko‘rsatkichlar zanjiri uziladi va ro‘yxatning keyingi yozuvlariga kirish mumkin bo‘lmay qoladi. Mantiqiy jihatdan o‘chirilayotgan yozuvdan keyin keladigan yozuv ko‘rsatkichi «osilgan» deb ataladi, chunki u mavjud bo‘lmagan yozuvni ko‘rsatib turadi va ro‘yxatning yozuvlar zanjiri unda uziladi. Yozuvlar ergashishining mantikiy zanjiri o‘zgarmasligi uchun yozuvni o‘chirishdan oldin ko‘rsatkichlarni almashtirish kerak. Bunda o‘chirilayotgan yozuv ko‘rsatkichining kiymati mantikan undan oldingi yozuv ko‘rsatkichi maydoniga kiritiladi. Ro‘yxatdan 03 manzilli uyada saklanayotgan va AM 10 aloka manziliga ega bo‘lgan S yozuvini chiqaramiz (5.8a-rasm). Buning uchun undan oldingi yozuv (V yozuv)ning ko‘rsatkich qiymatini AM 10 ga o‘zgartiramiz. Endi S yozuviga o‘tib bo‘lmaydigan va S yozuv ro‘yxatdan chiqarilgan bo‘lib qoldi (5.8b-rasm). Bo‘shagan uya ko‘rsatkichlar yordamida bo‘sh uyalarning boglangan ro‘yxatiga ko‘shiladi. Yozuvlarni o‘chirishning boshqa usuli ham bor, bunda chiqarib tashlanayotgan yozuv maxsus o‘chirish belgisi bilan belgilanadi, jismonan esa ro‘yxatda qolaveradi. Bu xolda ko‘rsatkichlar maydonidan erkin foydalanish mumkin, yozuvlar zanjiri buzilmaydi va ko‘rsatkichlarni almashtirish talab etilmaydi. Bir boglanishli ro‘yxatga yangi yozuv kiritish uchun bo‘sh uyalar ro‘yxatidan birinchi uya olinadi, uning axborot maydoniga yangi yozuv joylashtiriladi, ko‘rsatkich maydoniga esa mantikiy jixdtdan undan keyin keladigan yozuv saklanadigan manzil kiritiladi. Yangi yozuvli uya manzili esa mantiqan undan oldingi yozuvning ko‘rsatkichi bo‘lib qoladi. Yangi yozuvlarni joylashtirish uchun istalgan bo‘sh uyadan foydalanilishi mumkinligi uchun ro‘yxatni cheklanmagan tarzda ko‘paytirib borish mumkin va buning uchun oldindan xotirani zax,iralash talab etilmaydi. 5.8-rasmda mantikan S yozuvidan keyin keladigan yangi kiritilgan D yozuvli ro‘yxat tasvirlangan. D yozuv 15 manzilli uyaga joylashtiriladi. Ko‘rsatkichlar almashtirilgandan so‘ng yozuvlarning A yozuv, V yozuv, S yozuv, D yozuv, G‘ yozuv mantikiy ketma-ketligini ta’minlaydigan 01, 05, 03, 15 va 10 xotira uyalarini o‘qish tartibi belgilanadi. Bir boglanishli ro‘yxatni yopik halqa shaklida tashkil etish mumkin (5.9-rasm). Bu xolda birinchi yozuvning manzili oxirgi yozuvning ko‘rsatkichi bo‘ladi. Bunday ro‘yxat yana siklik ro‘yxat xam deb ataladi. siklik ro‘yxatni istalgan uyadan boshlab ko‘rib chiqa boshlash mumkin. Ko‘rib chikilgan yozuvlar soni ro‘yxatdagi yozuvlar umumiy soniga yoki ko‘rsatkichning birinchi o‘qilgan uya manzili bilan to‘g‘ri kelishi ko‘rib chiqishning tugaganligi shartidir. Oxirgi xolatda birinchi o‘kilgan uya manzili eslab kolinishi va xar safar navbatdagi yozuvni o‘qishda uning ko‘rsatkichi bilan solishtirilishi kerak. Ma’lumotlarni boglangan xolda takdim etishdan ma’lumotlarning nochizikiy tuzilmalarini saklash uchun, shuningdek axborot massivining eng chegaraviy o‘lchami oldindan noma’lum bo‘lgan (demak, xotira o‘lchamiga talablarni xam oldindan belgilab bo‘lmaydi); axborot massivi tez-tez o‘zgartirib turiladigan, ma’lumotlar ustida ko‘p sonli qo‘shish va o‘chirish operatsiyalari bajariladigan xollarda chiziqiy tuzilmalarni amalga oshirish uchun foydalaniladi. EHM xotirasida ma’lumotlarni kanday takdim etishni tanlash masalasini xal kilishda ma’lumotlarni boglangan tarzda takdim etish ko‘rsatkichlar uchun mashina xotirasining qo‘shimcha sarflanishiga olib kelishini yodda tutish zarur. Bir kator vazifalarni bajarishda boglangan ro‘yxat bo‘yicha har ikki yo‘nalishda xarakat kilish imkoniyatiga ega bo‘lish zarur. Buning uchun ro‘yxatning har bir elementiga qo‘shimcha ko‘rsatkich kiritiladi, u ro‘yxat bo‘yicha teskari yo‘nalishda harakat qilishni belgilaydi. Bunday ro‘yxat ikki yo‘nalishli deb ataladi. Ko‘rsatkich maydoniga mantikan ushbu yozuvdan oldin keladigan yozuvli uya manzili kiritiladi (5.10a-rasm). Bosh uya bu xolda ro‘yxatning birinchi va oxirgi uyasi ko‘rsatkichlariga ega bo‘ladi. Ikki yo‘nalishli ro‘yxatda izlash ishlarini ro‘yxatning xam boshidan, xam oxiridan boshlash mumkin. Yozuvlarni qo‘shish (o‘chirish) jarayonida ikki boglanishli ro‘yxatda, 5.106-rasmda ko‘rsatilganidek, to‘g‘ri va teskari ko‘rsatkichlarning o‘zgarishi yuz beradi. Teskari ko‘rsatkichning mavjudligi ko‘rsatkichlarni o‘zgartirish algoritmini soddalashtirish imkonini beradi, chunki o‘chirilayotgan yozuvning teskari ko‘rsatkichi mantikan bu yozuvdan oldingi yozuv uyasining manzilini saklab koladi. Bitta boglanishli ro‘yxatda bu manzilni qo‘shimcha protseduralar yordamida aniklash zarur. Ikki yo‘nalishli ro‘yxatdan foydalanishda axborot massivlarini izlash va yuritish jarayonlari tezlashadi, lekin ko‘rsatkichlar uchun xotira sarfi oshadi. Ma’lumotlarni boglik xolda takdim etishni amalga oshirish uchun dasturlashtirish tili muayyan vositalarga, xususan «ko‘rsatkich» tipidagi ma’lumotlarga ega bo‘lishi kerak. Ma’lumotlar tuzilmasi M (I) massiv sifatida belgilangan bo‘lsin. Yozuvlar joylashishining jismoniy tartibiga mos kelmaydigan massiv elementlarini o‘kish tartibini belgilash uchun ko‘rsatkichlarning yordamchi vektorini N(J) tashkil etish mumkin, uning elementlari - yaxlit sonlar - asosiy massiv yozuvlarining tartib nomerini (indeksini) belgilab beradi. 5.11-rasmda ikkita bir o‘lchamli massiv: ko‘rsatkichlar massivi N(J) va M(1) yozuvlarning asosiy massivi, shuningdek modellashtirilayotgan ro‘yxat aks ettirilgan. Asosiy massivni o‘qish protsedurasi I = N(J) ekanligini xisobga olgan xolda tashkil etiladi. Shunday qilib N(J) vektor J kiymati 1 dan 4 gacha o‘zgarganda asosiy massivning yozuvlarini o‘qishning kuyidagi tartibini belgilab beradi: A yozuv, V yozuv, S yozuv, D yozuv. Massiv tuzilmasi yordamida boglangan xolda takdim etilgan ma’lumotlarni modellashtirishning boshqa usulidan foydalanish mumkin. Bunda massivning xar bir elementi bir nechta (kamida ikkita) maydondan iborat bo‘lishi kerak. Oxirgi maydon ko‘rsatkich uchun ajratiladi. Bu maydonning kiymati (butun son) boglangan ro‘yxatning keyingi elementi hisoblanadigan massiv elementining indeksi yoki nomeridan iborat bo‘ladi. Elementar ma’lumotlar Elementar ma’lumotlar (sonlar, simvollar, mantikiy ma’lumotlar, ko‘rsatkichlar) mashina ichida ma’lum tarzda joylashadi va EHM xotirasining muayyan birliklarini egallaydi. Bu axborot massivlarini joylashtirish uchun zarur xotira hajmini hisoblab chiqish imkonini beradi. Sonli ma’lumotlar barcha dasturlashtirish tillarida bor. Ularga yaxlit, moddiy va kompleks sonlar kiradi. Yaxlit sonlar ikkilik va o‘nlik shakllarida berilishi mumkin. Yaxlit sonlarni ikkilik shakllarida saklashda bitta son uchun bitta mashina so‘zi ajratiladi. Chetki o‘ng bit belgi uchun ajratiladi. Musbat 0 bilan, manfiy - 1 bilan kodlanadi (5.12-rasm). Sonlar uchun joylar o‘ngdan chapga karab ajratiladi, sonlar bilan egallanmagan kolgan joylar nollar bilan to‘ldiriladi. Manfiy sonlar odatda ko‘shimcha kod bilan beriladi. Sonlarni o‘nlik shaklida saqlashda sonning xar bir o‘nlik rakami to‘rt razryadli ikkilik kodi bilan kodlanadi, ya’ni baytda ikkitadan o‘nlik rakamlar eslab kolinadi. Sonlarni saklashning bunday shakli joylangan o‘nlik shakl deb ataladi. Belgi uchun chetki o‘ng yarim bayt ajratiladi, musbat 1100, manfiy - 1101 kodiga ega bo‘ladi. Masalan, joylangan o‘nlik shaklida takdim etilgan +9613 soni kuyidagi ko‘rinishda yoziladi: 1001 0110 0001 OOP 1100. Moddiy sonlar kaydlangan va suzuvchi vergulli shaklda takdim etilishi mumkin. Qaydlangan vergul (nukta) li moddiy sonlar yaxlit sonlar kabi saklanadi. Saklash tuzilmasida nuktaning x.olati aks ettirilmaydi, u translyator bilan kayd etiladi. Katta razryadlilikka ega sonlar odatda suzuvchi nuktali shaklda takdim etiladi. Ular ikki kiem: mantissa va tartibdan iborat bo‘ladi. Har ikki qismni saqlash uchun odatda mashina so‘zi, ba’zi kompyuterlarda ko‘sh so‘z ajratiladi. Tartib quyidagicha saqlanadi - katta chap baytda, bu baytning chap bitidan mantissa beligsini saqlash uchun foydalaniladi (5.14- rasm). Son mantissasi ikkilik, sakkizlik yoki o‘n oltilik shaklida takdim etilishi mumkin. Ko‘p kompyuterlar suzuvchi nuktali sonlarni ikkilangan aniklik bilan berish imkoniyatiga ega. Ular uchun ajratiladigan xotira hajmi ikki marta ko‘paytiriladi. Simvolli ma’lumotlarga lotin va Kirill alifbosining harflari, bosh va kichik harflar, rakamlar, operatsiya belgilari va maxsus simvollar, boshkaruvchi simvollar kiradi. Lotin va rus harflari, rakamlar, operatsiya belgilari va maxsus simvollardan ma’lumotlarga ishlov berish vazifalarini bajarish, matnni shakllantirish, dasturlarni yozish uchun foydalaniladi. Boshkaruv simvollaridan ma’lumotlarni strukturalash, axborotlarni uzatish, fayllarni tuzish uchun foydalaniladi. Turli kompyuterlar simvollarning turli to‘plamlari bilan ishlaydi va turli simvol kodlaridan foydalanadi. Odatda simvollar uch razryadli sakkizlik kod ASCII bilan kodlanadi. Xotirada saqlash uchun xar bir simvolning sakkizlik kodi ikkilik kodga o‘zgartiriladi va unga bir bayt ajratiladi. Baytning chetki chap bitidan nazorat razryadini saqlash uchun foydalaniladi. Mantikiy ma’lumotlar faqat ikkita kiymat: «xa» va «yo‘q» ni kabul kiladi. Mantikiy ma’lumotlar bilan Bul algebrasining turli operatsiyalari amalga oshiriladi: OR, AND, NOT - inversiya va boshkalar. Mantikiy kattaliklarning mashina xotirasida takdim etilishi dasturga ishlov beruvchi translyator va kompyuter turiga bog‘liq. Mantikiy ma’lumotlarni saklash uchun agar ular «haqiqat» bo‘lsa kiymati 1 ga teng, «yolgon» bo‘lsa 0 ga teng bo‘lgan bitta bitdan foydalanish mumkin bo‘lardi, lekin aksariyat mashinalarda xotiraning yagona bitidan foydalanish imkoniyati yo‘k. Saklashning boshka usulida mantikiy elementni takdim etish uchun mashina so‘zi ajratiladi. Bu xolda -TRUE- i -FALSE- kiymatlari mashina so‘zining chetki chap baytida tegishlicha sakkizta birlik va sakkizta nolli bitlar bilan takdim etiladi. Mantikiy kattaliklarni bunday takdim etish usuli mashina xotirasidan samarasiz foydalanishga olib keladi. Lekin bunda mantikiy axborotga tez kirish ta’minlanadi, chunki mashina buyruklarini bajarishda mashina so‘zi OX va protsessor o‘rtasida almashinuvning yagona birligi xisoblanadi. Mantikiy kattalikni ifodalan uchun 1 bayt dan foydalanish mumkin. «Hakiqat» kiymati chetki o‘ngrazryadda nollar va bitta birdan iborat bo‘lgan bitlarning ketmaketligi bilan kodlanadi. «Yolgon» kiymati nollardan iborat bo‘lgan bitlarning ketma-ketligi bilan kodlanadi. Bunday takdim etish ancha samarali, chunki u tezkor erkin foydalanishni ta’minlaydi va mashina xotirasidan tejab foydalanadi. Sonsiz operatsiyalarni amalga oshiruvchi dasturlarda ma’lumotlarning ancha foydali turi ayrim simvollar emas, balki ayrim simvollardan konkatenatsiya (ulanish) operatsiyasi bilan xosil kilinadigan simvollar katori xisoblanadi. Qatorlar ustida konkatenatsiya, kichik qatorni izlab topish va almashtirish, qatorlarning o‘xshashligini tekshirish, kator uzunligini belgilash kabi muayyan operatsiyalarni amalga oshirish mumkin. Qatorni xosil kiluvchi simvollar xotiraning ketmaket joylashgan baytlarida eslab kolinadi. Simvollarni ASCII ga kodlashda x,ar bir simvol uchun yo bayt ajratiladi, shuning uchun mashina so‘zida simvollarning butun soni joylashadi. Uzunligi kaydlangan katorni joylashtirish uchun talab etiladigan xotira xajmi dasturda e’lon kilinganga muvofik translyator bilan zaxira sifatida saklab ko‘yiladi. Eng katta o‘lchami dasturda ko‘rsatilgan uzunligi o‘zgaruvchan qatorlar uchun qatorning eng katta uzunligi bo‘yicha xotira ajratiladi. Bitlar katori «O» va «1» simvollaridan iborat bo‘lgan simvollar qatorining aloxida turi xisoblanadi. Bit qatorlarini xotirada saqlab qolish uchun xar bir elementga bitta ikkilik razryad ajratiladi. Mashinaso‘zida, masalan, uzunligi 32 bitdan iborat bo‘lgan bit katori joylashishi mumkin. Bit katorlari ustida simvol katorlari ustida bajariladigan operatsiyalarni bajarish mumkin. Ko‘rsatkich (bog‘lama, dalil) — bu o‘lchami kaydlangan ma’lumotlarning elementidir. Undan mashina xotirasida ma’lumotlarni boglangan xolda takdim etish uchun foydalaniladi. Ko‘rsatkich ma’lumotning mutlak yoki nisbiy manzili bo‘lishi mumkin. Nisbiy ko‘rsatkich shu sohaning ba’zi bazaviy manziliga nisbatan xotira soxasidagi surilish qiymatiga ega bo‘ladi. Ko‘rsatkich manzil bo‘lganligi uchun u xam xuddi manzil kabi saqlanadi. Aksariyat kompyuterlarda manzilni saklash uchun xotirada so‘z yoki yarim so‘z ajratiladi. Foydalanilgan adabiyotlar 1. Axborot texnologiyalari. Akademik litsey va kasbxunar kollejlari uchun. akad. S. G‘ulomov tahririda. - T.: O‘qituvchi, 2002 -143 b. 2. Maraximov A. R., Raxmankulova S. N. Internet va undan foydalanish asoslari. O‘quv qo‘llanma. - T.: 2001. - 176 b, rasmlar. 3. Xolmatov T. X. va boshkalar. Informatika: Oliy o‘kuv yurtlari talabalari uchun darslik. - T.: O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2003-256 b. 4. Qosimov S. S., Obidov A. A. Kompyuter olami. - T.: “Cho‘lpon”. 2001,- 1276.

Ma’lumotlar tuzilmasi, tuzilmalar ustida amallar.Dasturlash texnologiyasi Reja: 1. Avtomatlashtirilgan axborot tizimlarida ma’lumotlarni taqdim etish darajalari 2. Yozuvning ichki tuzilmasi 3. Xotirada ma’lumotlarni ketma-ket va boglik takdim etish

Axborot tizimlarining qo‘llanish sohalari turli-tuman. Bunday sharoitlarda ikkita bir xil tizimni topish qiyin. Ular asosiy xususiyatlari va o‘ziga xos tomonlari bilan farklanadi, masalan: ishlov berilayotgan axborot xarakteri, maksadli funksiyalari, tizimning texnikaviy darajasi va xokazo. Sanab o‘tilgan xususiyatlar axborotni xam tizimda, xam foydalanuvchi uchun takdim etish shakli, axborotga ishlov berish jarayonlarining xarakteri va axborot tizimlarining muxit bilan o‘zaro alokasi, apparat va dasturiy ta’minotning tarkibiga ta’sir etadi. Axborot tizimlarini asosiy belgilari bo‘yicha tasniflash oldingi bo‘limlarda ko‘rib chikilgan edi. Ravshanki, axborotni saqlash, ishlov berish va izlash uchun kompyuterlardan foydalaniladigan avtomatlashtirilgan va avtomat axborot tizimlarini ushbu ko‘rib chikish predmeti deb xisoblash kerak. So‘zsiz, bugungi kunda bu tizimlar funksional imkoniyatlarining kengligi, axborotning katta massivlarini saklash va ishlov berish kobiliyati bilan farklanadi. Bu tizimlarning o‘ziga xos xarakterli xususiyati kompyuterlardan turli-tuman agregatlarda va bo‘g‘inlarda, xususan axborotni to‘plash, tayyorlash, uzatish va takdim etishda, keng foydalanishdan iborat. Har kanday axborot tizimi uning uchun kiritiladigan axborot manbai va takdim etiladigan axborot iste’molchisi hisoblanadigan tashqi muxit kurshovida ishlaydi. Bunday tizim doirasida, tizimga kirishdan boshlab va undan chiqqunga kadar, axborot okimi bir nechta ishlov berish bosqichidan o‘tadi. Ma’lumki, axborotga ishlov berishning asosiy boskichlariga axborotni to‘plash, ro‘yxatga olish va dastlabki ishlov berish, aloka kanali bo‘ylab manbadan kompyuterga uzatish, axborot massivlarini yaratish va saklab turish, axborotni chikarib berish shakllarini shakllantirish, aloka kanali bo‘ylab kompyuterlardan iste’molchiga uzati щ , foydalanuvchi kabul kilishi uchun kulay shaklga o‘tkazish kabilar kiradi Axborot tizimining kompyuteriga tushadigan axborot atrof- muhitdagi ob’ektlar yoki alohida tarkibiykismlarning qolatini, algoritmlar esa unga tashqi muxitda ishlov berishning tegishli koidalariga mos bo‘lgan ishlov berishning ba’zi koidalarini aks ettiradi. Kompyuterlarga uzatiladigan axborot xotirada axborot massivlarini xosil kilib joylashadi, axborot massivlari esa birgalikda axborot fondini tashkil etadi. Axborot massivlari muayyan tuzilma tarzida tashkil etiladi, u xaqiqiy olam ob’ektining tuzilish tarkibi, uning ayrim elementlari o‘rtasidagi alokalar va ularning xarakterlari bilan boglikdir. Massiv xamda fond elementlari bilan umuman olganda ishlov berishning turli operatsiyalari amalga oshiriladi, kuyidagilar ular ichida eng asosiylari xisoblanadi: mantiqiy va arifmetik operatsiyalar, axborotni saralash va izlash, yuritish xamda tuzatish

kiritish. Bu operatsiyalar natijasida axborotning dolzarbligi ta’minlanadi, ya’ni atrof- muxit va uning kompyuterdagi modeli o‘rtasida zaruriy muvofiqlik ta’minlanadi. Bundan tashkari, chikarib beriladigan axborot ishlov berish topshiriklariga muvofik ravishda shakllantiriladi. Avtomatlash tirilgan axborot tizimlarida ma’lumotlarni takdim etish daraj alari Ilgari belgilanganidek, avtomatlashtirilgan axborot tizimlari hakiqiy olamdagi ob’ektlar to‘g‘risidagi axborotni saklaydi va ishlov beradi. Katta ob’ektlarni, ularning tabiiy murakkabligini xisobga olgan xolda, kompozitsiya tamoyillaridan foydalanib aloxida agregat va bo‘ginlarga bo‘lish kabul kilingan. Muayyan ob’ekt yoki uning bir qismini ta’riflovchi axborotning muayyan majmui mantikiy yozuv yoki oddiygina kilib yozuv deb ataladi. Muayyan sinfga oid ko‘plab ob’ektlarni ta’riflovchi yozuvlar to‘plami axborot massivlari deb ataladi. Hakiqiyolamda ob’ektlar va ularning aloxida agregatlari o‘rtasida turli darajadagi murakkablikka ega bo‘lgan muayyan munosabatlar va o‘zaro aloqalar mavjud bo‘ladi. Axborotga ishlov berish va saqlash tizimlarini ishlab chiqish jarayonida bu munosabatlar aniqlanadi va yozuvlar xamda axborot massivlarini strukturalash yo‘li bilan aks ettiriladi. Ma’lumotlar o‘rtasidagi aloqa va munosabatlarni aniqlab berishni ta’minlaydigan axborot massivlarining tashkiliy shakli ma’lumotlar tuzilmasi deb ataladi. Ma’lumotlarga EHM da ishlov berish jarayonida ularning axborot to‘liqligi yo‘qolmasligi, xaqiqiy olamda ob’ektlar o‘rtasidagi mavjud munosabatlarning ma’nosi buzilmasligi uchun tuzilmalarni doimiy kuzatib borish zarur, ya’ni ishlov berish jarayonidagi har kanday operatsiyalar ma’lumotlar tuzil masini buzmasligi kerak.

Mantikiy darajada ob’ektlar va ularning tavsiflari o‘rtasidagi mavjud haqiqiy munosabatlarni aks ettiruvchi ma’lumotlarning mantikiy tuzilmalari bilan ishlanadi, bu tavsiflar ma’lumotlar tizimdan foydalanuvchiga kanday shaklda takdim etilishini ko‘rsatib beradi. Ma’lumotlarning mantikiy tuzilmalarini ishlab chikishda tizimdan foydalanuvchilarning axborotga extiyoji va bu axborot xal kilishi mo‘ljallanayotgan vazifalar xarakteri xam hisobga olinadi. Bu darajada axborot birligi mantikiy yozuv xisoblanadi, tegishli mantikiy yozuv bilan tavsiflanadigan ob’ekt muayyan belgilari - xususiyatlari bilan xarakterlanadi, ular yozuv atributlari shaklida ifodalanadi. Mantikiy darajada tizimning ishlab chikuvchisi ta’riflanadigan ob’ektlar sinfini to‘lik xarakterlovchi belgilar ro‘yxatini belgilaydi. Belgilarning majmui va ularning o‘zaro alokasi mantikiy yozuvning ichki tuzilmasini belgilaydi. Ma’lumotlarning mantiqiy tuzilmasi AAT da ular tugrisidagi ma’lumotlarga ishlov berilayotgan ob’ektlarni to‘liq ta’riflab berishi; ob’ektlar va ularning tavsiflari o‘rtasidagi haqiqiy munosabatlarni mos ravishda aks etgirishi; tizimdan foydalanuvchilarning axborotga ehtiyojini qondirishni va ilovalarning topshiriklarini hal kilishni ta’minlashi zarur. Ob’ektning kaysi xususiyatlari yozuv atributlarida aks ettirilishi zarurligini tizim ishlab chiquvchisi yetarlilik tamoyillaridan kelib chiqqan holda hal kiladi. Ma’lumotlarni takdim etishning mantikiy darajasida tizimning texnik va matematik ta’minoti (kompyuter turi, xotira kurilmasi (XQ) turi, dasturlashtirish tili, operatsion tizim) xisobga olinmaydi. Saklash darajasida saklanadigan tuzilmalar - kompyuterlar xotirasidagi ma’lumotlarning mantikiy tuzilmalari bilan operatsiyalar bajariladi. Saklash tuzilmasi to‘laligicha ma’lumotlarning mantikiy tuzilmasini aks ettirishi va uni AAT (avtomatlashtirilgan axborot tizimlari) ishlash jarayonida qo‘llab turishi zarur. Bu darajada xam axborot birligi mantikiy yozuv xisoblanadi. AAT hech kanday buzilishga yo‘l qo‘ymay mantikiy darajani saklash darajasiga o‘tkazishi kerak. Mashinaning operativ xotirasi va tashki xotira turli imkoniyatlarga ega, shuning uchun OX (operativ xotira) va TXQ (tashqi xotira kurilmalari) da ma’lumotlarni tashkil etish vosita va usullari xam turlichadir. Saklash tuzilmalarini ishlab chiqish yoki tanlashda ma’lumotlar saklanadigan XQ turi xisobga olinadi, ma’lumotlarning turi va formati belgilanadi, shuningdek mantikiy tuzilmalarni dolzarb xolatda saklab turish usuli aniklanadi. Ma’lumotlarni OX va TXQ da takdim etishning turli usullari ma’lum, ma’lumotlarning aynan bitta mantikiy tuzilmasi kompyuter xotirasida turli saklash tuzilmalari bilan

amalga oshirilishi mumkin. Saklashning xar bir tuzilmasi ma’lumotlarga kirishning muayyan usuli va ular bilan operatsiyalarni bajarishning muayyan imkoniyatlaridan iborat. U ma’lumotlarni joylashtirish uchun zarur bo‘lgan xotira xajmi bilan xarakterlanadi. Ma’lumotlarga ishlov berish samaradorligi bevosita saklash tuzilmasini tanlashga bog‘liq. Xotira tuzilishini ishlab chiqishda muayyan texnika vositalarning parametrlari taxlil kilinadi: xotira turi va xajmi, adresatsiya usuli, ma’lumotlarga kirish usuli va vakti. Bu darajada kompyuterning asosiy va tashqi xotirasi o‘rtasida ma’lumotlar bilan almashinish vazifalari xal kilinadi. B archa darajadagi ma’lumotlar tuzilmasini ishlab chiqishda ma’lumotlarning mustaqillik tamoyili ta’minlanishi kerak. Ma’lumotlarning jismoniy mustakilligi ma’lumotlarning jismoniy joylashishi va tizimning texnika ta’minotidagi o‘zgarishlar mantikiy tuzilmalar va amaliy dasturlarga ta’sir etmasligi, ya’ni ularda o‘zgarishlarga sabab bo‘lmasligi kerakligini anglatadi. Ma’lumotlarning mantikiy mustakilligi saklash tuzilmalaridagi o‘zgarishlar ma’lumotlarning mantikiy tuzilmalari va amaliy dasturlarda o‘zgarishlarga olib kelmasligi zarurligini anglatadi. Bundan tashqari, yangi foydalanuvchilar va yangi so‘rovlarning paydo bo‘lishi munosabati bilan ma’lumotlarning mantiqiy tuzilmalariga kiritiladigan o‘zgarishlar tizimning boshka foydalanuvchilari amaliy dasturlariga ta’sir etmasligi kerak. Elementar ma’lumotlarni dastur butunligicha o‘qiydi va ishlov beradi, ularning qismlariga kirish mumkin emas. Odatda bu ma’lumotlar axborot izlashning bevosita ob’ekti bo‘lmaydi, lekin bir kator xollarda ulardan erkin foydalanish ta’minlangan bo‘lishi kerak. Masalan, izlash jarayonida ayrim simvollarni solishtirish zaruriyati yuzaga kelishi mumkin. Har bir turning elementar ma’lumotlari xotirada takdim etishning

O'xshashlar

Kompyuter tuzilmasi
Axborot texnologiyasi haqida
Masofaviy ta’lim texnologiyasi.
MODUL TA’LIM TEXNOLOGIYASI
Didaktik o’yin texnologiyasi