Mavzu: Madaniy meros ob’ektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanishning huquqiy aoslari va qonunchilik sohasida amalga oshirigan ishlar. Reja: 1. Madaniy meros ob’ektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanishning huquqiy aoslari . 2.Tarixiy-me’moriy yodgorliklarni muxofaza qilish va ulardan foydalanishning qonunchilik sohasida amalga oshirigan ishlar.

Tarixiy-me’moriy yodgorliklar muxofazasi borasida maxsus tayanch rejalar ishlab chiqish imkoniyati ham paydo bo‘ldi. Ularga muvofiq faqat qadimiy shaxarlarning emas, balki ayrim aholini punktlarning Bosh rejalarini ishlab chiqishda ham tarixiy va madaniy yodgorliklar asosiy o‘rinni egallovchi ob’ektlar bo‘lib qoldi. Zamonaviy urbonik jarayonining shiddatli ravishda kuchayishi sababli O‘zbekistonning eng qadimiy shaharlarni batafsil rejalashtirish loyihalarini ishlab chiqish zarurati paydo bo‘ldi. Buxoro, Samarqand, Xiva, SHahrisabz shaharlari uchun shunday loyihalar ishlab chiqildi. Muxofaza qilinadigan zonalar, tartibga solinadigan qurilishlar hamda landshaftni saqlab qolish zonalarining chegaralari aniq belgilandi (ushbu masala 3.2. pargrafida yoritilgan). SHu bilan bir qatorda tarixiy yodgorliklarni har taraflama himoya qilishning huquqiy asoslari yaratildi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1996 yil 31 avgustdagi “Alohida korxonalar va mol-mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishning ba’zi masalalari” to‘g‘risidagi qaroriga ko‘ra tarixiy, ma’naviy va madaniy meros ob’ektlari davlat tasarrrufidan chiqarilishi, xususiylashtirilishi va sotib olinishi mumkin bo‘lmagan mol-mulklar sirasiga kiritildi. O‘zbekiston Respublikasi Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi Kodeksining 64-moddasi va Jinoyat Kodeksining 132-moddalarida bu borada javobgarlik belilab qo‘yildi. 1998 yil 29 avgustdagi “Moddiy boyliklarning olib chiqilishi va olib kirilishi to‘g‘risida”gi hamda 2001 yil 30 avgustdagi “Moddiy meros ob’ektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to‘g‘risida”gi qonunlarda madaniy meros ob’ektlarini muhofazasi qonunan mustahkamlandi. 2001 yil 30 avgustda qabul qilingan “Madaniy meros ob’ektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to‘g‘risida”gi qonun bu borada alohida ahamiyatga ega. CHunki, ushbu qonunga muvofiq nafaqat davlat ihtiyoridagi ob’ektlar, balki xususiy xarakterdagi tarixiy ob’ektlarning huquqiy tartibi ham ishlab chiqildi. Jumladan, mazkur qonunning V bob 23 moddasiga ko‘ra, madaniy meros ob’ektining mulkdori o‘ziga qarashli bo‘lgan madaniy meros ob’ektining tarixiy, madaniy yoki ilmiy ahamiyatini hisobga olgan holda uni saqlab turish vazifasini o‘z zimmasiga oladi hamda 25 moddada madaniy meros ob’ekti hisoblangan mol-

mulkdan foydalanishda cheklashlarga, uning saqlanishi, asralishi, yanada targ‘ib qilinishi va foydalanilishi uchun qay darajada zarur bo‘lsa, shu darajada yo‘l qo‘yilishi alohida belgilab berilgan. SHuningdek, ushbu qonun madaniy meros ob’ektining mulkdorini o‘ziga qarashli tarix va madaniyat yodgorligiga xo‘jasizlarcha munosabatini va uning yaxshi saqlanishini ta’minlashini ham belgilab bergan.“Madaniy boyliklarining olib chiqilishi va olib kirilishi to‘g‘risida”gi qonunda ellik yil muddat va undan ham oldinroq yaratilgan madaniy boyliklar, davlat va jamoat muzeylarida, arxivlarda, kutubxonalarda va boshqa joylarda doimiy saqlanayotgan madaniy boyliklar O‘zbekiston Respublikasidan olib chiqilishi mumkin emasligi alohida ta’kidlangan. O‘zbekiston Respublikasi Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksining “Tarix va madaniyat yodgorliklarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish qoidalarini buzish” deb nomlangan 64-moddasiga binoan, mazkur qoidalarni qasddan buzish fuqarolarga eng kam ish haqining bir baravaridan uch baravarigacha miqdorida jarima solishga sabab bo‘lishi yoki Jinoyat kodeksining 32-moddasiga ko‘ra, davlat muhofazasiga olingan tarix yoki madaniyat yodgorliklarini qasddan nobud qilish, buzish yoki ularga shikast etkazish shunday harakatlar uchun ma’muriy jazo qo‘llanilganidan keyin sodir etilgan bo‘lsa, eng kam oylik ish haqining ellik baravarigacha miqdorida jarima yoki uch yilgacha axloq tuzatish ishlari yoxud olti oygacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanishi ko‘rsatib o‘tilgan. SHuningdek, xuddi shunday harakatlar natijasida ko‘p miqdorda zarar etkazilishiga sabab bo‘lsa, eng kam oylik ish haqining ellik baravaridan yuz baravarigacha miqdorda jarima yoki uch yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanishi qayd etilgan. 2001 yil 30 avgustdagi “Madaniy meros ob’ektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to‘g‘risida”gi qonunga tayangan holda O‘zbekiston Respublikasi Madaniyat ishlari vazirligi Madaniy yodgorliklar ilmiy-ishlab chiqarish bosh boshqarmasi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 29 iyuldagi № 269-sonli "Madaniy meros ob’ektlarini muxofaza kilish va ulardan foydalanishni yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida"gi Qarori bilan

O‘zbekiston Respublikasi Madaniyat ishlari vazirligi Madaniy meros ob’ektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish ilmiy ishlab chiqarish bosh boshqarmasiga aylantirildi. SHu bilan birga, ushbu qaror ostida “Madaniy meros ob’ektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish masalalarini muvofiqlashtirish bo‘yicha idoralararo komissiya to‘g‘risida”, shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi madaniy meros ob’ektlari Davlat kadastrini yuritish tartibi to‘g‘risida” hamda “Madaniy meros ob’ektlarining tarixiy-madaniy ekspertizasi to‘g‘risida” Nizomlar tasdiqlandi va amaliyotga joriy etildi. Ayni vaqtda, mustaqillik yillariga kelib, ko‘p asrlar davomida to‘planib kelgan madaniy meros yodgorliklari (o‘z ichiga ayrim artefaktlardan tortib, yirik poytaxt shaharlari qoldiqlarini ham qamrab olganligini hisobga olib) moddiy madaniyatning mavjud boy me’moriy qatlami ham soniga aniqlik kiritishni talab etadi. CHunki bu haqda rasmiy idoralar turli hildagi raqamlarga tayanadi. Masalan, rasmiy idoralarning ma’lumotlariga ko‘ra: parlamentning Qonunchilik palatasidagi Fan, ta’lim, madaniyat va sport masalalari bo‘yicha qo‘mitasining nazorat-tahliliy faoliyati davomida (2005–2008 yillarda madaniy meros ob’ektlarini qo‘riqlash va ulardan foydalanishga oid qonunlar ijrosi bo‘yicha) mamlakatdagi barcha me’moriy ob’ektlar soni haqida yakdillik yo‘qligidan dalolat beradi. Arxeologiya institutining ma’lumotlariga qaraganda, ularning soni taxminan 8 500 tani tashkil etadi. Ammo Madaniyat va sport ishlari vazirligi taqdim etgan ma’lumotnomaga ko‘ra, atigi 3 945 ta ob’ekt ro‘yxatga olingan bo‘lib, ulardan faqat 64 tasi bo‘yicha kadastr ishlari amalga oshirilgan. YAngi Qonun va Qaror asosida qabul qilingan «Meros» Davlat dasturiga asosan O‘zbekistondagi madaniy meros ob’ektlari ro‘yxati tuzildi va ularning umumiy soni 10 mingdan ortdi. SHu bilan birga, ularning aksariyat qismi davlat muhofazasiga olindi. Agar 2006 yilgacha mamlakatimizda 7200 ga yaqin madaniy meros ob’ekti davlat muhofazasiga olingan bo‘lsa, 2012 yilning boshiga kelib ularning soni 7570 tani tashkil qildi. SHundan 2330 tasi qadimgi arxitektura yodgorliklari, 3945 arxeologik, 1138 tasi xaykaltaroshlik, monumental san’at

asarlari, 157 diqqatga sazovor joylar va 700 mingdan ortiq ko‘chma madaniy meros ob’ektlari hisoblanadi. SHuni alohida ta’kilash lozimki, O‘zbekistonda mavjud arxitektura yodgorliklarining katta qismini masjidlar tashkil etadi. Hozirgi davrga kelib ularning bir qismi ta’mirlangan bo‘lsa, qolgan qismi restavratsiya va konservatsiya qilish uchun tayyorlanish jarayonida. YUqorida keltirilgan faktlar arxeologik ob’ektlarni hisobga olishga bir xil tizimli yondashuvning, ya’ni arxeologik yodgorlik va me’moriy obidalarni hisobga olish, shuningdek ushbu faoliyatni tartibga soladigan barcha uchun majburiy normativ hujjatning yo‘qligidan dalolat bermoqda. XXI asrning dastlabki o‘n yilligida xalqaro miqyosda Termiz shahrining 2500 yilligi (2002 y.), SHahrisabz shahrining 2700 yilligi (2002 y.), Qarshi shahrining 2700 yilligi (2005 y.), Samarqand shahrining 2750 yilligi Marg‘ilon shahrining, 2000 yilligi (2007 y.) Toshkent shahrining 2200 yilligini (2009 y.) nishonlanishi shuningdek, Abduxoliq G‘ijduvoniy tavalludining 900 yilligi (2003 y.), Xorazmdagi Ma’mun akademiyasining 1000 yilligi (2005 y.) yubleylari o‘tkazilishi qadimiy shaharlarimiz va muqaddas ziyoratgohlarning qiyofasiini tubdan o‘zgartirib yubordi. To‘plangan empirik materiallar va aniqlangan faktlar – Respublikamiz mustaqilligi yillarida ijtimoiy hayotning barcha sohalarida bo‘lgani kabi, madaniy merosni asrash va uni kelajak avlodga etkazish borasida xalqaro hamkorlik ishlari bir necha yo‘nalishlarda amalga oshirilganligi to‘g‘risida muhim ma’lumotlar berdi. Birinchi yo‘nalish – bu mamlakatimizning qator xalqaro nufuzli tashkilotlarga a’zo bilishi va ular bilan yaqin hamkorlikni yo‘lga qo‘yilishi bilan ifodalanadi. O‘zbekistonning xalqaro ma’naviy hamjamiyatga integratsiyalashuvi jarayonida 1992 yilda BMTga, so‘ngra 1993 yilda fan, madaniyat va maorifning milliy tizimlarini o‘zida birlashtiruvchi, ayni paytda, xalqlarni butun insoniyatning boy ma’naviy merosi bilan tanishtirish orqali ularni dunyo intellektual taraqqiyotining tajribasi bilan boyitadigan universal xalqaro tashkilot – YUNESKOga a’zo bo‘lishi muhim ahamiyat qayt etdi.