Yer osti boyliklarini ekologik-huquqiy muhofaza qilish Reja: 1. Yer osti boyliklari tushunchasi va ularni ekologik-huquqiy muhofaza qilish zarurati. 2. Yer osti boyliklaridan foydalanish va ularni muhofazalashning ekologik-huquqiy talablari. 3. Konchilik munosabatlarini davlat tomonidan tartibga solish 4. Yer osti boyliklaridan foydalanish huquqi.

Yer osti boyliklari nisbiy tushuncha bo`lib, me`yoriy hujjatlarda u nafaqat tup - roq ostidagi, balki yer yuzasi va suv ob`yektlari tubida, ya`ni yer qa`rida joylashgan mineral moddalardir. Mineral — yer yuzida va qa`rida fizik va kimyoviy jarayonlar natijasida vujudga kelgan, kimyoviy tarkibi va fizik xususiyatlari jihatdan deyarli bir xil bo`lgan jins (modda) 1 . Shunday qilib, mineralning tuproq yoki tuproq hosil qiluvchi ona jinsdan farqi uning kimyoviy tarkibi (kimyoviy elementlar soni va uning o`zaro birikmasi) va fizik xususiyatlari (suv va temperatura rejimi, katta-kichikligi, sinishi, qattiqligi) bilan farq qiladi. Masalan, toshko`mir — 97% gacha ugleroddan va qolgani esa uchuvchi moddalardan tarkib topgan. Issiqlik berishi 7200—8750 kkal kg. Ohaktosh — karbonli birikma, fizik xususiyatlaridan biri suvda eruvchanligi va uning natijasida katta miqdorda energiya ajratib chiqaradigan jinsligi. Yer osti boyliklarining ekologik funksiyasi — ekologik tizimda turuvchi, yer ustining tabiiy fundamenti, tuproq va ularni hosil qiluvchi ona jinslarning tarkib topishidagi mineral asosi ekanligi. Mineralning kimyoviy, fizik va biologik yemirilishi natijasida ona jinslar hosil bo`ladi va tirik organizmlarning faoliyati natijasida ular tuproqqa aylanadi. Bunday tabiiy jarayon yer osti minerallarini ekologik tizimlarda ishtirok etishini ta`minlab beradi. Yer osti boyliklarining iqtisodiy funksiyasi — insonlarning kundalik hayotidagi (energetika, qurilish, sanoat va h.k. jabhalarida) moddiy ehtiyojlarini qondirish maqsadidagi mineral xom ashyoligi. Yer osti boyliklarining madaniy — sog ` lomlashtirish funksiyasi — yer qa`ri va minerallarning foydali xususiyatlarini insonlarning dam olishi va salomatligini tiklashda ishlatilishi. Yer osti boyliklarining o`ziga xos tomonlaridan biri ularni tugallanadigan va qayta tiklanmaydigan tabiiy resurslar toifasiga kirishidir. Agarda o`simlik va

hayvonot dunyosining qayta tiklanish davri bir necha daqiqadan bir necha o`n yillarni, tuproq — yuzlab yillarni, suv — 10 yildan 5000 yilni o`z ichiga olsa, minerallarning tiklanish davri yuz minglab yoki millionlab yillarni talab etadi. Insoniyat tarixida bu jarayon juda uzoq muddatli davr bo`lgani uchun ham biz ularni tiklanish imkoniyati yo`q yoki tiklanmaydigan tabiiy resurslar toifasiga kirgizamiz. Bizga ma`lumki, ayrim minerallar (qum, tosh, toshko`mir va h.k.) yer usti va suv ostida ham uchraydi. Lekin ularning aksariyati (90% dan ortig`i) yer qa`rida uchragani uchun ham biz shartli ravishda ularni — «yer osti boyliklari» deb ataymiz. Ular nafaqat tabiiy resurs sifatida, balki tabiiy boylik (ob`yekt) sifatida ham qaralib, ularni muhofaza qilish esa ekologik tizimlarning harakatini saqlab qolish demakdir. O`zbekistonda yer osti boyliklaridan 100 dan ortig`i mineral resurslar sifatida ishlatilib kelinmoqda. Ularning moliyaviy potensiali 3,3 trln, yillik qazib olishning iqtisodiy ko`rsatkichi 5,5 mlrd AQSH dollariga tengdir. Shuning uchun ham mineral xom ashyo bizning asosiy boyligimiz hisoblanadi. Ulardan oqilona foydalanish va ularni muhofaza qilish haqida O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I. A. Karimov o`zining «O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» degan asarida O`zbekiston sobiq Ittifoqning mineral xom ashyo bazasi bo`lgani va undan o`ta shafqatsizlarcha — «tagi yo`q bochka» kabi foydalanganliklarini alohida ta`kidlab o`tgan. Natijada ular ekologik tizimlarning buzilishiga, «oy landshafti»ga o`xshash chiqindi moddalar tepaliklarini paydo qilishga, radioaktiv xavfli tegralarni vujudga keltirishga sabab bo`lganini aytib o`tgan. Endilikda bunday qayta tiklanmaydigan zaxiralardan qat`iy mezon asosida foydalanish, ularni qazib olish va qayta ishlash chog`ida isrofgarchilikka yo`l qo`ymaslik kerak. Buning uchun eskirgan qayta ishlash va qazib olish uskunalarini yangi texnologiyalar bilan almashtirish, rekonstruksiya qilish zarur. Т og`-kon sanoatining chiqindilarini o`zlashtirishni

yanada kengaytirish hamda buzilgan yerlarni qayta yaroqli holga keltirish talablarini amaliy qo`llash lozim. Yuqorida keltirilgan va davlatimizning yer osti boyliklaridan foydalanish va muhofaza qilishdagi davlat siyosatini amalga oshirmoq uchun, avvalambor, ushbu munosabatlarni tartibga soladigan huquqiy-me`yoriy zamin yaratmoq kerak. Chunki yosh va mustaqil Respublikamiz endilikda o`z mineral boyliklariga o`zi egalik qilish huquqiga ega bo`ldi. O`n ikki yillik mustaqillik davrida O`zbekistonda yer osti boyliklarini muhofaza qilish va ulardan foydalanishga oid bir qator qonun va qonun osti me`yoriy hujjatlar qabul qilindi. Lekin bu bilan jamiyatdagi ushbu munosabatlarning huquqiy zamini yaratildi, deb bo`lmaydi. Mustaqil Respublikamiz bozor munosabatlariga o`tib borar ekan, tabiiy boyliklardan foydalanish va ularni muhofaza qilishni huquqiy tartibga solish o`zgarib va takomillashib boraveradi. Eng asosiysi, yer osti boyliklaridan foydalanish va ularni muhofaza qilishga doir huquqiy me`yorlarni amaliyotda qo`llash mexanizmini to`liq ishlab chiqishdir. Aks holda qonunlarimiz «tishsiz» bo`lib qolishi va jamiyatda huquqiy negilizm holati vujudga kelishi mumkin. Yer osti boyliklarining huquqiy holati — yer osti boyliklarini muhofaza qilish, mineral xom ashyodan o`ta samaradorlik bilan foydalanish va uning natijasida buzilgan tabiiy komplekslarni qayta tiklashda yuzaga keladigan munosabatlarni huquqiy tartibga solinishi. O`zbekiston Respublikasida yer osti boyliklarining huquqiy holati Konstitutsiyada belgilangan imperativ normalar va uning asosida ishlab chiqilgan umumlashtirilgan normalar ( Т abiatni muhofaza qilish to`g`risida, Alohida muhofaza etiladigan tabiiy hududlar to`g`risida...), kodifika tsiyalangan (Yer kodeksi, Jinoyat kodeksi, Ma`muriy javobgarlik to`g`risidagi kodeks, Fuqarolik kodeksi...) va ixtisoslashtirilgan (Yer osti boyliklari to`g`risida, Konsessiyalar to`g`risida...) qonunlar va qonun osti normativ hujjatlar asosida tartibga solinadi.

Yer osti boyliklaridan huquqiy foydalanish va ularni muhofaza qilishga doir ijtimoiy munosabatlar ushbu huquq tarmog`ining predmetidir. Yer osti boyliklarini huquqiy tartibga solish mazmuni ruxsat beruvchi, oldini oluvchi va taqiqlovchi huquqiy me`yorlar orqali ularni muhofaza qilish va ulardan o`ta samaradorlik bilan foydalanishdir. 2. Yer osti boyliklaridan foydalanish va ularni muhofazalashning ekologik-huquqiy talablari. Yer osti boyliklaridan foydalanish va ularni muhofazalashning ekologik- huquqiy talablari O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 50, 54 va 55- moddalarida imperativ shaklda o`z aksini topgan. Ularga binoan har bir fuqaro yoki mulkdor atrof tabiiy muhitga (jumladan, yer osti boyliklariga) nisbatan ehtiyotkorona munosabatda bo`lishi va ulardan oqilona foydalanishi zarur. Ushbu shartlar kengaytirilgan tarzda Т abiatni muhofaza qilish to`g`risidagi qonunda berilgan bo`lib, unga muvofiq (18-modda) yer osti boyliklaridan yuridik va jismoniy shaxslar quyidagi ekologik talablar asosida foydalanishlari mumkin: qazilma boyliklarni qazib olishda mineral xom ashyodan kompleks va oqilona foydalanish ta`minlansa; atrof tabiiy muhit va yer osti boyliklari ifloslani shining oldi olinsa; foydalanilgan yer uchastkalarini rekultivatsiya (qayta tiklash yoki buzilgan yerlarni qayta madaniylashtirish ishlarini) qilinsa; qayta tiklanadigan foydali qazilmalardan tabiiy qayta tiklanishga erishilsa. Umumlashtirilgan ekologik-huquqiy talablar ixtisoslashtirilgan holda yangi tahrirdagi 2002-yil 13-dekabr «Yer osti boyliklari» va 1995-yil 30-avgustdagi «Konsessiyalar to`g`risida»gi qonunlarda o`z aksini topgan va ular quyidagilardan iborat: