YER OSTI SUVLARI

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

24.8154296875 KB

Ko'chirib olish

YER OSTI SUVLARI
Reja:
1. Yer osti suvlari va ular ning paydo bo’lishi
2. Yer o sti suvlari va g e n e zisi bo’yicha tasniflash
3. Yer o sti suvlarining j o ylashish o’rniga va minerallashuv darajasiga
ko’ra turlari

1. Yer osti suvlari va ular ning paydo bo’lishi
Yer osti suvlari gidrosferaning tashkil etuvchilari orasida hajmi
jihatidan Dunyo okeanidan keyin ikkinchi o’rinda turadi. SHuning uchun
ularni o’rganish katta ilmiy va amaliy ahamiyatga egadir.
Yer po’sti litosferani tashkil qilgan tog’ jinslari, tuproq grunt qatlamlari
ichidagi bo’shliqlarda suyuq, qattiq (muz) va bug’ holatda uchraydigan
barcha suvlar Yer osti suvlaridir. Bu suvlarning gidrosferaning boshqa tashkil
etuvchilaridan farqi quyidagilardan iborat:
1) ular o’z og’irlik kuchi yoki bosim (napor) ta’sirida yer po’sti
qatlamlari orasida yer osti oqimi ko’rinishida erkin harakat qilishi bilan;
2) tuproq grunt va tog’ jinslarini tashkil etgan zar rachalar bilan tabiiy
yoki ximiyaviy bog’langan bo’lishi mumkin.
Tog’ jinslarining sirtini o’rab olgan yupqa pardali suv tabiiy
bog’langan, minerallar tarkibidagi suv esa ximiyaviy bog’langan hisoblanadi.
Yer osti suvlarining paydo bo’lishi haqida turli davr larda olimlar
turlicha fikr mulohazalar va farazlar (gi potezalar) bayon qilganlar. Hozirgi
vaqtda ilmiy nuq tai nazardan asoslangan va shu tufayli mutaxassislar to -
monidan qabul qilingan nazariyalar quyidagilardan iborat:
E.Zyussning yuv e nil nazariyasi;
A.F.L e b e d e vning k o nd e nsatsi o n nazariyasi;
infiltratsi o n (sizib o’tish) nazariyasi;
r e likt Yer o sti suvlari nazariyasi.
Yer o sti suvlarining yuv e nil nazariyasi avstraliyalik g eo l o g o lim
E.Zyuss t o m o nidan ilgari surilgan va shu tufayli uning n o mi bilan ataladi. Bu
nazariyaga ko’ra Yer osti suvlari qisman magmadan chiqadigan bug’larning
sovushi va quyuqlashishi natijasida hosil bo’ladi.

Kondensatsion nazariyaga ko’ra Yer osti suvlarining ma’lum qismi tog’
jinslari va tuproq gruntdagi bo’sh liqlarga havo bilan kirib qolgan suv
bug’larining sovi gandan keyin kondensatsiyalanib, suyuq holatga aylanishi
natijasida paydo bo’ladi.
Infiltratsion (sizib o’tish) nazariyasiga ko’ra Yer osti suvlarining katta
qismi yomg’ir, qor suvlari, daryolar, kanallar hamda ariqlardagi suvlarning
yerga shimilishidan hosil bo’ladi. Bu fikrlar ancha ilgari aytilgan bo’lsa ham,
uning nazariya sifatida shakllanishida A.F.Lebedevning xizmatlari kattadir.
Relikt Yer osti suvlari nazariyasining mohiyati shundan iboratki, unga
asosan Yer osti suvlarining ma’lum qismi qadimgi zamonlarda dengiz yoki
ko’llar ostidagi cho’kindi tog’ jinslarining bo’shliqlarida mavjud bo’lgan
suvlar hisobiga hosil bo’ladi. Bunday suvlar "q o lib k e tgan" yoki "ko’milib
q o lgan" (r e likt) suvlar d e b ataladi. K e yinchalik, g eo l o gik riv o jlanish jarayoni
natijasida, bu qatlamlarning ustida yangi qatlamlar payd o bo’lgan. Nati jada
pastki qatlamlarda bosim ortib, ulardagi bo’sh liqlarda qolib ketgan
suvlarning bir qismi siqilib chiqadi va boshqa qatlamlardagi suvlarga
qo’shiladi.
Yer o sti suvlari va g e n e zisi bo’yicha tasniflash
Yer po‘stining zich tog‘ jinslarining darz va yoriqlarida, g‘ovak jinslar
orasidagi bo‘shliqlarda mavjud bo‘lgan suvlar yer osti suvlari deyiladi. Ular
bug‘, suyuq va muz holatida bo‘lishi mumkin. Suyuq holdagi suv bog‘langan
va erkin bo‘lishi mumkin. Bog‘langan suv gigroskopik (qalinligi 10-8 sm) va
pardasimon (10-8 sm dan 10-5 sm gacha) bo‘ladi. Erkin suv kapillyar suv va
gravitatsion suvga bo‘linadi.
Yer osti suvlari yog‘in suvining tog‘ jinslari qatlamlariga shimilishidan,
nam havoning tog‘ jinslari yoriqlariga kirib kondensatsiyalanishidan,

cho‘kindi jinslar hosil bo‘layotganda kirib qolayotgan suvlardan vujudga
keladi.
Yer osti suvlari tarkibida erigan mineral tuzlar miqdoriga qarab chuchuk
suv, mineral suv va sho‘r suv bo‘lnadi. Yer osti suvlari yana bosimli va erkin
oquvchi suvlar bo‘ladi. Bosimli suvlar ikkita suv o‘tkazmaydigan qatlam
orasidagi suv o‘tkazuvchi qatlamda hosil bo‘ladi va quduq qazilsa, suv
favvora bo‘lib otilib chiqadi. Bunday suv artezian suv deb ham aytiladi.
Yer osti suvlari sathi joyining geologik tuzilishiga, relefiga bog‘liq
ravishda bir xil bo‘lmaydi va baland tomondan past tomonga oqadi. Yer
yuzidagi jarlarda, o‘yiqlarda yer yuziga oqib chiqib, buloqlarni hosil qiladi.
Suv o‘tkazadigan qatlam yer yuziga chiqqan joylarda sizot suvlar hosil
bo‘ladi.
Yer osti suvlari tabiatda juda katta ish bajaradi. Bular quyidagilar:
1. Yer osti suvlari sathi sayoz joylarda botqoqliklar, sho‘rxoklar, zax
yerlar vujudga keladi.
2. Tog‘ jinslari qatlamlaridagi moddalarni yuvib, oqizib, eritib olib ketib,
ularni qayta taqsimlaydi.
3. Daryolar, dengizlar, sohillarda, vodiylar va yonbag‘irlarda suv
o‘tkazmaydigan qatlamlar past tomonga nishab bo‘lsa surilmalar, tog‘
siljishlari ro‘y beradi.
4. Suvda yaxshi eriydigan tog‘ jinslari tarqalgan joylarda karst
hodisasiga sabab bo‘ladi.
Yerning yuza qatlamlarida ohaktosh, gips, dalomit, tuzlar bor joylarda
yer osti suvlari ularni eritib olib ketib, yer ostida yo‘laklar, boshliqlar, o‘yiq
va yoriqlar vujudga keladi, yer yuzidagi suvlar yer ostiga tushib ketib yer osti
ko‘llari, daryolarini hosil qiladi. Yer yuzasi o‘ydim chuqur bo‘lib qoladi. Shu
hodisa karst hodisasi deyiladi. Karst sayoz karst, chuqur karst, ochiq karst,
yopiq karst, chimli karst bo‘lishi mumkin.

Yuqorida bayon qilingan nazariya va gipotezalarga mos ravishda Yer
osti suvlari quyidagi guruhlarga bo’linadi:
vad o z Yer o sti suvlari;
yuv e nil Yer o sti suvlari;
sedimentatsion Yer osti suvlari.
Vadoz Yer osti suvlari, ya’ni yerning ustki qatlami po’stidagi suvlar o’z
navbatida uch turga bo’linadi:
infiltratsi o n Yer o sti suvlari;
inflyuatsi o n Yer o sti suvlari;
k o nd e nsatsi o n Yer o sti suvlari.
Infiltratsi o n Yer o sti suvlariga d o nad o r t o g’ jinslari o rasidan shimilib,
ye r o stiga o’tgan suvlar kiradi. Inflyuatsion suvlarga esa tog’ jinslaridagi
yoriqlar va bo’shliqlar orqali yer ostiga o’tadigan suvlar kiradi. Va nihoyat,
yer osti yoriqlari va bo’shliqlarida uchraydigan bug’ ko’rinishidagi nam
havoning kondensatsiyalanishi natijasida kondensatsion Yer osti suvlari hosil
bo’ladi.
Vadoz suvlar Yer kurrasida suvning umumiy aylanishida faol ishtirok
etadi, aniqrog’i ular Yer yuzasidagi suv havzalari hamda atmosferadagi
namlik bilan chambarchas bog’langan.
Yuv e nil Yer o sti suvlarining k e lib chiqishi magmatik va m e tam o rfik
jarayonlar bilan b o g’liqdir. Bu guruhdagi Yer osti suvlari vodorod (N) va
kislorod (O
2 ) molekula larining qo’shilishidan hosil bo’lgach, tabiatda
suvning aylanishida birinchi marta ishtirok etadi.
Sedimentatsion Yer osti suvlari yuqorida ta’kid langanidek, uzoq vaqt
davomida suvning tabiiy aylanishida qatnashmasligi mumkin.
Tabiatda, k e lib chiqish shar o itiga ko’ra, bir turli bo’lgan Yer o sti
suvlarini ajratish mushkul. Chunki bir geologik strukturaning geologik tarixi

mobaynida Yer osti suvlarining to’yinishida yuqorida qayd etilgan har uch
guruh suvlari ham qatnashishi mumkin.
Yer o sti suvlarining j o ylashish o’rniga va minerallashuv darajasiga
ko’ra turlari
Yer osti suvlari joylashishi sharoitga qarab tuproq suvi, grunt suvi,
hamda qatlamlar orasidagi (bosimli) suvlarga bo’linadi. SHu bilan birga
tuproq grunt suvlari ham, qatlamlar orasidagi suvlar ham tog’ jinslarining
g’ovaklari, yoriqlari hamda karst bo’shliqlarida bo’lishi mumkin.
Yer qobig’ining yuza qismi Yer osti suvlarining taq simlanishiga qarab
ikki zonaga aeratsiya va to’yinish zo nalariga bo’linadi. Aeratsiya zonasida
tog’ jinslari g’ovak lari suv bilan to’la qoplanmagan bo’lib, u yerda atmosfera
havosi mavjud bo’ladi. To’yinish zonasida esa tuproq va tog’ jinslari
bo’shliqlari suv bilan to’lgan bo’ladi.
Yer yuzasiga yaqin bo’lgan tuproq qatlamida joylashgan va odatda,
mavsumiy ravishda bo’ladigan suvlar tuproq su vlari deb ataladi. Bunday
suvlarning asosiy manbai yog’in sochin hamda atmosferadagi namlikdir.
SHuning uchun ham ular yilning namlik ko’p bo’lgan mavsumlaridagina
hosil bo’ladi. Tuproq suvlari boshqa Yer osti suvlariga qa raganda anchagina
yuqorida joylashgan va ulardan suvsiz yoki sal nam qatlam-aeratsiya zonasi
bilan ajralgan bo’ladi.
Aeratsiya zonasi Yer osti suvlarini yer yuzasidan pastki qatlamlarga va
pastki qatlamlardan yer yuzasiga bug’ shaklida o’tkazib turadi.
Tupr o q suvlaridan pastda j o ylashgan suv qatlami grunt suvlari d e b
n o mlanadi. Grunt suvlari suv o’tkaz maydigan qatlamning ustida yig’iladi va
odatda qum hamda shag’al qatlami orasida sizib yuradi. Bu yerga yer
yuzasidan yomg’ir, qor va daryo suvlari sizib o’tadi. Chunki grunt

suvlarining ustida suv o’tkazmaydigan qatlam bo’lmaydi. Grunt suvlari faqat
og’irlik kuchi ta’siri ostida sizib yuradi, ular bosim kuchiga ega emas.
O datda, quduq suvi grunt suvlari qatlamidan h o sil bo’ladi. Tabiiy
sharoitda, Yer po’sti qatlamlarining geologik tuzilishiga bog’liq holda,
bunday Yer osti suvlari grunt suvlari oqimini yoki grunt suvlari havzasini
hosil qilishi mumkin.
Taniqli olimlar D.S.Ibrohimov va A.N.Sultonxo’ jaevlarning fikricha
ularning asosiy farqi shundaki, grunt suvlari oqimi ancha tez sizib yuradigan
hamda har yili (dinamik ravishda) to’ldirib turiladigan zahiraga ega bo’lsa,
grunt suvlari havzasida suv juda sekin oqadi va bu yerda suvlar to’planadi.
O’rta Osiyo sharoitida ayrim grunt suvlari oqimlari bir birlari bilan qo’shilib,
ko’pincha, grunt suvlari havzasini hosil qiladi. Sirdaryo, Amudaryo va
boshqa daryolarning hozirgi vodiylaridagi Yer osti suvlari oqimi bunga
yaqqol misoldir.
Gidr o g eo l o gik k e sma bo’yicha, grunt suvlarining o stida qatlamlar
o rasidagi suvlar j o ylashadi. Suv o’tkazmaydigan tog’ jinslaridan tashkil
topgan ikki qatlam orasidagi bo’shliqlarda mavjud bo’lgan suvlarga qatlamlar
orasidagi suvlar deb ataladi. Gidrogeologik kesma bo’yicha bunday suv
qatlamlari bir ikkitadan tortib, o’n o’n beshtagacha va hatto undan ham
ko’proq bo’lishi mumkin.
Qatlamlar o rasidagi b o sim kuchiga ega bo’lgan suvlar art e zian suvlari
d e b ataladi. Art e zian suvlari tarqalgan mayd o nlar art e zian havzalari d e yiladi.
Ko’pincha art e zian havzalarining kattaligi bir n e cha yuz va hatt o ming
kvadrat kil o m e trga b o radi. Art e zian suvlari va art e zian havzasi atamalari
Frantsiyadagi Artuz vil o yatining n o midan k e lib chiqqan. Bu vilolyatning
qadimiy nomi Arteziya bo’lgan ekan. Shu yerda 1125 yilda kovlangan
quduqdan suv katta bosim bilan otilib chiqqan. Shunday buyon ye r o stidan

b o sim kuchi bilan o tilib chiqadigan va suv o lish uchun k o vlangan quduqlar
art e zian quduqlari d e b atala b o shlandi.
Art e zian havzasi, o datda uch as o siy z o nadan tashkil t o pgan bo’ladi:
to’yinish z o nasi;
suv b o simi h o sil bo’ladigan z o na;
suvning yer sirtiga chiqish bo’shalish zonasi.
To’yinish zonasi (oblasti) da suvli qatlam yer yuzasiga chiqib qolgan
yoki yer yuziga juda yaqin bo’lib, ularda grunt suvlari uchraydi. Shu
sababdan bu zonada Yer osti suvlarining bosim kuchi kam yoki yo’q bo’ladi.
Ular asosan sizot (infiltratsion) Yer osti suvlaridan hosil bo’ladi.
Suv bosimi hosil bo’ladigan zona to’yinish zonasidan pastroqda
joylashadi, bu yerdagi suvlar doimo gidrostatik bosim kuchiga ega bo’ladi.
SHuning uchun chuqur quduq kov laganda, qatlamlar orasidagi suv yuqoriga
ko’tariladi, bo sim kuchi juda katta bo’lsa, ular yer yuzasiga otilib ham
chiqadi.
Bo’shalish zonasi ikkinchi zonadan pastroq yoki yuqo riroq
joylashishidan qat’iy nazar birinchi zonadan al batta pastroq turadi. Bu zonada
qatlamlar orasidagi suvlar yer yuzasiga yoki yuqoriroqda joylashgan suv
qatlamlariga bosim ta’sirida oqib chiqadi. Demak, uchinchi zonada
tasvirlanayotgan suv qatlamlari yer yuzasiga yaqin yoki uning sirtida bo’lishi
kerak. SHu zonaning ayrim joylarida qatlamlar orasidagi suvlar ancha katta
chuqurlikda bo’lsa ham
er yuzasiga oqib chiqishi mumkin. Bu holda suvlar yer yuza siga yer po’stida
mavjud bo’lgan yoriqlar orqali ko’tariladi.
O’rta Osiyo va unga tutash hududlarda N.N.Kenesarin va
A.N.Sultonxo’jaevlar bir nechta artezian havzalari bor ligini aniqlashgan.
Masalan, Sirdaryo artezian havzasi: bu havza o’z navbatida yana bir qancha

mayda havzalarga, Farg’ona, Toshkent, Chimkent, Qizilqum, Orol atrofi kabi
havzalarga bo’linadi.
Ko’rsatilgan havzalarning har birida chuqur quduqlar kovlanishi
natijasida bir nechta artezian suvli qatlamlar borligi aniqlangan. Har bir
qatlamdagi suv o’ziga xos xususiyatlari bilan bir biridan farq qiladi. Masalan,
Farg’ona artezian havzasida yigirmaga yaqin artezian suvli qatlamlar bor. Bu
qatlamlar 100 metrdan boshlab 3,5 4 ming metr chuqurlikda bo’lishiga
qaramay, bosim nihoyatda kat taligi sababli ko’p joylarda suv yer yuzasiga
otilib chiqadi.
Artezian suvlarining sifati (sho’rligi, chuchukligi, issiq sovuqligi),
ularning tarkibidagi mineral tuzlar va gazlarning tabiati geologik,
gidrogeologik sharoitga bog’ liqdir. Masalan, artezian suvlari yer yuzasiga
yaqinroq bo’lsa, qatlamlardan tez tez o’tib, almashinib tursa, chuchuk hamda
sovuq bo’ladi; bu suvlar esa sizot suvlardan hosil bo’ladi. Agarda suvli
qatlamlar juda chuqurda, yer po’stining ichkarirog’ida bo’lsa, juda sekin
sizadi; aniqrog’i yiliga bir ikki metr va undan ham kam siljiydi.
Yer osti suvlari tarkibida erigan tuzlar miqdoriga qarab uch guruhga
bo’linadi:
chuchuk suvlar (bir litrida bir grammgacha erigan tuzlar bo’lgan
suvlar);
sho’r suvlar (bir litrida 1 g dan 50 g gacha erigan tuz lar bo’lgan
suvlar);
o’ta sho’r suvlar (bir litrida 50 g dan ko’p erigan tuzlar bo’ladi).
Ko’pgina Yer osti suvlarining tarkibida inson sog’lig’i uchun foydali
bo’lgan ba’zi tuzlar, gazlar va organik birikmalar ham uchraydi. Bunday
suvlar shifobaxsh suv lardir. Masalan, vodorod sulfidli, karbonat angidridli,
yod bromli, radonli va boshqa xil suvlar shunday shifo baxsh xususiyatga ega.

YER OSTI SUVLARI Reja: 1. Yer osti suvlari va ular ning paydo bo’lishi 2. Yer o sti suvlari va g e n e zisi bo’yicha tasniflash 3. Yer o sti suvlarining j o ylashish o’rniga va minerallashuv darajasiga ko’ra turlari

1. Yer osti suvlari va ular ning paydo bo’lishi Yer osti suvlari gidrosferaning tashkil etuvchilari orasida hajmi jihatidan Dunyo okeanidan keyin ikkinchi o’rinda turadi. SHuning uchun ularni o’rganish katta ilmiy va amaliy ahamiyatga egadir. Yer po’sti litosferani tashkil qilgan tog’ jinslari, tuproq grunt qatlamlari ichidagi bo’shliqlarda suyuq, qattiq (muz) va bug’ holatda uchraydigan barcha suvlar Yer osti suvlaridir. Bu suvlarning gidrosferaning boshqa tashkil etuvchilaridan farqi quyidagilardan iborat: 1) ular o’z og’irlik kuchi yoki bosim (napor) ta’sirida yer po’sti qatlamlari orasida yer osti oqimi ko’rinishida erkin harakat qilishi bilan; 2) tuproq grunt va tog’ jinslarini tashkil etgan zar rachalar bilan tabiiy yoki ximiyaviy bog’langan bo’lishi mumkin. Tog’ jinslarining sirtini o’rab olgan yupqa pardali suv tabiiy bog’langan, minerallar tarkibidagi suv esa ximiyaviy bog’langan hisoblanadi. Yer osti suvlarining paydo bo’lishi haqida turli davr larda olimlar turlicha fikr mulohazalar va farazlar (gi potezalar) bayon qilganlar. Hozirgi vaqtda ilmiy nuq tai nazardan asoslangan va shu tufayli mutaxassislar to - monidan qabul qilingan nazariyalar quyidagilardan iborat: E.Zyussning yuv e nil nazariyasi; A.F.L e b e d e vning k o nd e nsatsi o n nazariyasi; infiltratsi o n (sizib o’tish) nazariyasi; r e likt Yer o sti suvlari nazariyasi. Yer o sti suvlarining yuv e nil nazariyasi avstraliyalik g eo l o g o lim E.Zyuss t o m o nidan ilgari surilgan va shu tufayli uning n o mi bilan ataladi. Bu nazariyaga ko’ra Yer osti suvlari qisman magmadan chiqadigan bug’larning sovushi va quyuqlashishi natijasida hosil bo’ladi.

Kondensatsion nazariyaga ko’ra Yer osti suvlarining ma’lum qismi tog’ jinslari va tuproq gruntdagi bo’sh liqlarga havo bilan kirib qolgan suv bug’larining sovi gandan keyin kondensatsiyalanib, suyuq holatga aylanishi natijasida paydo bo’ladi. Infiltratsion (sizib o’tish) nazariyasiga ko’ra Yer osti suvlarining katta qismi yomg’ir, qor suvlari, daryolar, kanallar hamda ariqlardagi suvlarning yerga shimilishidan hosil bo’ladi. Bu fikrlar ancha ilgari aytilgan bo’lsa ham, uning nazariya sifatida shakllanishida A.F.Lebedevning xizmatlari kattadir. Relikt Yer osti suvlari nazariyasining mohiyati shundan iboratki, unga asosan Yer osti suvlarining ma’lum qismi qadimgi zamonlarda dengiz yoki ko’llar ostidagi cho’kindi tog’ jinslarining bo’shliqlarida mavjud bo’lgan suvlar hisobiga hosil bo’ladi. Bunday suvlar "q o lib k e tgan" yoki "ko’milib q o lgan" (r e likt) suvlar d e b ataladi. K e yinchalik, g eo l o gik riv o jlanish jarayoni natijasida, bu qatlamlarning ustida yangi qatlamlar payd o bo’lgan. Nati jada pastki qatlamlarda bosim ortib, ulardagi bo’sh liqlarda qolib ketgan suvlarning bir qismi siqilib chiqadi va boshqa qatlamlardagi suvlarga qo’shiladi. Yer o sti suvlari va g e n e zisi bo’yicha tasniflash Yer po‘stining zich tog‘ jinslarining darz va yoriqlarida, g‘ovak jinslar orasidagi bo‘shliqlarda mavjud bo‘lgan suvlar yer osti suvlari deyiladi. Ular bug‘, suyuq va muz holatida bo‘lishi mumkin. Suyuq holdagi suv bog‘langan va erkin bo‘lishi mumkin. Bog‘langan suv gigroskopik (qalinligi 10-8 sm) va pardasimon (10-8 sm dan 10-5 sm gacha) bo‘ladi. Erkin suv kapillyar suv va gravitatsion suvga bo‘linadi. Yer osti suvlari yog‘in suvining tog‘ jinslari qatlamlariga shimilishidan, nam havoning tog‘ jinslari yoriqlariga kirib kondensatsiyalanishidan,

cho‘kindi jinslar hosil bo‘layotganda kirib qolayotgan suvlardan vujudga keladi. Yer osti suvlari tarkibida erigan mineral tuzlar miqdoriga qarab chuchuk suv, mineral suv va sho‘r suv bo‘lnadi. Yer osti suvlari yana bosimli va erkin oquvchi suvlar bo‘ladi. Bosimli suvlar ikkita suv o‘tkazmaydigan qatlam orasidagi suv o‘tkazuvchi qatlamda hosil bo‘ladi va quduq qazilsa, suv favvora bo‘lib otilib chiqadi. Bunday suv artezian suv deb ham aytiladi. Yer osti suvlari sathi joyining geologik tuzilishiga, relefiga bog‘liq ravishda bir xil bo‘lmaydi va baland tomondan past tomonga oqadi. Yer yuzidagi jarlarda, o‘yiqlarda yer yuziga oqib chiqib, buloqlarni hosil qiladi. Suv o‘tkazadigan qatlam yer yuziga chiqqan joylarda sizot suvlar hosil bo‘ladi. Yer osti suvlari tabiatda juda katta ish bajaradi. Bular quyidagilar: 1. Yer osti suvlari sathi sayoz joylarda botqoqliklar, sho‘rxoklar, zax yerlar vujudga keladi. 2. Tog‘ jinslari qatlamlaridagi moddalarni yuvib, oqizib, eritib olib ketib, ularni qayta taqsimlaydi. 3. Daryolar, dengizlar, sohillarda, vodiylar va yonbag‘irlarda suv o‘tkazmaydigan qatlamlar past tomonga nishab bo‘lsa surilmalar, tog‘ siljishlari ro‘y beradi. 4. Suvda yaxshi eriydigan tog‘ jinslari tarqalgan joylarda karst hodisasiga sabab bo‘ladi. Yerning yuza qatlamlarida ohaktosh, gips, dalomit, tuzlar bor joylarda yer osti suvlari ularni eritib olib ketib, yer ostida yo‘laklar, boshliqlar, o‘yiq va yoriqlar vujudga keladi, yer yuzidagi suvlar yer ostiga tushib ketib yer osti ko‘llari, daryolarini hosil qiladi. Yer yuzasi o‘ydim chuqur bo‘lib qoladi. Shu hodisa karst hodisasi deyiladi. Karst sayoz karst, chuqur karst, ochiq karst, yopiq karst, chimli karst bo‘lishi mumkin.

Yuqorida bayon qilingan nazariya va gipotezalarga mos ravishda Yer osti suvlari quyidagi guruhlarga bo’linadi: vad o z Yer o sti suvlari; yuv e nil Yer o sti suvlari; sedimentatsion Yer osti suvlari. Vadoz Yer osti suvlari, ya’ni yerning ustki qatlami po’stidagi suvlar o’z navbatida uch turga bo’linadi: infiltratsi o n Yer o sti suvlari; inflyuatsi o n Yer o sti suvlari; k o nd e nsatsi o n Yer o sti suvlari. Infiltratsi o n Yer o sti suvlariga d o nad o r t o g’ jinslari o rasidan shimilib, ye r o stiga o’tgan suvlar kiradi. Inflyuatsion suvlarga esa tog’ jinslaridagi yoriqlar va bo’shliqlar orqali yer ostiga o’tadigan suvlar kiradi. Va nihoyat, yer osti yoriqlari va bo’shliqlarida uchraydigan bug’ ko’rinishidagi nam havoning kondensatsiyalanishi natijasida kondensatsion Yer osti suvlari hosil bo’ladi. Vadoz suvlar Yer kurrasida suvning umumiy aylanishida faol ishtirok etadi, aniqrog’i ular Yer yuzasidagi suv havzalari hamda atmosferadagi namlik bilan chambarchas bog’langan. Yuv e nil Yer o sti suvlarining k e lib chiqishi magmatik va m e tam o rfik jarayonlar bilan b o g’liqdir. Bu guruhdagi Yer osti suvlari vodorod (N) va kislorod (O 2 ) molekula larining qo’shilishidan hosil bo’lgach, tabiatda suvning aylanishida birinchi marta ishtirok etadi. Sedimentatsion Yer osti suvlari yuqorida ta’kid langanidek, uzoq vaqt davomida suvning tabiiy aylanishida qatnashmasligi mumkin. Tabiatda, k e lib chiqish shar o itiga ko’ra, bir turli bo’lgan Yer o sti suvlarini ajratish mushkul. Chunki bir geologik strukturaning geologik tarixi

O'xshashlar

Tabiiy resurslar haqida ma’lumot yer usti va yer osti boyliklari.

Yer osti boyliklarini ekologik-huquqiy muhofaza qilish

Mol-mulk, yer solig’i va yagona yer solig’i

Yer huquqi tizimi.

Me’da osti bezining tuzilishi. Ingichka ichak