MATNDA GUMON OLMOSHLARINING AYRIM SEMANTIK VA FUNKSIONAL-USLUBIY XUSUSIYATLARI Reja: 1.Olmoshlarning tasnifiy belgilari haqida tushuncha 2. Gumon olmoshlarining orqali matnda mavhumlik, noaniqlik, gumon ma’nolarining ifodalanish xususiyatlari haqida. 3. Gumon olmoshlari matn tarkibida aktualizator sifatida.

Olmoshlar ot, sifat, son, ravish so‘z turkumlari o‘rnida, hatto, bir gap yoki matn o‘rnida nutqiy ixchamlik uchun foydalaniladigan so‘zlar bo‘lib, ular nutq jarayonida nutqiy aloqa vazifasini bajaradi. Olmoshlarning har bir semantik turi matn tarkibida nutqiy aloqa vazifasini, deyktik (ishora qilishi, ko‘rsatish) vazifasini bajaradi [TTIL, 74-75]. Olmoshlarning barcha semantik turlari uslubiy jihatdan vazifadoshlik (sinonimik) va ta`sirchanlik (emotsional-ekspressiv) ifodasiga ko‘ra bir-biridan farq qiladi. O‘zbek tilida gumon olmoshlari predmet, belgi yoki hodisa haqidagi noaniq tasavvurni bildirib, ularga umumiy, mavhum (abstrakt) va taxminli ishora qilishii bilan xarakterlanadi 1 . Gumon olmoshlari noma’lumlikni – so‘zlov s hi s haxs, sub’ekt avval uchratmagan yoki tushuntirib bera olmaydigan narsa-hodisa tushunchasini bildiradi. Gumon olmoshlari orasida faol qo‘llanuv c hi qandaydir olmoshida ana Shu mavhumlik, noma’lumlikning ayrim jihatlari ro‘yobga c hiqadi yoki aktuallaShadi. Masalan: Qoshlari bir-biriga tutaShgan, qisilgan ko‘zlari to‘rda surat bo‘lib qolgan Fazilatga qadalgan, lunjlari ichiga botib ketgan qoramtir yuzida g‘azab emas, yo‘q, qandaydir c heksiz bir alam muhrlangan (O.Y o qubov. Diyonat). Keltirilgan matn tarkibidagi “qandaydir” gumon olmoshi juda ham c heksiz, poyonsiz g‘am- alam bilan to‘lgan qahramon ichki dunyosini ochishhga vosita bo‘lgan. Endi publitsistik uslub namunasi bo‘lgan quyidagi parchaga e’tiborni qarataylik: Kecha kechqurun osmondan qandaydir noma’lum jism uchib tushdi (“Xalq so‘zi”). Bu parchada ifodalovchi mavhumlik, gumon ottenkasi ikki so‘zda – ham “noma’lum” so‘zida, ham “qandaydir” gumon olmoshida oo‘yobga Chiqmoqda. Shu o‘rinda keltirilgan parchada “qandaydir” gumon olmoshi ortiqchadek, grammatik pleonazm (ortiqchalik) hodisasi sodir bo‘layotgandek tuyuladi. Agar biz yuqorida keltirilgan gapning boshqacha 1 Бу ҳақда қаранг: Ўзбек тили грамматикаси. Икки томлик. 1-том. – Тошкент: Фан, 1975. – Б. 359; Шоабдураҳмонов Ш., Асқарова М., Ҳожиев А., Расулов И., Дониёров Х. Ҳозирги ўзбек адабий тили. 1-қисм. – Тошкент: Ўқитувчи, 1980. – Б. 318 ва бошқалар.

variantini o‘zaro qiyoslasak, matn tarkibida “qandaydir” gumon olmoshining funksional o‘rni o‘z-o‘zidan anglashldi : Kecha kechqurun osmondan qandaydir noma’lum jism uchib tushdi // kecha kechqurun osmondan noma’lum jism uchib tushdi . Bu parchalar qiyosi s hundan dalolat beradiki, “qandaydir” olmoshining matnda qo‘llanishi bilan s hu matn yordamida ifodalanayotgan noma’lumlik ottenkasi kuchli, ta`sirchan tarzda namoyon bo‘ladi hamda o‘ s ha noma’um narsaning qandayligiga qiziqish ottenkasi ham ro‘yobga Chiqadi. Shunga ko‘ra tilshunos olimlar gumon olmoshlari va boshqa ayrim tur olmoshlari matnda qo‘llanilishi bilan uslubiy aktualizatorlik xususiyati namoyon bo‘lishini alohida ta’kidlab ko‘rsatmoqdalar 2 . Shunga ko‘ra, gumon olmoshlarining funksional-semantik xususiyatlari o‘rganilayotganda ularni matn tarkibidagi boshqa til birliklari bilan o‘zaro uyg‘unligini aniqlaSh, Shu asosda qandaydir, nimadir, qachondir, qaergadir, kimdir singari gumon olmoshlari anglatgan semantik-uslubiy ottenkalarni mikromatn qurShovida belgilash lozim bo‘ladi. Shuni unutmaslik lozimki, gumon olmoshlaridan matnda foydalanish hammavaqt ham funksional-uslubiy jihatdan kutilgan natijani beravermaydi, ya’ni ular orqali oddiygina ma’lumlik-noma’lumlik xususiyati ifodalanadi- yu, lekin bu matndan muhim, emotsional ta`sirchanlikni kutish qiyin bo‘ladi. Masalan: Men ko‘Chadan nimadir topib oldim (Xalq so‘zi). Publitsistik uslubga xos oddiy xabar mazmunidagi bu gapda “nimadir” olmoshi oddiygina noma’lumlik ma’nosini ifodalashga xizmat qilmoqda. Bu matn tarkibidagi gumon olmoshidan qo‘ShimCha funksional-uslubiy xoslanishni kutish qiyin. 2 2 Сулейманова О.А. Местоименные актуализаторы весь и целый в современном русском языке // Филологические науки. 1985. № 4. – С. 18-22; Смирнов Ю.Б. Семантико- функциональные особенности неопределенных местоименных прилагательных // Русский язык в школе. 1985. № 4. – С. 14-16 ; Ҳамроев М.А. Ҳозирги ўзбек тилидаги кўрсатиш олмошларининг функционал-семантик хусусиятлари. – Тошкент: Фан, 2009. – Б. 51-57.

Endi badiiy uslubga xos quyidagi matnga diqqat qilaylik: Negadir bur c hakka qisilib, mum tishlab olgan Fazilat ortiq c hidab turolmadi. Birdan ovozining boricha uvvos tortib yig‘lab yubordi (O.YOqubov. Diyonat). Keltirilgan matn boshida qo‘llangan “negadir” gumon olmoshi o‘z xatti- harakatidan qattiq pushamon bo‘lib, asablari taranglaShgan Fazilat ichki kecnmalariga ishora qilmoqda. Qahramon eri Jabbor tirik bo‘la turib, Bo‘riboevning aldovlariga uchib, unga tegib olgan, eri frontdan kelganini eshitib, nima qilishiini bilmay turgan idora hsobchisi Fazilatning qalb tug‘yoni ifodalanishiga “negadir” gumon olmoshi aktualizatorlik (ishora qiluvhilik) vazifasini bajaradi. Bunday paytda gumon olmoshlarining matndagi qo‘ s him c ha ma’no xususiyati, uslubiy jihatlari haqida fikr yuritish mumkin bo‘ladi. Gumon olmoshlaridan matnda so‘zlov c higa ko‘proq ma’lum bo‘lgan predmet, voqea-hodisalarga nisbatan qo‘llaSh mantiqqa to‘g‘ri keladi. Masalan: Va ko‘p hollarda, ma’naviyat haqida beriladigan savollarga har xil, ba’zan esa bir-biriga qarama-qarShi, qandaydir noaniq, sayoz javoblarni ham eShitishga to‘g‘ri keladi (I.Karimov. YU.m., 18). Keltirilgan matnda “qandaydir” gumon olmoshi o‘zidan keyingi “noaniq”, “sayoz” kabi mavhumlikni bildiruvchi so‘zlarni ma’no jihatdan to‘ldirib, uslubiy jihatdan kuchaytirib kelishga xizmat qilgan, ya’ni bu matnda “qandaydir” gumon olmoshi stilistik aktualizator vazifasini bajarib kelmoqda. Shunisi muhimki, noaniqlik, gumon ma’nosini bildiruvchi kimdir, nimadir, qaysidir, qayoqdadir, qanaqadir, qandaydir, qachondir olmoshlariga kelishik, egalik va ko‘plik qo‘ s him c halari –dir elementidan oldin qo‘ s hiladi, bunday grammatik holat noaniqlik, gumon ma’nosining matnda kuchli tarzda ta’kidlanishiga xizmat qiladi: ...bu dunyoda tabiatda ham, jamiyatda ham bo‘ s hliq bo‘lmaydi. Qaerdadir bo‘ s hliq paydo bo‘ldimi, hech s hubhasiz, uni albatta kimdir to‘ldirishga harakat qiladi (I.Karimov. YU.m., 12); Saida

nimanidir mulohaza qilib, majlisda Qalandarovga heya narsa demadi (A.Qahhor. SinChalak) kabilar. O‘zbek tilida gumon olmoshi ba’zi so‘roq olmoshlariga “ham” yordamchisini qo‘ s hish orqali ham hosil qilinadi. Shunisi muhimki, “ham” yordamchisi so‘z o‘zgartuv c hi qo‘ s him c halar yoki ko‘mak c hilardan keyin qo‘ s hiladi: Tolibjon nima bilan ham o‘z fikrini isbotlamoq c hi bo‘ldi, lekin uddasidan c hiqa olmadi (Said Ahmad. Jimjitlik) kabilar. O‘zbek tilida “birov” so‘zi ko‘pin c ha gumon olmoshi sifatida qo‘llanilib, begona, boshqa, notanish, noaniq odam, noaniq Shaxs, allakim, kimdir singari ma’nolarini alohida ta’kid bilan ifodalashga xizmat qiladi: – Tomorqani birov ko‘tarib ketarmidi, turaveradi-da, - dedi kampir o‘g‘li hoziroq ketmonni kuo‘tarib tomorqa tomon jo‘na s hidan hadiksirayotgandek (SH.Bo‘taev. Dasta rayhon) kabilar. Ba’zi so‘zi ko‘plik qo‘ s him c hasini olgan holda gumon olmoshi vazifasini bajarishga xizmat qiladi. Aslida “ba’zi” so‘zi noaniq belgi, xususiyat ma’nosini bildirib, matn tarkibida ko‘pin c ha sifatlovchi aniqlovchi vazifasini bajaradi hamda bu so‘z “ayrim” so‘zi bilan ma’nodoShlik hosil qiladi. Qiyoslang: ba’zi odamlar // ayrim odamlar; ba’zi uylar // ayrim uylar . Shunday qilib, o‘zbek tilida gumon olmoshlari so‘roq olmoshlariga – dir, alla- elementlarini qo‘ s hib hosil qilinadi, “birov, biron, biror” so‘zlari ham gumon olmoshi ma’nosida qo‘llaniladi hamda bu olmoshlar matn tarkibida noaniqlik, gumon ma’nolarini kuchli ta’kid, alohida ta’kid yo‘li bilan ifodalab, matnga xilma-xil ekspressiv holatlarni ro‘yobga c hiqaradi, ba’zan esa matnda aktualizatorlik vazifasini bajaradi. Matnda “bir nima”, “qay bir”, “ba’zi”, “ba’zilar” kabi so‘zlar ham o‘rni bilan gumon, noaniqlik ma’nolarini ifodalashga vosita bo‘ladi.