Mehnat va texnika turlari bo‘yicha sinfdan va maktabdan tashqari olib boriladigan tashkiliy ishlar.
![Mehnat va texnika turlari bo‘yicha sinfdan va maktabdan tashqari olib
boriladigan tashkiliy ishlar.
Reja:
1. Mehnat ta’limiga asoslangan darsdan tashqari mashg‘ulotlar.
2. O‘quvchilarni maktabdan tashqari ishlarga jalb qilishning gruppaviy
formasi.
3. Maktabdan tashqari ishlarning ommaviy formasi.
4.O‘quvchilarning texnik ijodkorligi uyushmalarida ishlarni tashkil kilish
mazmuni va metodi.](/data/documents/719d59df-ca13-43e6-be63-d297b9a1faf7/page_1.png)
![1. Mehnat ta’limiga asoslangan darsdan tashqari mashg‘ulotlar. Umumiy
o‘rta ta’lim muassasalarida darsdan tashqari mashg‘ulotlarning barcha shakllarini
shartli ravishda uch guruhga ajratish mumkin.
Birinchi guruhga to‘garaklar kiradi. To‘garak darsdan tashqari
mashg‘ulotlarni tashkil qilishning keng tarqalgan va chuqur tadqiq etilgan shakli
hisoblanib, ixtisoslashuvidan qat’iy nazar ularning ko‘plab umumiy tomonlari
mavjud. Shuning uchun turli tipdagi to‘garaklarning rahbarlari boshqa ixtisosdagi
to‘garaklar ishidagi kasbga yo‘naltirishga oid ilg‘or tajribalarini chuqur o‘rganib,
eng yaxshi tomonlarini o‘z ishida qo‘llashlari yuqori natijalarga erishish imkonini
beradi. Albatta, to‘garak ishini kasb tanlashga yo‘llash asosida olib borish o‘ziga
xos xususiyatlarga ega bo‘lib, uning metod va shakllariga ma’lum darajada ta’sir
ko‘rsatadi.
Maktablarning ish tajribasida turli–tuman to‘garaklar uchraydi. O‘quv
predmetlari bilan bog‘liqlik nuqtai nazaridan to‘garaklarni uch guruhga: predmetga
doir, predmetlararo va predmetdan tashqari to‘garaklarga ajratish mumkin.
Predmetga doir to‘garaklar deb, bevosita mehnat tarbiyasi bilan bog‘liq
bo‘lgan to‘garaklarga aytiladi. O‘z mazmuniga ko‘ra bu to‘garaklar mehnat darsida
o‘quvchilar bajargan ishning davomi bo‘lib, bunda o‘quvchilarning faoliyati
yanada murakkabroq, kengroq yo‘lga qo‘yiladi. Predmetga doir to‘garaklar
jumlasiga duradgorlik, chilangarlik, tokarlik to‘garaklari, aralash to‘garaklar
(yog‘ochga va metallga ishlov berish to‘garaklari, qo‘lda va dastgohlarda amalga
oshiriladigan operatsiyalarni bajarishga oid to‘garaklar) kiradi.
Predmetga doir to‘garaklar darsdan tashqari mashg‘ulotlar hozircha kasbga
yo‘naltirish ishida tegishli o‘rinni egallaganicha yo‘q. Amalga oshirgan kuzatishlar
hamda tajriba-sinov ishlarimiz natijasida aniq bo‘ldiki, bu turdagi to‘garak
rahbarlari odatda fanlararo aloqadorlik hamda egallangan nazariy bilimlarning
amaldagi tatbiqi doirasi bilan o‘quvchilarni tanishtirishga yetarlicha e’tibor
bermaydilar. Natijada, predmetga doir to‘garaklar tashkil qilingandan so‘ng bir
ikki oy o‘tgach o‘z ishini to‘xtatadi, chunki o‘quvchilar mashg‘ulotlarga bo‘lgan
qiziqish yo‘qoladi. Bu muammoni hal qilishning eng maqbul yechimiga bizning](/data/documents/719d59df-ca13-43e6-be63-d297b9a1faf7/page_2.png)
![fikrimizga ko‘ra fanlarga oid har bir tushunchaning amaliy tatbiqiga ko‘proq
e’tibor qaratish, ularni amalda namoyish qilish, mashg‘ulotlarda amaliy
yo‘naltirilganlikni oshirishga e’tibor qaratish orqali erishiladi. Bu vazifalar hal
etilganida ijodiy izlanishga chanqoq, o‘z kuchlarini sinab ko‘rishni istagan
o‘quvchilar o‘z imkoniyatlarini ishga solish uchun sharoit yaratiladi.
Predmetlararo to‘garaklar ichida fizik-texnik to‘garaklar eng keng
tarqalgan mashg‘ulot turi hisoblanadi. Bu turdagi to‘garaklarda o‘quvchilarni
kasbga yo‘naltirish ishlarining mazmuni to‘garakning nomidan kelib chiqadi.
Bunda o‘quvchilar fizika kursida o‘rganiladigan muayyan qonuniyatlarning
amaldagi tatbiqi bilan tanishadilar, bu esa ularning turli kasb-korlikda qo‘llanilish
asoslarini ham bilib olishga imkon yaratadi. Shuningdek, o‘quvchilar model
konstruksiyasi, uning detallarini tayyorlash texnologiyasini ishlab chiqar ekanlar,
texnologik bilim va o‘quvlarni o‘zlashtiradilar, model detallarini yasaganda esa
ularning amaliy ko‘nikmalari takomillashadi.
Predmetdan tashqari to‘garaklar hozirgi vaqtda darsdan tashqari
mashg‘ulot sifatida keng tarqalgan. O‘quvchilar faoliyatining mazmuniga ko‘ra bu
to‘garaklar turli tuman bo‘lishi mumkin. Mazkur holda gap shunday predmetdan
tashqari to‘garaklar haqidagina boradiki, ularning ishlari uchun maktab
ustaxonalaridan moddiy baza sifatida foydalaniladi, yoki o‘quvchilar faoliyati
mehnat darslarida olingan bilim va malakalarga tayanadi.
Hozirgi kunda maktablar va maktabdan tashqari muassasalar faoliyatida
o‘quvchilar texnik ijodkorligi to‘garaklarining quyidagi tiplarni vujudga kelgan:
Tayyorlov texnika to‘garaklari (kichik maktab yoshidagi o‘quvchilar
uchun). Ularda o‘quvchilar jonli va oson shaklda texnika elementlari hamda eng
oddiy texnologik jarayonlar bilan tanishadilar, qog‘oz, plastmassa, metall va
boshqa materiallarga ishlov berish bo‘yicha olgan boshlang‘ich ko‘nikmalarini
rivojlantiradilar. O‘quvchilar texnik o‘yinchoqlar, mashina va mexanizmlarning
sodda modellarini, eng oddiy avtomatik qurilmalar, o‘quv ko‘rsatmali
qo‘llanmalar, maktab hamda uy-ro‘zg‘or buyumlari va hokazolarni tayyorlaydilar.
Bu tipdagi to‘garaklar faoliyatida yasalgan o‘yinchoqlar va modellar bilan o‘yinlar](/data/documents/719d59df-ca13-43e6-be63-d297b9a1faf7/page_3.png)
![hamda musobaqalar o‘tkazish muhim o‘rin tutadi. Tajriba-sinov ishlari natijalariga
ko‘ra aytish mumkinki, tayyorlov texnika to‘garaklaridagi mashg‘ulotlar
keyinchalik maktab yoshidagi o‘quvchilarni kasbga yo‘naltirish ishida barcha
shakldagi mashg‘ulotlar uchun propedevtik vazifani o‘taydi.
Fan-texnika (fizika, fizika-texnika, ximiya, ximiya-texnologiya, agroximiya,
astronomiya va boshqa) to‘garaklar o‘quvchilarning maktab o‘quv rejasidagi turli
fanlar bo‘yicha olgan bilimlarini chuqurlashtirish va amaliy ko‘nikmalarini
mustahkamlash, ta’lim kabinetlarini jihozlash uchun asbob-uskunalar yaratish va
shu asosida o‘quvchilarni kasbga yo‘naltirish maqsadlarida tashkil qilinadi.
Sport-texnika to‘garaklari maktablar va maktabdan tashqari muassasalarda
ishlaydi. Bular aviamodel, raketa-kosmik modellashtirish, avtomobil modelchilari,
kema modelchilari, kartingchilar, temir yo‘l modelchiligi, radioboshqarish, suv-
motor va boshqa to‘garaklaridan iboratdir.
Mazkur to‘garaklarda o‘quvchilar modellarni va ishlaydigan texnikani
konstruksiyalash va tayyorlash bilan shug‘ullanadilar, keyin esa ana shu modellar
bilan sportning texnik turlari bo‘yicha modelchi-sportchilarning musobaqalarida
qatnashadilar.
O‘quvchilar sport-texnika to‘garaklarida tegishli texnika tarmog‘ining tarixi,
uning xalq xo‘jaligida va mamlakatimiz mudofaasida qo‘llanishi bilan,
samolyotlar, avtomobillar, kemalar, radio apparatlari va boshqa texnikalar bo‘yicha
konstruktorlar texnik tafakkurining xususiyatlari bilan tanishadilar.
O‘quvchilar bu to‘garaklarda ishlar ekanlar, materiallarga ishlov berishga va
ularning xossalariga bevosita aloqador bo‘lmagan, lekin buyumlarni tayyorlash
jarayoni o‘quvchilar texnik mehnat darslarida egallagan mehnat operatsiyalariga
ko‘p jihatdan tayanadigan ko‘plab yangi bilim hamda o‘quvlarni o‘zlashtirib
olishadi. To‘garaklarning bu guruhiga o‘quvchilar ular uchun yangi bo‘lgan
mehnat faoliyati turlari bilan tanishtiradigan, ijtimoiy jihatdan foydali, ular uchun
qiziqarli to‘garaklarni ham kiritish mumkin. Masalan, keyingi yillarda zarb qilish,
muqovachilik, zargarlik to‘garaklari va boshqa to‘garaklar keng tarqaldi.](/data/documents/719d59df-ca13-43e6-be63-d297b9a1faf7/page_4.png)
![Ishlab chiqarish-texnika to‘garaklari maktablardagi va maktablararo
ustaxonalar bazasida, o‘quv-ishlab chiqarish va sanoat korxonalarida bazasidagi
yosh texniklar markazlarida va boshqa maktabdan tashqari muassasalarda tashkil
qilinadi. Odatda bunday to‘garaklar ro‘yxati mahalliy sharoitlarga ko‘ra, avvalo
o‘quvchi to‘garakda olgan bilimlarini, o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi
muassasalarida o‘zlashtirgan amaliy malakalarini keyinchalik qay darajada
takomillashtira olishga ko‘ra belgilanadi. Bunday to‘garaklar mahalliy
korxonalarda, qishloq xo‘jaligi tarmoqlarida keng tarqalgan biror kasbga
qiziqadigan maktab yoshidagi o‘quvchilarni birlashtiradi.
- Badiiy amaliy to‘garaklar respublikamiz mustaqillikka erishgan yillarda
keng e’tibor berib kelinayotgan milliy qadriyatlarimiz bilan bog‘liq halq
hunarmandchiligi bilan uzviy bog‘liq holatda tashkil etiladi. Bu turdagi
mashg‘ulotlar amalda qo‘llanadigan asbob-uskuna, jihoz va moslamalar,
mexanizatsiyalashtirilgan va elektrlashtirilgan texnika vositalari bilan ishlashning
amaliy bilim, ko‘nikma va malakalarini egallash asosiy maqsad sifatida
belgilanadi. Mashg‘ulotlar mazmuni quyidagi vazifalarning yechimini topishga
qaratiladi:
- xalq hunarmandchiligi sohalaridagi ishlab chiqarish mazmuniga ega
vazifalarni yechish, tajribalar o‘tkazishi, o‘lchov-tekshiruv, asbob-uskunalaridan
to‘g‘ri foydalanishi;
- bozor iqtisodiyoti qonuniyatlari, talablari asosida sifatli, xaridorgir,
iste’mol mollari va mehnat mahsulotlarini tayyorlashga odatlanishi;
- o‘zlari tayyorlangan mahsulotlarni, o‘zlari iste’molchiga yetkazishni
o‘rganishi.
Darsdan tashqari mashg‘ulotlarning ikkinchi guruhiga ekskursiyalar, fan
olimpiadalari, ko‘rgazmalar, o‘quvchilar konferensiyalari, kasbning eng yaxshi
ishchisini aniqlash uchun o‘tkaziladigan tanlovlar, ishlab chiqarish ilg‘orlari bilan
bo‘ladigan uchrashuvlar kabi tadbirlar kiradi. Bu turdagi mashg‘ulotlarga mohiyati
va afzalligini belgilab beruvchi jihati ko‘plab o‘quvchilarni jalb qilish
imkoniyatining mavjudligi bo‘lib, shu sababli ular tadbirlarning ommaviy shakllari](/data/documents/719d59df-ca13-43e6-be63-d297b9a1faf7/page_5.png)
![deb yuritiladi. Amalga oshirgan tajriba-sinov ishlarimiz sanab o‘tilgan barcha
shakldagi mashg‘ulotlarning yuksak darajada samarali ekanligi tasdiqladi. Ular
o‘quvchilarning hozirgi zamon ishlab chiqarishi asoslari to‘g‘risidagi tasavvurini
kengaytirish, ularni turli kasblar bilan tanishtirish imkonini beradi.
Bu mashg‘ulotlarning kamchiligi o‘quvchilarni foydali mehnatga, bevosita
ijodiy faoliyatga jalb qila olmasligi bilan belgilanadi. Shuning uchun o‘quvchilar,
darsdan tashqari mashg‘ulotning mazkur shakli bilan birga boshqa to‘garak ishida
ham qatnashsalar, maqsadga muvofiq bo‘ladi. Ko‘pchilik vaziyatlarda bu
tavsiyamiz o‘z tasdig‘ini topmoqda, jumladan, tashkil etiladigan ko‘rgazmalarda
to‘garak a’zolari o‘z ishlarini namoyish qiladilar, ya’ni ikki tipdagi mashg‘ulotlarni
uyg‘unlashtiradilar.
Ko‘rgazmaga ko‘plab ta’lim muassasalarida katta ahamiyat bilan qaraladi,
o‘quvchilar bunday tadbirlarga yil davomida tayyorgarlik ko‘rib boradilar. Biz
tajriba-sinov etib belgilangan umumiy o‘rta ta’lim maktablarida o‘quvchilarning
o‘zi haqida biror esdalik qoldirishi hatto an’anaga aylangan. Bunday esdalik faqat
texnik mehnatgagina emas, balki qishloq xo‘jaligiga va maishiy xizmatga oid
bo‘lishi ham mumkin. Ko‘pincha, yaxshi ko‘rgazmalar butun maktabning iftixori
bo‘ladi.
Ishlab chiqarish ilg‘orlari bilan uchrashuvlar yaxshi samara beradi. Lekin
buning uchun tegishli tashkiliy-tayyorgarlik ishlarini olib borish talab etiladi. Bu
ish tashabbuskorlar, ya’ni ana shu uchrashuvlarni uyushtiruvchilar guruhini tashkil
etishdan boshlanadi. Tashabbuskorlar guruhi uchrashuvda muhokama etiladigan
savollar va masalalar doirasini belgilab beradi. Shundan keyin ana shu savollarga
javob bera oladigan mutaxassislar tanlanadi. Uchrashuvning o‘quvchilarni kasbga
yo‘naltirish ishiga to‘laroq javob bera olishi uchun ko‘riladligan masalalarning
tegishli qirralariga ko‘proq e’tibor qaratiladi.
Darsdan tashqari mashg‘ulotlarning uchinchi guruhiga o‘quvchilarning
mehnat birlashmalari kiradi. Mehnat birlashmalari nisbatan ancha ilgari paydo
bo‘lganiga qaramasdan, keyingi yillarda ayniqsa keng qo‘llanila boshlandi.
O‘quvchilarnig mehnat birlashmalari ta’limni unumli mehnat bilan qo‘shib olib](/data/documents/719d59df-ca13-43e6-be63-d297b9a1faf7/page_6.png)
![borishning samarali shakli sifatida mehnatda tarbiyalash, kasb tanlashga yo‘llash,
ishlab chiqarish asoslari bilan tanishtirish va mehnatga ijodiy munosabatni
shakllantirish vositasi sifatida namoyon bo‘ladi.
Mehnat birlashmalarini tashkil etish, faqatgina, o‘quvchilarning moddiy, xom
ashyo ta’minotini mustahkamlabgina qolmasdan, balki, milliy qadriyatlarimizni
tiklash, kasbiy ta’lim-tarbiya berish, kasbga yo‘naltirish, tayyorlash, tanlash,
moslashtirish kabi dolzarb muammolarni ijobiy hal etishda ham muhim omil bo‘lib
xizmat qiladi. Shunday ekan, har bir maktabda bugungi bozor iqtisodiyoti
sharoitini hisobga olgan holda, o‘quvchilarning talab, ehtiyoj va qiziqishlarini
qondirish uchun mehnat birlashmalarining tashkil etilishi bozor munosabatlari
sharoitining zaruriy ehtiyojidir.
Birlashmaga jalb etilgan o‘quvchilar o‘z mehnatlari natijalarini ko‘rib, chuqur
ruhiy qoniqish hosil qiladilar. Mehnat faoliyati ularda mustaqillik, mehnatsevarlik,
erkinlik, ijodkorlik, tadbirkorlik, ishbilarmonlik, tashkilotchilik kabi sifatlarni
shakllantiradi. Mehnat birlashmalari o‘quvchilarda intizomlilik, do‘stlik,
birdamlik, tejamkorlik, mehnat kishilariga hurmat ruhida tarbiyalab, ularni
kelgusidagi kasbiy faoliyatiga tayyorlaydi.
Mehnat birlashmalarida qatnashuvchi o‘quvchilar shu jamoaning qiziqish va
intilishlari ruhida tarbiyalanib, aniq bir maqsadni amalga oshirish uchun harakat
qiladi, uning yutuq va kamchiliklarini dildan his qiladilar. Mehnat topshiriqlarini
o‘z vaqtida sifatli bajarishga, ijodiy izlanib, yondashgan holda hamda xom ashyo
materiallaridan imkon qadar unumli foydalanishga javobgarlik hissini sezish
ruhida tarbiyalanib boriladi. Birlashmada tashkil etiladigan mehnat jamoa
a’zolarining ehtiyojlarini to‘laroq qondirishga, jamiyat va tabiat boyliklarini asrash
va ko‘paytirishga hamda o‘quvchilarni barkamol shaxs sifatida tarbiyalashga
qaratilgan bo‘lishi talab etiladi. Birlashmada kasbga yo‘naltirish mehnati o‘quv,
xizmat ko‘rsatish, xom ashyo va mahsulotlarini tayyorlash mehnati asosida amalga
oshiriladi.
O‘quvchilar bilan individual ishlar olib borish. O‘quvchilarni maktabdan
va sinfdan tashqari ishlarni har xil formalarda tashkil qilishning asosiy vazifasi,](/data/documents/719d59df-ca13-43e6-be63-d297b9a1faf7/page_7.png)
![ularni ijtimoiy foydali faoliyatda faol ishtirok etishni, shaxsiy qiziqishlarini,
moyilligi va imkoniyatlarini to‘liq ishga solishdan iboratdir. Maktabdan va sinfdan
tashqari ishlarga pedagogik rahbarlik qilishdan maqsad o‘quvchilarni mustaqil
hayotga tayyorlash faqat maktabdagina emas balki ijtimoiy tashkilotlar orqali
texnik ijodkorlik sifatlarini tarbiyalashdan iboratdir. Maktabdan va sinfdan tashqari
ishlarni tashkil qilishning asosiy maqsadi umumiy o‘rta maktablarida fanlardan
olgan bilimlarini texnik masalalarni yechishga to‘liq safarbar etishdir. Sinfdan va
maktabdan tashqari ishlarni tashkil qilish va olib borish ta’lim va tarbiyaning
umumiy prinsiplari asosida amalga oshiriladi. O‘quvchilarning mehnat va texnika
turlari bo‘yicha sinfdan va maktabdan tashqari ishlarini quyidagi 3 ta guruhga
birlashtirish mumkin:
1. O‘quvchilarning individual ishlari.
2. O‘quvchilarning qiziqishiga qarab to‘garaklar, klublar, ijodiy
birlashmalariga gruppaviy mashg‘ulotlar.
3. Juda ko‘p sonli o‘quvchilar ishtirokidagi ommaviy tadbirlar
O‘quvchilarning individual ishlar bilan shug‘ullanishi bu ijodiy jamoada
ishlashiga zamin yaratadigan ijodga qiziqishning boshlang‘ich bosqichi
hisoblanadi. Bunda o‘quvchilar o‘zidan katta yoshdagi o‘quvchilar, o‘qituvchi yoki
boshqa mutaxassisning rahbarligida har xil texnika va texnologiyalarni
modellashtirish va loyihalashtirish bilan shug‘ullanishida texnikaning biror turiga
qiziqadigan o‘quvchilar bir-biri bilan xabarlashib guruhlarni tashkil qiladi, natijada
texnik to‘garaklar paydo bo‘ladi. To‘garaklardan yetishib chiqqan o‘quvchilarni
ta’lim yo‘nalishi bo‘yicha chuqur shug‘ullanishga rahbarlik qilish ham individual
ish turiga kiradi.
2.O‘quvchilarni maktabdan tashqari ishlarga jalb qilishning gruppaviy
formasi . Guruh shaklida texnik yechimlarni ishlab chiqish yuzasidan
uyushtiriladigan baxslar quyidagi vazifalarni hal qilish imkonini beradi:](/data/documents/719d59df-ca13-43e6-be63-d297b9a1faf7/page_8.png)
![1. Bahs qatnashchilari muammoning haqiqiy holatini to‘g‘ri baholash,
muhim holatlarni ikkinchi darajali masalalardan ajratish hamda muammoni hal
etishdan ko‘zlangan maqsad va vazifalarni to‘g‘ri belgilab oladilar.
2. Guruh a’zosi bo‘lgan boshqa o‘quvchilar fikrini eshitish, o‘z fikr-
mulohazalarini ular bilan umumlashtirish va uyg‘unlashtirish.
3. Hech bir sohadagi alohida mutaxassis qaralayotgan muammoni
atroflicha qamrab ololmasligi va aynan muammolarni hal qilishning jamoa shakli
samaradorligining amaliy tasdig‘ini topishi.
4. Ko‘plab muammolarning yechimlari bir nechta yo‘nalishda hal etilishi
mumkin bo‘lgan yechimlarga ega ekanligini aniqlash.
O‘quvchilarning darsdan bo‘sh paytlarida texnikaning birorta yo‘nalishi
bo‘yicha texnik ijodkorligi bilan shug‘ullanishning asosiy formalaridan biri texnik
to‘garaklar hisobalanadi. Bunda o‘quvchilar o‘zlarining qiziqishlariga qarab
ixtiyoriy ravishda amaliy faoliyat bilan shug‘ullanadilar. Bunday birlashmalarda
o‘quvchilar texnikani o‘rganishi, texnik obyektlarni va texnologiyani
takomillashtirish, modellashtirish loyihalashtirish ratsionalizatorlik faoliyati,
tajriba o‘tkazish ilmiy-texnik qidiruvlar olib boradilar. Texnik to‘garaklar-bu
o‘quvchilarning texnik tafakkurini rivojlantirish yoki birorta faoliyatda faqat o‘zini
sinab ko‘rish bilan chegaralanmay balki, jamoada ishlashga, ratsionalizatorlik va
ixtirochilik faoliyatida ishtirok etishga tayyorlanadi. Har bir texnik to‘garaklarning
muddati va vaqt ko‘rsatilishi zarur. To‘garaklar quyidagicha tiplarga ajraladi:
- tayyorlov texnik to‘garagi;
- fan (ilmiy-texnik) to‘garagi;
- sport-texnik to‘garagi;
- ishlab-chiqarish texnik to‘garagi;
- badiiy-amaliy to‘garaklar.
3. Maktabdan tashqari ishlarning ommaviy formasi. Har xil turdagi ijodiy
birlashmalari, to‘garaklar o‘quvchilarning ma’lum qisminigina o‘z ichiga oladi.
Hamma o‘quvchilarning ijodiy faoliyatdan bo‘lgan ijobiy munosabatlarini
rivojlantirish maqsadida har xil ommaviy ishlar olib boriladi. Bunday formadagi](/data/documents/719d59df-ca13-43e6-be63-d297b9a1faf7/page_9.png)
![ishlarni tashkil qilishdan asosiy maqsad ijobiy texnik birlashmalarga ko‘p
o‘quvchilarni jalb etishga zamin yaratadi. Ular quyidagi tartibdagi tadbirlar:
- ilmiy texnik kechalar, ratsionalizatorlar, ixtirochilar va ishlab chiqarish
xodimlari bilan uchrashuv, musobaqalar (texnik, sport) olimpiadalar o‘tkazish.
Ishchi kasbi mehnat mahorati bo‘yicha tanlovlar o‘tkazish, yosh ratsionalizatorlar
faoliyati va texnik konferensiyalar o‘tkazish. O‘quvchilar texnik ijodkorligi
ko‘rgazmasini tashkil qilish, mehnat bayrami va boshqalar.
4. O‘quvchilarning texnik ijodkorligi uyushmalarida ishlarni tashkil
kilish mazmuni va metodi. Hozirgi kunda Respublikamizda juda ko‘p
ixtisosliklar mavjud. Bu ixtisosliklarda har xil turdagi texnik obyektlar va
moslamalar ishlatiladi. Shuning uchun texnika bo‘yicha maktabdan tashqari
tadbirlarni tashkil qilishda o‘quvchilarning o‘z xohishi moyilligiga va qiziqishiga
qarab tanlash prinsipiga asosan sharoit tug‘dirib berish zarur. Kichkina
maktablarda bitta mehnat ta’limi o‘qituvchisi o‘quvchilarning texnikaning barcha
yo‘nalishlari bo‘yicha qiziqishlari qondira olmaydi. Agarda katta maktab bo‘lsa
unda 2-3 mehnat ta’limi o‘qituvchilari ishlasa unda o‘quvchilarning texnik
to‘garaklar bo‘yicha ixtisos va qiziqishlarini qondira olishlari mumkin. To‘garak
ishlarining yo‘nalishlari maktab ma’muriyati ehtiyojidan kelib chiqib o‘zi
belgilaydi. Bunda maktab atrofida joylashgan ishlab chiqarish korxonasini harakter
i, pedagogik kadrlarning salohiyati, maktab moddiy texnik bazasi va uni
rivojlantirish imkoniyatlari inobatga olishi zarur.
Agarda maktab miqyosida tashkil etilayotgan to‘garaklar o‘quvchilarning
ehtiyojiga mos kelmasa u holda rayon va shahar miqyosidagi to‘garaklarda ishtirok
etishlari mumkin. Har bir yo‘nalish bo‘yicha ochilgan to‘garak faoliyatida
o‘quvchilar umumiy va xususiy vazifalarni amalga oshiradilar. Xususiy
masalalarni hal etish uchun texnik to‘garaklar tipaviy dasturi, meyoriy hujjatlari
bo‘yicha to‘garak tashkilotlari va rahbarlari o‘quvchilar bilan olib boriladigan
ishlarni mazmuni, formasi va metodlarini ishlab chiqadilar.
Texnik to‘garaklar Respublika ta’lim markazi tomonidan tasdiqlangan dastur
asosida olib boriladi. To‘garak ishlari maktabdan tashqari mashg‘ulotlarning](/data/documents/719d59df-ca13-43e6-be63-d297b9a1faf7/page_10.png)
![dasturiga asosan mavzular har xil bo‘lish mumkin. Ular shug‘ullanishi yiliga qarab
boshlang‘ich, asosiy va yuqori darajadagi guruhlarga bo‘linadi. To‘garaklarni
tashkil qilish jarayonida rahbar o‘zining tayyorgarlik darajasi, maktabning moddiy-
texnik bazasining imkoniyati va o‘quvchilarning qiziqishiga qarab dasturga
ma’lum o‘zgartirishlar kiritish mumkin. Har tomonlama fikrlab tuzilmagan rejasi
quyilgan maqsadga erishish qiyin. Shuning uchun tugarak ishlarini rejasi,
strukturasida quyidagi bo‘limlar bo‘lishini tavsiya etadi:
1. Umumiy qism; 2. Ta’lim tarbiya ishlari; 3. Metodik ishlanmalar; 4.
Ommaviy tadbirlar; 5. Xo‘jalik ishlari.
To‘garaklarni tuzilgan yillik rejasi maktab direktori yoki maktabdan tashqari
o‘quv muassasining direktori tomonidan tasdiqlanadi.
To‘garak ishlari boshlangunga qadar uning rejasi tasdiqdan o‘tadi. To‘garak
rahbari to‘garak ishtirokchilarining bilim va ommaviy ko‘nikma darajasi
bo‘lmaganligi uchun uning rejasini amalga oshirishda rahbarga qiyinchilik
tug‘diradi.Birinchi darsdan keyin o‘quvchilar o‘zlarini qiziqish va moyilligiga
qarab texnik obyektlarni tanlaydilar, reja loyihasini muhokama qilishda uning
a’zolarini fikr va mulohazalarini e’tiborga olish zarur. Har bir mashg‘ulotga
to‘garak rahbarlari zarur bo‘lgan asbob - uskuna, material va zaruriy adabiyotlarni
tayyorlab qo‘yadi.
O‘quvchilarni texnik to‘garaklarga qabul qilish ma’lum bir mezonlar asosida
qabul qilinadi. Texnik ijodkorlik faoliyatini muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun
o‘quvchilar maktab ustaxonasida mehnat darslarida ma’lum darajali
tayyorgarlikdan o‘tgan bo‘lishi lozim. Agar o‘quvchi mustahkam bilim va amaliy
ko‘nikmaga ega bo‘lsagina texnik ijodkorligi faoliyatida ulkan muvaffaqiyatlariga
erishish mumkin. O‘quvchilarni yoshi va individual xususiyatlari ma’lum texnik
to‘garaklar qabul qilish bo‘yicha mezon hisoblanadi. Imkon darajasida to‘garak
a’zolarining yoshlari bir xil bo‘lsa 1-2 yosh farqi bilan to‘garakni komplektlash
mumkin. Undan tashqari to‘garak guruhlarini komplektlashda asosiy mezonlardan
biri maktab o‘quvchilarining qaysi texnika turiga qiziqishlaridadir. Har doim](/data/documents/719d59df-ca13-43e6-be63-d297b9a1faf7/page_11.png)
![to‘garaklarga o‘quvchilar rejasidagidan ko‘proq qabul qilinadi, sababi bilib -
bilmay to‘garakka kirib qolgan o‘quvchilarni tashlab ketishadi.
Talabalarning ilmiy-tadqikot ishlari. Oliy ta’lim muassasalarining asosiy
vazifasi ta’lim tizimi uchun yuqori malakali pedagoglar tayyorlashdir. O‘qituvchi
inson yaratgan barcha ilm–qadriyatlarni egallagan, ijodkor shaxs hisoblanadi.
O‘qituvchilik qilish uchun mutaxassislikka oid, pedagogik va psixologik bilimlarni
chuqur egallashigina kifoya qilinadi, balki u ilmiy-tadqiqot ishlariga ham layoqatli,
o‘quvchilar ta’lim tarbiyasi jarayoniga ijodiy yondoshish ko‘nikma va malakalarini
ham egallagan kishi bo‘lmog‘i lozim. Bunday o‘qituvchini shakllantirish uchun
pedagogik o‘quv yurtlari talabalar faoliyatida ilmiy-tadqiqot elementlarini ham
qo‘llash lozim.
Talabalarning ilmiy-tadqiqot ishlari o‘z navbatida ulardan chuqur mustahkam
bilim egallashni talab qiladi Mustaqil bilimlarsiz amaliy, o‘quv-tarbiyaviy ishlarga
ijodiy yondoshish mumkin emas.
Oliy ta’lim muassasalarida talabalarning ilmiy-tadqiqot ishlari asosan,
professional pedagogik, o‘quv-tarbiyaviy yo‘nalishda amalga oshiriladi. Uning
asosiy vazifasi quyidagilardan iborat:
- talabalarning izlanishga, tadqiqotchilik faoliyatiga, o‘quv-tarbiyaviy ishlarga
ijodiy yondoshishni rivojlantirish;
- mutaxassislikka oid pedagogik-psixologik fanlarga oid o‘quv-tadqiqot ko‘nikma
va malakalarni shakllantirish;
- adabiyotlar va boshqa ilmiy manbalarni o‘rganish va tahlil qilish qobiliyatlarini
o‘stirish;
- o‘quvchilar bilan olib boriladigan ta’lim-tarbiyaviy ishlar, shuningdek
mutaxassislik fanlari sohasidagi muammolarni ko‘ra olish va shu sohada ilmiy-
tadqiqot ishlari olib borish ko‘nikma va malakalarini egallash;
- o‘z faoliyatini muvaffaqiyatli tashkil qilishda ilmiy-tadqiqiot metodlaridan
foydalanishga o‘rganish.
Pedagogik oliy ta’lim muassasalarida talabalar bajaradigan ilmiy-tadqiqot ishlari
ikki yo‘nalishda tashkil qilinadi: birinchisi, o‘quv mashg‘ulotlari bilan bog‘liq](/data/documents/719d59df-ca13-43e6-be63-d297b9a1faf7/page_12.png)
![bo‘lgan tadqiqot ishlari, ya’ni o‘quv-tadqiqot ishlar; ikkinchisi, auditoriyadan
tashqaridagi ilmiy-tadqiqot ishlari.
O‘quv mashg‘ulotlari bilan bog‘liq bo‘lgan tadqiqot ishlariga quyidagilar kiradi:
- laboratoriya mashg‘ulotlarini o‘tishda tadqiqot ishlariga o‘rgatish;
- o‘quv predmetlaridan amaliy mashg‘ulotlar uchun tajriba-sinov materiallarini
to‘plash;
- qo‘shimcha adabiyotlarni, ayniqsa ilmiy-tadqiqot metodlari va metodologiyasi
masalalari bilan bog‘liq bo‘lgan adabiyotlarni (vatan va chet el adabiyotlarini)
o‘rganish va tanqidiy tahlil qilish;
- to‘plangan tadqiqot materiallari asosida referat va ma’ruzalar yozish;
- pedagogik, ishlab chiqarish va dala amaliyotlari davomida o‘quv ekspeditsialari
vaqtida o‘quv topshiriqlari bo‘yicha individual yoki jamoaviy tadqiqoti ishlarini
olib borish; o‘quvchilarning qiziqishlari individual xususiyatlarini o‘rganish,
jamoada shaxslararo munosabatlar bir maqsadga qaratilgan ijtimoiy psixologik va
sotsiologik tadqiqotlar, yoshlar tadqiqodi va ideali maktabda o‘quv-tarbiyaviy
ishlar metodlarini qiyosiy-psixologik, pedagogik, arxeologik tadqiqotlar,
gerbariylar to‘plash, fenologik va materialogik hodisalarni o‘rganish, o‘quv
ustaxonalarida mehnat ta’limi metodlarining samaradorligini tadqiq etish,
o‘simliklar, daraxtlar o‘stirishning samarali vositalarini tadqiq qilish va boshqalar;
- kurs, bitiruv va diplom ishlarini tajriba-tadqiqot yo‘nalishida bajarish.
Auditoriyadan tashqaridagi ilmiy-tadqiqot ishlariga quyidagilar kiradi:
- talabalarning ilmiy to‘garaklardagi ishlari. Bunday to‘garaklarda talabalar ilmiy
bilish metodlarini, tadqiqot usullarini o‘rganadilar, adabiyotlar va boshqa ilm
manbalari asosida hisobotlar yozadilar, o‘zlarining tadqiqot ishlari haqida
chiqishlar qiladilar, turli masalalarni muhokama qilishda, munozaralarda
qatnashadilar;
- kafedra o‘qituvchilari, aspirantlar, shuningdek, maktablar, xalq ta’limi tizimidagi
ilmiy-metodik muassasalari tomonidan olib boriladigan tadqiqot ishlarida
qatnashish;](/data/documents/719d59df-ca13-43e6-be63-d297b9a1faf7/page_13.png)
![- ilmiy-tadqiqot muassasalari tomonidan o‘tkaziladigan arxeologik, etnografik va
boshqa ekspeditsiyalarda qatnashish;
- o‘zining tadqiqot materiallari asosida ma’ruzalar va chiqishlar qilish;
- konstruktorlik byurolaridagi ishlarda, shartnoma yoki otaliq asosida olib
boriladigan tadqiqot ishlarida qatnashish; asboblarni konstruksiya qilish,
ta’limning texnik vositalari va ko‘rgazmalik vositalarini yasash, jamoa
xo‘jaliklarida mehnatni ilmiy tashkil qilishni o‘rganish va boshqalar.
1-2 kurslarda talabalar kafedra o‘qituvchilari rahbarligida psixologik-pedagogik va
o‘z mutaxassisligi yuzasidan dastur topshiriqlarida muvofiq o‘quv harakter idagi
tadqiqot ishlarini bajaradilar. O‘qigan, bilganlarini yozma bayon qilishga
o‘rganadi, ilmiy tushunchalarni, qoidalarni o‘z tushunchasi bilan solishtiradi.
maktablar orasidagi aloqalarni tushunadi va mustaqil fikrlaydi. Referat yozish
davomida talabalar adabiyotlar bilan ishlash malakasini egallaydi, muhim nazariy
masalalarni mustaqil hal qilish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Ilmiy ishlarni
rasmiylashtirish kabi qoidalar bilan ham tanishadi. Ayrim kurslarining oxirida
o‘tkaziladigan o‘quv konferensiyalari ham talabalarni ilmiy tadqiqot ishlariga
o‘rgatishga muhim ahamiyatga kasb etadi. Ishning bu shakli referativ ishga
bog‘lanadi va unga suyanadi. Maruzachilar muammo yuzasidan eng yaxshi referat
yozgan talabalaridan tanlanadi. Ularning chiqishlarini boshqalar to‘ldiradilar. Har
bir ma’ruza to‘ldiriladi, muhokama qilinadi, bunday konferensiyalar o‘quv yili
oxirida o‘tkaziladi.
Shuningdek, birinchi, ikkinchi kurslarda o‘quv amaliyoti jarayonida talabalar
maktab o‘quvchilarining yosh va individual xususiyatlarini o‘rganishga jalb
etiladi. Bunda ular kuzatish, suhbat va anketalar yordamida o‘quvchilarga
hususiyatlarga, qiziqishlarni va intilishlarni o‘rganadilar va tadqiqotchilik
malakalarni egallaydilar.
Talabalarda tadqiqotchilik sifatlari shakllanishning ikkinchi bosqichi yuqori
kurslarda o‘qish davomida bo‘ladi. Bu bosqichda talabalar laboratoriyada, o‘quv
va ilmiy ekspeditsiyalarda turli darajadagi tadqiqot ishlarni mustaqil bajaradilar,
ilmiy-to‘garak va kafedra o‘qituvchilar va aspirantlar tadqiqotlarda, talabalarning](/data/documents/719d59df-ca13-43e6-be63-d297b9a1faf7/page_14.png)
![jamoaviy tadqiqot ishlarda qatnashadilar; kurs, bitiruv va diplom ishlari yozish
bilan bog‘liq bo‘lgan tadqiqot ishlarini bajaradilar; ilmiy nazariy konferensiyalarda
ma’ruza qiladilar, ilmiy ishlar konkurslarida ishtirok etadilar. Bu bosqichda
talabalar olib borgan tadqiqot ishlar natijasida mavzu tanlay olish, tadqiqot
metodikasini tuza olish, tadqiqotni tashkil etish va o‘tkazish, tadqiqot natijalarini
sifat va son jihatidan tahlil qilish, o‘z hulosalarini ayta olish, o‘z ishini talabalar
ilmiy ishlari konkurslari uchun tayyorlay olish qobiliyatini ko‘rsatish kerak.](/data/documents/719d59df-ca13-43e6-be63-d297b9a1faf7/page_15.png)
![ADABIYOTLAR
1.Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori: O‘zbekiston
Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonuni. Kadrlar tayyorlash
milliy dasturi.// -T.:”Sharq”, 1997. - 63 b.
2. “Ixtirolar, foydali modellar va sanoat namunalari” to‘g‘risidagi
qonun. //O‘zbekiston ixtirochilar va ratsionalizatorlar jamiyatining
Respublika Kengashi. Rasmiy xujjatlar to‘plami. № 2.-T.,1994 . 4-28 b.
3.Pravila sostavleniya i podachi zayavok na izobreteniya i polezniye
modeli. -T., 1993. 56 s.
4.Asatryan A.T. Razvitiye tvorcheskix sposobnostey shkolnikov v
krujkax stanshii yunix texnikov. - M.: 1987. 18 s.
5.Bosh qotir, yarat, sinab ko‘r!: Qog‘oz modellar to‘plami: O‘rta
maktabning 4-8 sinf o‘quvchilari uchun kitob/ [O.YE.Zamotin va
boshq.].- 2-qayta ishlangan va to‘ldirilgan nashr. Tarj. - T.O‘qituvchi,
1988 -144 b.
6.Vachevskiy M.A. Osnovi ratsionalizatorskoy i izobretatelskoy raboti.
Kiyev, 1988 . 92 s.
7.Vorobyev A.I., Limanskiy S.A. Texnicheskoye konstruirovaniye i
modelirovaniye. Uchebnoye posobiye dlya studentov IPF pedinstitutov i
uchashixsya peduchilish. -T.: Ukituvchi, 1990. -110 s.
8.Turaqulov X.A., Sharipov Sh.S. Talabalar ixtirochilik ijodkorligini
rivojlantirish . metodiy tavsiyanoma. - Jizzax, 1998. 36 b.
9.Andrianov P.N. Maktab o‘quvchilari texnik ijodkorligini rivojlantirish
// O‘quvchilarning texnik ijodkorligi. Tuzuvchi P.N.Andrianov. -
T .:”O‘qituvchi”, 1989.128 b.](/data/documents/719d59df-ca13-43e6-be63-d297b9a1faf7/page_16.png)
Mehnat va texnika turlari bo‘yicha sinfdan va maktabdan tashqari olib boriladigan tashkiliy ishlar. Reja: 1. Mehnat ta’limiga asoslangan darsdan tashqari mashg‘ulotlar. 2. O‘quvchilarni maktabdan tashqari ishlarga jalb qilishning gruppaviy formasi. 3. Maktabdan tashqari ishlarning ommaviy formasi. 4.O‘quvchilarning texnik ijodkorligi uyushmalarida ishlarni tashkil kilish mazmuni va metodi.
1. Mehnat ta’limiga asoslangan darsdan tashqari mashg‘ulotlar. Umumiy o‘rta ta’lim muassasalarida darsdan tashqari mashg‘ulotlarning barcha shakllarini shartli ravishda uch guruhga ajratish mumkin. Birinchi guruhga to‘garaklar kiradi. To‘garak darsdan tashqari mashg‘ulotlarni tashkil qilishning keng tarqalgan va chuqur tadqiq etilgan shakli hisoblanib, ixtisoslashuvidan qat’iy nazar ularning ko‘plab umumiy tomonlari mavjud. Shuning uchun turli tipdagi to‘garaklarning rahbarlari boshqa ixtisosdagi to‘garaklar ishidagi kasbga yo‘naltirishga oid ilg‘or tajribalarini chuqur o‘rganib, eng yaxshi tomonlarini o‘z ishida qo‘llashlari yuqori natijalarga erishish imkonini beradi. Albatta, to‘garak ishini kasb tanlashga yo‘llash asosida olib borish o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, uning metod va shakllariga ma’lum darajada ta’sir ko‘rsatadi. Maktablarning ish tajribasida turli–tuman to‘garaklar uchraydi. O‘quv predmetlari bilan bog‘liqlik nuqtai nazaridan to‘garaklarni uch guruhga: predmetga doir, predmetlararo va predmetdan tashqari to‘garaklarga ajratish mumkin. Predmetga doir to‘garaklar deb, bevosita mehnat tarbiyasi bilan bog‘liq bo‘lgan to‘garaklarga aytiladi. O‘z mazmuniga ko‘ra bu to‘garaklar mehnat darsida o‘quvchilar bajargan ishning davomi bo‘lib, bunda o‘quvchilarning faoliyati yanada murakkabroq, kengroq yo‘lga qo‘yiladi. Predmetga doir to‘garaklar jumlasiga duradgorlik, chilangarlik, tokarlik to‘garaklari, aralash to‘garaklar (yog‘ochga va metallga ishlov berish to‘garaklari, qo‘lda va dastgohlarda amalga oshiriladigan operatsiyalarni bajarishga oid to‘garaklar) kiradi. Predmetga doir to‘garaklar darsdan tashqari mashg‘ulotlar hozircha kasbga yo‘naltirish ishida tegishli o‘rinni egallaganicha yo‘q. Amalga oshirgan kuzatishlar hamda tajriba-sinov ishlarimiz natijasida aniq bo‘ldiki, bu turdagi to‘garak rahbarlari odatda fanlararo aloqadorlik hamda egallangan nazariy bilimlarning amaldagi tatbiqi doirasi bilan o‘quvchilarni tanishtirishga yetarlicha e’tibor bermaydilar. Natijada, predmetga doir to‘garaklar tashkil qilingandan so‘ng bir ikki oy o‘tgach o‘z ishini to‘xtatadi, chunki o‘quvchilar mashg‘ulotlarga bo‘lgan qiziqish yo‘qoladi. Bu muammoni hal qilishning eng maqbul yechimiga bizning
fikrimizga ko‘ra fanlarga oid har bir tushunchaning amaliy tatbiqiga ko‘proq e’tibor qaratish, ularni amalda namoyish qilish, mashg‘ulotlarda amaliy yo‘naltirilganlikni oshirishga e’tibor qaratish orqali erishiladi. Bu vazifalar hal etilganida ijodiy izlanishga chanqoq, o‘z kuchlarini sinab ko‘rishni istagan o‘quvchilar o‘z imkoniyatlarini ishga solish uchun sharoit yaratiladi. Predmetlararo to‘garaklar ichida fizik-texnik to‘garaklar eng keng tarqalgan mashg‘ulot turi hisoblanadi. Bu turdagi to‘garaklarda o‘quvchilarni kasbga yo‘naltirish ishlarining mazmuni to‘garakning nomidan kelib chiqadi. Bunda o‘quvchilar fizika kursida o‘rganiladigan muayyan qonuniyatlarning amaldagi tatbiqi bilan tanishadilar, bu esa ularning turli kasb-korlikda qo‘llanilish asoslarini ham bilib olishga imkon yaratadi. Shuningdek, o‘quvchilar model konstruksiyasi, uning detallarini tayyorlash texnologiyasini ishlab chiqar ekanlar, texnologik bilim va o‘quvlarni o‘zlashtiradilar, model detallarini yasaganda esa ularning amaliy ko‘nikmalari takomillashadi. Predmetdan tashqari to‘garaklar hozirgi vaqtda darsdan tashqari mashg‘ulot sifatida keng tarqalgan. O‘quvchilar faoliyatining mazmuniga ko‘ra bu to‘garaklar turli tuman bo‘lishi mumkin. Mazkur holda gap shunday predmetdan tashqari to‘garaklar haqidagina boradiki, ularning ishlari uchun maktab ustaxonalaridan moddiy baza sifatida foydalaniladi, yoki o‘quvchilar faoliyati mehnat darslarida olingan bilim va malakalarga tayanadi. Hozirgi kunda maktablar va maktabdan tashqari muassasalar faoliyatida o‘quvchilar texnik ijodkorligi to‘garaklarining quyidagi tiplarni vujudga kelgan: Tayyorlov texnika to‘garaklari (kichik maktab yoshidagi o‘quvchilar uchun). Ularda o‘quvchilar jonli va oson shaklda texnika elementlari hamda eng oddiy texnologik jarayonlar bilan tanishadilar, qog‘oz, plastmassa, metall va boshqa materiallarga ishlov berish bo‘yicha olgan boshlang‘ich ko‘nikmalarini rivojlantiradilar. O‘quvchilar texnik o‘yinchoqlar, mashina va mexanizmlarning sodda modellarini, eng oddiy avtomatik qurilmalar, o‘quv ko‘rsatmali qo‘llanmalar, maktab hamda uy-ro‘zg‘or buyumlari va hokazolarni tayyorlaydilar. Bu tipdagi to‘garaklar faoliyatida yasalgan o‘yinchoqlar va modellar bilan o‘yinlar
hamda musobaqalar o‘tkazish muhim o‘rin tutadi. Tajriba-sinov ishlari natijalariga ko‘ra aytish mumkinki, tayyorlov texnika to‘garaklaridagi mashg‘ulotlar keyinchalik maktab yoshidagi o‘quvchilarni kasbga yo‘naltirish ishida barcha shakldagi mashg‘ulotlar uchun propedevtik vazifani o‘taydi. Fan-texnika (fizika, fizika-texnika, ximiya, ximiya-texnologiya, agroximiya, astronomiya va boshqa) to‘garaklar o‘quvchilarning maktab o‘quv rejasidagi turli fanlar bo‘yicha olgan bilimlarini chuqurlashtirish va amaliy ko‘nikmalarini mustahkamlash, ta’lim kabinetlarini jihozlash uchun asbob-uskunalar yaratish va shu asosida o‘quvchilarni kasbga yo‘naltirish maqsadlarida tashkil qilinadi. Sport-texnika to‘garaklari maktablar va maktabdan tashqari muassasalarda ishlaydi. Bular aviamodel, raketa-kosmik modellashtirish, avtomobil modelchilari, kema modelchilari, kartingchilar, temir yo‘l modelchiligi, radioboshqarish, suv- motor va boshqa to‘garaklaridan iboratdir. Mazkur to‘garaklarda o‘quvchilar modellarni va ishlaydigan texnikani konstruksiyalash va tayyorlash bilan shug‘ullanadilar, keyin esa ana shu modellar bilan sportning texnik turlari bo‘yicha modelchi-sportchilarning musobaqalarida qatnashadilar. O‘quvchilar sport-texnika to‘garaklarida tegishli texnika tarmog‘ining tarixi, uning xalq xo‘jaligida va mamlakatimiz mudofaasida qo‘llanishi bilan, samolyotlar, avtomobillar, kemalar, radio apparatlari va boshqa texnikalar bo‘yicha konstruktorlar texnik tafakkurining xususiyatlari bilan tanishadilar. O‘quvchilar bu to‘garaklarda ishlar ekanlar, materiallarga ishlov berishga va ularning xossalariga bevosita aloqador bo‘lmagan, lekin buyumlarni tayyorlash jarayoni o‘quvchilar texnik mehnat darslarida egallagan mehnat operatsiyalariga ko‘p jihatdan tayanadigan ko‘plab yangi bilim hamda o‘quvlarni o‘zlashtirib olishadi. To‘garaklarning bu guruhiga o‘quvchilar ular uchun yangi bo‘lgan mehnat faoliyati turlari bilan tanishtiradigan, ijtimoiy jihatdan foydali, ular uchun qiziqarli to‘garaklarni ham kiritish mumkin. Masalan, keyingi yillarda zarb qilish, muqovachilik, zargarlik to‘garaklari va boshqa to‘garaklar keng tarqaldi.
Ishlab chiqarish-texnika to‘garaklari maktablardagi va maktablararo ustaxonalar bazasida, o‘quv-ishlab chiqarish va sanoat korxonalarida bazasidagi yosh texniklar markazlarida va boshqa maktabdan tashqari muassasalarda tashkil qilinadi. Odatda bunday to‘garaklar ro‘yxati mahalliy sharoitlarga ko‘ra, avvalo o‘quvchi to‘garakda olgan bilimlarini, o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalarida o‘zlashtirgan amaliy malakalarini keyinchalik qay darajada takomillashtira olishga ko‘ra belgilanadi. Bunday to‘garaklar mahalliy korxonalarda, qishloq xo‘jaligi tarmoqlarida keng tarqalgan biror kasbga qiziqadigan maktab yoshidagi o‘quvchilarni birlashtiradi. - Badiiy amaliy to‘garaklar respublikamiz mustaqillikka erishgan yillarda keng e’tibor berib kelinayotgan milliy qadriyatlarimiz bilan bog‘liq halq hunarmandchiligi bilan uzviy bog‘liq holatda tashkil etiladi. Bu turdagi mashg‘ulotlar amalda qo‘llanadigan asbob-uskuna, jihoz va moslamalar, mexanizatsiyalashtirilgan va elektrlashtirilgan texnika vositalari bilan ishlashning amaliy bilim, ko‘nikma va malakalarini egallash asosiy maqsad sifatida belgilanadi. Mashg‘ulotlar mazmuni quyidagi vazifalarning yechimini topishga qaratiladi: - xalq hunarmandchiligi sohalaridagi ishlab chiqarish mazmuniga ega vazifalarni yechish, tajribalar o‘tkazishi, o‘lchov-tekshiruv, asbob-uskunalaridan to‘g‘ri foydalanishi; - bozor iqtisodiyoti qonuniyatlari, talablari asosida sifatli, xaridorgir, iste’mol mollari va mehnat mahsulotlarini tayyorlashga odatlanishi; - o‘zlari tayyorlangan mahsulotlarni, o‘zlari iste’molchiga yetkazishni o‘rganishi. Darsdan tashqari mashg‘ulotlarning ikkinchi guruhiga ekskursiyalar, fan olimpiadalari, ko‘rgazmalar, o‘quvchilar konferensiyalari, kasbning eng yaxshi ishchisini aniqlash uchun o‘tkaziladigan tanlovlar, ishlab chiqarish ilg‘orlari bilan bo‘ladigan uchrashuvlar kabi tadbirlar kiradi. Bu turdagi mashg‘ulotlarga mohiyati va afzalligini belgilab beruvchi jihati ko‘plab o‘quvchilarni jalb qilish imkoniyatining mavjudligi bo‘lib, shu sababli ular tadbirlarning ommaviy shakllari