Mezolit davri umumiy tavsifi Reja: 1. Mezolit davriga umumiy tavsif.Mezolit davrida flora va faunadagi o‘zgarishlar. 2. Yaqin va O‘rta Sharq mezolit davrida. 3. O‘rta Osiyo mezolit davrida.

1.1 Mezolit davriga kelib tabiiy-geografik muhit keskin o‘zgaradi. So‘nggi paleolit va mezolit davrining ilk bosqichlarida hukmron bo‘lgan oxirgi Vyurm muzligi erib, yer yuzida global isish boshlanadi va pleystotsen golotsen bilan almashadi. Ko‘pchillik olimlarning ilmiy farazlariga ko‘ra bu tabiiy jarayon mil. av. 8300 yillarda sodir bo‘lagan. Natijada yer yuzining shimoliy hududlarida hayvanot va o‘simlik dunyosi keskin o‘zgaradi. Muzlik oldi hududlarida yashovchi hayvolarning ayrimlari, xususan jundor karkidon, mamont, ho‘kizqo‘y so‘nggi paleolit davrining oxirlaridayoq va keyinchalik esa boshqalari qirilib ketadi, qolgan qismi esa shimolga ko‘chadi. Hayvanot olamidagi o‘zgarishlar, ya’ni yirik hayvonlarning o‘rniga tez chopar, ziyrak va yolg‘iz yashovchi hayvonlar turining ko‘payishi paleolit davri ovchilik an’analarining qiyinlashtirdi. Natijada bu turdagi hayvonlarga ov qilish uchun yangi vosita o‘q-yoydan foydalanish va yakka ovchilik mavqeining oshishiga olib keldi. Mazkur hududlarda va janubiy mintaqalarning tog‘li hududlarida ot, ho‘kiz, sayga, yovvoyi eshak o‘rmon hududlarida esa los, bug‘u, cho‘chqa, bo‘ri, tulki va boshqalar yashashgan. Yer yuzining janubiy mintaqalarida mazkur davr tabiiy-geografik jihatdan keskin o‘zgarishlar sezilmaydi va fauna va florada tub o‘zgarishlar kuzatilmaydi. 1.2 Yaqin Sharq hududida mezolit davri Falastin va Suriya hududlarida tarqalgan Natufiy (mil. av. X-IX m.y.) madaniyatida namoyon bo‘ladi. Natufiyliklar madaniyatiga o‘yiq qilib chaqmoqtoshdan ishlangan kamon o‘qlarining uchlari va geometrik, asosan, sigment shakldagi ko‘psonli mikrolitlarning keng tarqalishi xos. Ular yovvoyi o‘simliklarning boshog‘ini doimiy yig‘ish va baliqchilikga asoslangan o‘zlashtiruvchi xo‘jalik shakli bilan kun kechirishgan. Ko‘pgina yodgorliklarda olib borilgan arxeologik qazish ishlari natijasida ko‘psonli baliq suyaklari topib o‘rganilgan. Mazkur madaniyat egalari g‘orlarda, shuningdek, tekisliklardagi makonlarda

istiqomat qilishgan. Xuli ko‘li bo‘yidagi Enan manzilgohidan 50 dan oval (cho‘ziq) shaklidagi uylarning o‘rni ochib o‘rganilgan. Uylarning bir qismi yer sathidan past joylashgan. Uy devorlari mayda qum va tosh aralash loysuvoq qilingan. Uylar poliga qisman tosh plitalar yotqizilgan. Chaqmoqtoshdan yasalgan qurollarning ilmiy tahliliga ko‘ra bu madaniyat so‘nggi paleolit davri mahalliy Kebara madaniyati asosida shakllanganligidan dalolat beradi. Boshqa bir yodgorlik Yefratda Aleppodan 80 km chaqirimda joylashgan Muraybit makoni (mil. av.IX-VIIIm. y.-VIII m.y. boshlari) sanaladi. Makondagi uylar oval shaklida bo‘lib, Enannikidan farqli o‘laroq yer ustida qurilgan. Ularning devorlari toshdan ko‘tarilgan va ular loy bilan suvoq qilingan. Bu yerda aholi pasttekisliklarda yashovchi tuyoli yovvoyi hayvonlarni ov qilish va boshoqli o‘simliklar-bug‘doy va arpa donlarini yig‘ish bilan kun kechirishgan. Bu turdagi o‘simliklarning donlari qoldiqlari manzilgohlardagi madaniy qatlamlaridan ko‘plab topilgan. Bu esa dehqonchilik xo‘jaligiga o‘tishning muhim bosqichi hisoblanadi. Old Osiyoning boshqa bir hududida Iroqning shimolida Zagros tog‘larida ham mana shunga o‘xshash jarayonlar kechgan. Bu yerdagi paleolit davriga oid Shanidar g‘or-makoning yuqori qatlamidan mil.av. X-IX ming yilliklarga oid kichik jamoa a’zolari qish faslida yashagan manzilning o‘rni aniqlangan. Vodiyning pastrog‘ida Zevi-Chemi-Shanidar makoni joylashgan. Bu makon zagrosliklarning yoz mavsumida istiqomat qiladigan manzilli hisoblangan. Makondan yirik tuyoqli yavvoyi hayvonlar suyaklari va boshoqli o‘simliklarning don qoldiqlari aniqlangan. To‘plangan kremen (chaqmoqtosh) qurollarning ko‘pchiligi geometrik shakllar (sigment, trapesiya) ham da to‘liq va qisman silliqlangan tosh boltalar tashkil etadi. Jamoa a’zolari ko‘rinishdan bo‘yra va savatlardan foydalanganligini ularning loylarda qolgan izlari tashkil etadi. Zagrosdagi mezolit davriga oid boshqa

yodgorliklardan Karimshaxir va Tellmelefaatlarda yashovchi aholi oval shakldagi yerto‘la uylarda istiqomat qilganliklarini ko‘rsatadi. 1.2 O‘rta Osiyo hududidagi o‘rganilgan mezolit davriga yodgorliklar past tekistliklardan tortib, baland tog‘-tizmalarigacha bo‘lgan hududlarda keng tarqalgan ochiq turdagi joy makonlar, g‘or-makonlar va mavsumiy manzillardan iborat. Mazkur yodgorliklar stratigrafiyasi va radiokarbon tahlillariga ko‘ra O‘rta Osiyoning mezolit davri mil. av. X-VI ming yilliklar doirasida sanalanadi. O‘rta Osiyodagi mezolit davriga oid yodgorliklari hududlar yoki madaniyatlar ajralib turadi. Sharqiy Kaspiybo‘yi (mil. av. X-VIII m. y)ning mezolit davri yodgorliklari Krasnavodsk yarim oroli, Balxanbo‘yi, Qorabo‘g‘iz va Quyi O‘zboy hududlarida tarqalgan. Bu yerda aniqlangan o‘ttizdan ortiq manzilgohlar va to‘rtta g‘or-makonlar (Jebel, Qayli va Damdamchashma I, II) larda arxeologik tadqiqot ishlari amalga oshirilgan. Ularning quyi qatlamida hayot mezolit davrida boshlanib, neolit davrida davom etgan, ayrimlari bronza davrida ham kishilar yashashgan. Mazkur hududdagi yodgorliklarning mezolit davriga oid tosh qurollari tahlili va qiyosiy tavsifiga ko‘ra Balxanbo‘yi (ilk, o‘rta va so‘nggi bosqichlari) va Sharqiy Kaspiybo‘yi (ilk va so‘nggi bosqichlari) lardan iborat ikki kompleks yoki guruhga ajratish mumkin. Ularning har ikkalasi uchun toshlarni tekis yorish va ulardan silliqlab mehnat qurollari yasash usuli xos. Sharqiy Kaspiybo‘yi gurihidagi yodgorliklarda mikrolitlar ko‘pchilikni tashkil etadi. Ustyurt (mil. av. VIII-VI ming yilliklar) Ustyurtda mezolit davriga oid 20dan ortiq manzilgohlar o‘rganilgan. Ular asosan Aydabolquduq va Jayronquduqlar atrofida to‘p-to‘p holda joylashgan ochiq turdagi doimiy, qisqa muddatli va vaqtincha yoki mavsumiy makonlardan iborat. Yodgorliklarning ma’lum hududda to‘p bo‘lib joylashishiga ko‘ra

ustyurtliklar aholisi ovchilari guruhi yoki ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan bog‘liq bo‘lgan sodda ichki tuzilmadagi jamoaga. Arxeolog Ye.B.Bijanovning ilmiy farazlariga ko‘ra Ustyurt manzilgohlari mahalliy sharoitda Sharqiy Kaspiybo‘yi va Janubiy Ural hududlarining mezolit davri madaniyatlarning ma’lum ta’sirida shakllangan. Bu yerda olib borilgan tadqiqot ishlarini natijasida o‘rganilgan topilmalar xususiyatlariga ko‘ra quyidagi xronologik guruhlarga ajratishga harakatlari mavjud: ilk (rivojlangan mezolit) - mil. av.VIII-VII ming yilliklar va so‘nggi (so‘nggi mezolit va ilk neolit) mil. av.VII-VI ming yilliklar. Aholi ovchilik va baliqchilikga asoslangan o‘zlashtiruvchi xo‘jalik shakli bilan shug‘ullanishgan. Shuningdek uy sharoitida suyak va yog‘ochlarga ishlov berish ishlari ham asosiy mashg‘ulotlaridan sanalgan. O‘rta Osiyoning sharqiy viloyatlarining mezolit davri nisbatan yaxshi o‘rganilgan. Toshkent viloyatidagi yodgorliklar (mil.av. X-IX ming yilliklar) alohida o‘rin tutadi. Toshkentning g‘arbida qadimgi Bo‘zsuv anhorining chap sohilida joylashgan Qo‘shilish makonining madaniy qatlamlaridan 200 dan ortiq chaqmoqtoshdan yasalgan (nukleus, mayda parakchalar, qirg‘ichlar, pichoqlar, boshqa turdagi silliqlangan qurollar va uchrindilar) qurollar majmuasi topilgan. Yodgorlikning madaniy qatlamlaridan qora mol, qo‘y va echki suyaklari topilishiga ko‘ra ularning asosiy mashg‘uloti ovchilikdan iborat bo‘lgan. Farg‘ona, Surxondaryo-Machay (VIII), Janubiy Tojikiston: Kofirnigon, Vaxsh, Panj vodiylari, Sharqiy Pomir (XI-VII) madaniyatlari tosh qurollar, xo‘jaligi va boshqa xususiyatlariga ko‘ra umumiy va o‘ziga xos tamonlari bilan ajralib turadi. Farg‘ona vodiysining ham mezolit davri alohida madaniyatni tashkil etadi. Bu yerda mezolit davriga oid 40 dan ortiq yodgorliklar o‘rganilgan. Bu