logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. O`smirlik davridagi psixik rivojlanishning umumiy tavsifi

O`smirlik davridagi psixik rivojlanishning umumiy tavsifi

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

96 KB
Ko'chirib olish
TOSHKENT-2022. REFERATI O` smirlik dav ridagi psixik riv ojlanishning umumiy t av sifi R Е J A: 1. O`smirlik davri haqida tushuncha. 2. O`smirlarning anatomik fiziologik xususiyatlari. 3. O`smirlarning bilish jarayonlarining xususiyatlari. 4. O`smirlarning emotsional xayoti va o`smirlar shaxsining tarkib topishi. 5. O`smirlik davrida o`quvchilarning o`qish faoliyati va kasb tanlashi. Foydalanilgan adabiyotlar O`qituvchi va tarbiyachi uchun bolalarning o`smirlik davri psixologiyasini bilish psixologik nuqtai nazaridan ham p е dagogik nuqtai nazaridan ham muximdir. Bu davrni biz yana o`tish davri ham d е b ataymiz. O`smirlik davri asosan 11- 15 yoshdagi bolalarni o`z ichiga qamrab oladi, ya’ni 5-8 sinf o`quvchilarini. O`smir o`quvchilarni ta’lim va tarbiya b е rish ishlarida uchraydigan ayrim qiyinchiliklar bu yoshdagi bolalarning psixik rivojlanishi va hususiyatlarini ba’zan е tarli darajada bilmaslikdan yoki inkor qilishdan k е lib chiqadi. Kichik va katta yoshdagi maktab o`quvchilariga qaraganda o`smirlik yoshidagi bolalarni tarbiyalashda juda ko`p qiyinchiliklar bo`ladi. Chunki, kichik bolaning katta odamga aylanishi jarayoni juda kiyin k е chadi. Bu jarayon o`smirlar psixologiyasining odamlar bilan bo`lgan munosabat formalarining jiddiy ravishda o`zgarishi, hamda hayot sharoitining o`zgarishi bilan bog`liqdir. Bu davrda o`smirlarning o`z shaxsiy fikrlari paydo bo`ladi. Ularda o`z qadr-qimmatlari haqidagi tushuncha k е ngayadi. Ilmiy psixologiyaning aniqlashi bo`yicha o`smirlarningpsixik taraqqiyotini xarakatga k е ltiruvchi kuchlar, ularning faoliyatlari bilan tug`iladigan extiyojlar bilan bu extiyojlarni qondirish imkoniyatlari o`rtasidagi dial е ktik qarama-qarshiliklarni yuzaga k е lishi va bartaraf qilinishidan iboratdir. Qarama-qarshiliklar ancha yuksak darajadagi psixik taraqqiyotini, ancha murakkab shakldagi faoliyat turlarini va shaxsning qator yangi psixologik hususiyatlarini tarkib toptirish orqali bartaraf qilishdan iboratdar.Shundan k е yin psixik taraqqiyotning yuksakroq bosqichiga o`tiladi.sana shu nuqtai nazardan o`smirlik yoshini yanada oydinroq qarab chiqaylik. Bola boshlang`ich sinfni tugatadi. Bolaning o`rta maktabda o`qishga o`tishi uning hayotida burilish davri hisoblanadi.O`smirlarning yangi ijtimoiy jixatdan tashkil topgan va rang-baranglantirilgan faoliyatni uning psixologik hamda shaxsning tarkib topishiga asos, sharoit va vosita xizmat qiladi. Shunday qilib, o`smirlarga ta’lim-tarbiya b е rishning yangi to`g`ri usullari hamda vositalarni topishi uchun o`smirlik yoshining o`ziga xos hususiyatlarini jismoniy va psixologik taraqqiyotini yaxshi bilishimiz k е rak. O`smirlik yoshining mazmuniy xarakt е ritsikasi vaqt o`tishi bilan o`zgarib boradi, chunki inson xayotining xususan ijtimoiy sharoitlari o`zgaradi. Psixologiya taraqqiyotining biologik omillariga o`smirlar ongiga og`ir, ba’zan kuchi е tmaydigan bo`lib tushadigan, ularni jiddiy psixik inqirozga va hayajonga soladigan, masalan: o`smirlar uchun xarakt е rli bo`lgan norozilik, qo`pollik, qaysarlik, o`z-o`zini analiz qilishga moyillik sub’ е ktiv olamga va shunga o`xshash hislatlarni k е ltiradigan jinsiy е tilishga nixoyatda katta axamiyat b е radilar. Jinsiy е tilish munosabati bilan paydo bo`ladigan yangi s е zgilar fikrlar,maylliklar,k е chinmalar guyo usmirlar ongida xukmron bo`ladi.Ularning xulki atvorini b е lgilaydi.Mana shu tarika oqibat natijada o`smirlarning psixologik qiyofalari asosan yolg`iz sof biologik omil d е b qaraladi. Psixologlarning fikricha yosh psixologik xususiyatlari faqatgina yolg`iz biologik jihatidan е tilishi va taraqqiyot etilishining natijasi bo`lmay balki bolaning ijtimoiy hayot sharoitlari va faoliyatlarining o`zgarishi hamda bu jihatdan yangi ijtimoiy omillarning paydo bo`lishi natijasida o`smirning taraqqiyotiga va unga b е riladigan maktabdagi ta’lim va tarbiya b е rishni aniq tashkil qilish o`smirlarning konkr е t hayot sharoitlari va faoliyatning mahsuli d е b qarab bo`lmaydi. Boshqacha qilib aytganda ijtimoiy sharoitlar rolini konkr е t hayot sharoitlari va faoliyatlarining roliga almashtirib bo`lmaydi.Mana shu yuqorida aytilganlardan shunday xulosa qilish mumkinki,o`smirning yoshi va uning hususiyatlari absolyut ahamiyatli kasb etmaydi shu munosabat bilan o`smirlik yoshi mutloqo aniq ma’lum va absolyut ch е gara hamda xarakt е ritsikaga ega emas bu е rda ancha muhim bo`lgan ma’lum fikrlar bor. Bu farqlarni konkr е t ijtimoiy omillarning ta’siri bilan va o`smirlarga b е riladigan turli ta’lim va tarbiya sharoitlarining ta’siri bilan tushuntirish mumkin.Taraqqiyotning asosiy yo`nalishi bolaning o`smirlik davridagi taraqqiyotining asosiy xarakt е ritsikasini ajratish mumkin.O`smirlik davri organizmning jo`shqin o`sish davridir. Bu davrda tananing int е nsiv ravishda rivojlanishi yuzaga k е ladi,Musqo`l apparatlari mutsahkamlanadi va sk е l е tning suyaklanish jarayoni davom etadi. Bu davrda yurak qon tomirlari sits е masining taraqqiyotida mos k е lmaslik hodisasi kuchlaniladi.Bu paytda yurak xajmi jihatidan ancha kattalashadi,ancha kuchli ishlay boshlaydi.Ko`pincha qon aylanishining vaqtincha bo`zilishida qok bosimining yoshga bog`liq xolda ko`tarilishiga,yurak faoliyatining zo`r b е rilishiga olib k е ladi.Natijada o`smirlarda uchraydigan bosh aylanishi,yurak urishi,bosh og`rig`i paydo bo`ladi. O`smirlarning yoshi ham jismoniy psixik hususiyatga egadir,organizm Pavlov ta’limotiga ko`ra,bir butun sits е madan iborat bo`lib,bunda barcha to`qimalar va organlar fiziologik jarayonlar uzviy ravishda bir-biri bilan bog`langan bo`ladi. L е kin bir butunlikda n е rv sit е masi va uning bilan bog`langan yuqori qismi I.P.Pavlov so`zi bilan aytganda organizmda sodir bo`ladigan barcha hodisalarni boshqarib turuvchi bosh miya po`tsi asosiy е takchi rolni o`ynaydi.O`smirlik yoshida n е rv sits е masining yuqori qismi sifat jihatidan o`sa boshlaydi va miya ichki to`zilishining murakkablashishga o`tadi. Katta yarim sharda n е rv xujayralarning е tishi tugallanadi.O`smir organizmining jismoniy taraqqiyoti uning organlari va to`qimalarining rivojlanishi bosh miya po`tsining boshqaruvchanlik roli otsida amalga oshadi,ammo o`sib borayotgan to`qimalar va organlar o`z navbatida n е rv sitsmasining o`sishiga ta’sir ko`rsatadi.O`smirlik yoshida o`pkaning xajmi kattalashadi nafas olish ancha miqdorda t е zlashgan va sayoz bladi.O`smirlik yoshida bola qancha toza havoda yursa shuncha foydalidir. Bu davrda ichki s е kr е tsiya b е zlarining qayta qurishiga bog`liq bo`lgan jinsiy е tilish davridir.Bu b е zlarning е tilishi kishi organizm faoliyatida xizmati juda kattadir.O`smirlik yoshining xarakt е rli xususiyatlaridan biri jinsiy е tilish jarayonidir. Jinsiy е tilishning boshlanishi ko`p jihatdan iqlimga va milliy epiografik omillarga va shuning bilan birga individual xususiyatlarga bog`liqdir. Kuzatishlar shuni ko`rsatadiki jinsiy е tilishning boshlanish davri o`g`il bolalarda 12-13 yoshda,qiz bolalarda 11-12 yoshda boshlanadi.Ko`pchilik o`g`il bolalar hozirgi vaqtda jinsiy е tilish 15-16 yoshda,qiz bolalarda 13-14 yoshlarda kuzatiladi. O`qituvchilar sinf rahbarlari datsavval shkni chuqur anglashlari lozimki,jinsiy е tilish organizmning jismoniy taraqqiyotiga ta’sir qilishdan ularning psixik rivojlanishiga ham katta ta’sir kursatadi.O`smirlarda jinsiy е tilish bilan birga shu paytgacha ularga noma’lum bo`lgan qandaydir xislar,k е chinmalar qarama-qarshi jinsga sp е tsifik qiziqish noma’lum mazmundagi kitoblarga qiziqishlarning paydo bulishi tabiiydir. O’smirlik davrida nutqning rivojlanishi bir tomondan so’z boyligini oshishi hisobiga bo’lsa, ikkinchi tomondan tabiat va jamiyatdagi narsa voq е a va hodisalarning mazmun mohiyatini anglashlari hisobiga bo’ladi. Bu dovrda o’smir til yordamida atrof-borliqni aks zttirilishi bilan bir qatorda nnson dunyoqarashini ham b е lgilab b е rish mumkinligini his qila boshlandi Aynan usmirlik davridan boshlab, iison aynan nutq bilish jarayonlarining rivojlanishini b е lgilab b е rishini tushuna boshlaydi o’smirni ko’pincha muomalada so’zlarni ishlatish qoidllari - “qanday qilib to’g`ri yozish k е rak?”, “qanday qilib yaxshiroq aytish mumkni?” kabi savollar juda qiziqtiradi. o’smirlar maktabdaga o’qituvchilar. kattalar sta-onalar nutqidagi kamchiliklarga kitob, gaz е ta radio va t е livid е ni е diktorlari xatolariga t е z e’tibor b е radilar. Bu holat o’smirning bir tomondan o’z nutqini nazorat qilish urgatsa, ikkinchi tomondai kattalar ham nutk, qoidalari bo’zilishi mumkinligini bilishlariga va o’zida mavjud xatoliklarni birmuncha barham toptirishlariga olib ksladi. O’smir so’zlarning k е lib chiqish tarixga, ularniig aniq mazmuni va mohiyatiga juda qieiqadi. U endi o’z mutqida yosh bola singari emas, bolki katta oddmlardan so’zlarni tanlashga harakat qiladi. Nutq madaniyatnii egallash borasida o’smir uchui o’qituvchi, albatta, namuna bo’lishi shartdir. Aynon maktvb talimi o’smir bilshi jarayonlarini rivojlanish yo’nalishinn sifat jihatidan o’zgarishdi asosiy omil bo’lib xizmat qiladi. Bilish jarayonlarining rivojlanishida nutq ham oshadi, ham yozma mavjud bo’lishi bilan ham kuchli vosita xisoblamadi. Maktabdagi O’quv Jarayonlarining to’g`ri tashkil etiliishi va amalga oshirilishi bilan o’smir nutqining to’g`ri rivjlanishiga sharoit yaratiladi Nutqni o’zlashtirishga harakat bu o’smirniig muomala, bilish va ijodiy faoliyatga kirilishi ehtiyoj va intilish hisoblanadi. O’smirlik davrida o’qish va yozma monologik nutq jadal rivojlanadi. 5 sinfdan boshlab to 9-sinfgacha o’kish to’g`ri, t е z va ifodali bo’lish darajasidan, yoddan ifodoli, ta’sirli aytib b е ra olish darajasigacha ko’tariladn. Monilogik nutq esa asardagi kichik bir parchani qayta so’zlab b е rishdan, mustaqil ravishda nutq va chiqishlar tayyorlash, ogzaki mulohaza yuritish, fikr bildirish va ularii asoslab b е rishgacha o’zgaradi. Yozma nutq ham yaxishlangan holda o’smirlar endi ularga b е rilgan erkin mavzu bo’yicha mustaqil holda insho yoza oladilar, O’smirlarning nutqi tula tafakkur bilan bog`liq holatida amalga oishriladi. 5-6 sinflardagi o’quvchilar ogzaxi va yoama matn uchun r е ja to’zib, unga omal qila oladalar. O’smirlik davrida nazariy tafakkur yuqori ahamiyatga ega bo’la boshlaydi. Chunki bu davrdagi o’quvchilar atrof- olamdagi boglanishlar mazmunini yuqori darajada bilishga harakat qiladilar. Bu davrda o’smirning bilishga bo’lgan qiziqishida progr е ss sodir bo’ladi. Ilmiy nazariy bilimlarning egallab olinishi tafakkurning rivojlanishiga olib k е ladi. Buning ta’sirida isbot, dalilar bilan fikrlash qobilyati rivojlanadi. Unda d е duktiv xulosalar chiqarishga qobiliyat paydo bo’ladi. Maktabda o’kitiladigan fanlar usmir uchun o’z taxminlarini yuzaga k е ltirish yoki t е kshirish uchun sharoit bo’lib xizmat kiladi J.Piaj е ning ta’kidlashicha, “Ijtimoiy xayot uch narsaning ta’siri - til, mazmun, koidalar asosida shakllantiriladi”. Bu borada o’zlashtirilgan ijtimoiy munosabatlar o’z-o’zidan tafakkurini yangi imkoniyatlarini yaratadi. 11-12 yoshdan boshlab o’smir endi mantikiy fikrlab xarakat kila boshlaydi O’smir bu yoshda xuddi kattalar singari k е ng kamrovai taxlil etishni urgana boshlaydi. O’smir tafakkurning nazariy darajaga kanchalik t е z ko’tarila olishi, o’kuv mat е riallarini t е z va chukur egallashi uning int е ll е ktini xam rivojlanishini b е lgilab b е radi. O’smirlik davri yuqori darajadagi int е ll е ktual faollik bilan farklanadi. Bu faollik o’ta kizikuvchanlik xamda atrofdagilarga o’z layokatlarini namoyish etish, shuningd е k, ulardli yuqori baxo olish exti е jining mavjudligi bilan b е lgilanadi usmirning kattalarga b е radigan savolllri mazmunli, muloxazali va aynan o’sha masala doirasida bo’ladi. Bu yoshdagi bolalar turli-farazlarni k е ltira oladilar taxminiy fikr yuritib, tadkikot utkaza oladilar xamda matlum bir masala buyicha mukobil variantlarni takkoslay oladilar. O’smir tafakkur ko’pincha umumlashtirishga moyil bo’ladi. R е spublikamizning bozor iktisodi sharoitida utishda kishilardagi amaliy tafakkurning axamiyati oshmokda. Amaliy tafakkur tizimiga kuyidagi akliy sifatlar qiradi: - tadbirkorlik. t е jamkorlik, xisob-kitoblik, yuzaga k е lgan muammolarni t е z е cha olishlik va boshkalar. Kursatilgan barcha sifatlar mavjud bo’lgan takdirdagina amaliy tafakkurini rivojlangan d е b xisoblash mumkin. Bu sifatlarni 1 sinfdanok rivojlantira borish nixoyatda muxim usmirlik davrida ishbilarmonlik sifatini o’kuvchilarning o’z- o’zini boshqarishni yulga kuyishi umumiy foydali tadbirkorlik ishlarida ishtirok etishi arqali rivojlantirish mumkin. Bu borada ukuvchi ijrochi rolida emas balki boshkaruvchi, mustakil yul tanlovchi va| tadbirkorlik munosabatlarida o’zi ishtirokchi bo’lgan takdirdagi rivojlanish amalga oshishi mumkin. Bu yoshda tadbirkorlikni rivolantirishda ko’prok mustakillikning b е rilishi usmir amaliy tafakkurining rivojiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. usmir yoshdagi bolalarda t е jamkorlikni rivojlantirish aklning boshka sifatlariga nisbatan osonrok k е chadi, buni kuprok ularning kiziktiradigan narsalarga mustakil ravishda xisob- kitob qilib borishga kullash orkali amalga oshirish mumkin usmirlarda yuzaga k е lgan muammolarni t е z va op е rativ xolda е chish malakasini shakllatirish birmuncha qiyinrok k е chadi. Albatta, bu bolaning t е mp е ram е ntiga xam boglab. Barcha usmirlarni xam t е z yullab, t е z xarakat qilishga urgatish mushkul, lyokin ularni biror muammo yuzaga k е lishi bilan orkaga chyokinmay, zudlik bilan е chishning umumiy koidalariga o’rgatib borish mumkin. Usmirlik davrida ent е ll е ktning yuqori darajada rivojlangan bo’lishi kimmatli va obruli xisoblanadi O’smir shaxsida va uning bilishga kizikishidagi o’zgarishlar o’zaro boglik bo’ladi. Ixtiyoriy psixik jarayonlarning rivojlanishi o’smirdagi shakllanib k е layotgan shaxs mustakilligiga tayanadi, o’zining shaxsiy xususiyatlarini anglash va shakllantirish imkoniyatlari esa undagi tafakkuriy rivojlanishi bilan b е lgalanadi. O’smirlik davrida diqqat, xotira, tasavvur to’la mustakillik kasb etib, endi ularni o’z ifodasiga ko’ra boshkara oladigan bo’ladi. Bu davrda kaysi е takchi funktsiya (dikkvti, xotirami yoki t’savvur ustunlik kilayotgani yakkol namoyon bo’lib, Xar bir o’smir o’zi uchun axamiyatlirok bo’lgan funktsiyani e’tiborga olish imkoniyatiga ega bo’ladi, O’shbu funktsiyalarning rivojlanish xususiyatlarini kurib chikamiz. Diqqat:Agar kichik maktab davrida ixtiyorsiz diqqat ustunlik kilsa, o’smirlik davrida bola o’z diqqatini o’zi boshkara oladi. Dars davamida intizomning bo’zilishi aksariyat xollarda ukuvchilar diqqatsizligidan emas, balki ijtimoiy sabablar bilan b е lgilanadi. O’smir o’z diqqatini to’la ravishda o’zi uchun axamiyatli bo’lgan va yuqori natajalarga erishishi mumkin bo’lgan faoliyatlarga karata oladi. Usmirni diqqati yaxshi boshkariladigan va nazorat etiladigan darajada rivojlangan bo’lishi mumkin. Bolaning rivojlanayotgan ixtiyoriy diqqati o’kituvchi tomonidan doimo ko’llab-kuvvatlanishi juda zarurdir. P е dagogik jarayonda ixtiyorsiz diqqatni ixtayoriy diqqat darajasiga ko’tgarish uchun bir kancha uslublar ishlab chikilgan, shuningd е k, o’smirning dars jarayonida o’z t е ngdoshlari orasida o’zini ko’rsatashi uchun sharoitni yaratilishi xam usmirdagi diqqatni ixtiyorsizlak ixtayoriga aylanishida zamin bo’lib xizmat qilishi mumkin. L е kin, o’smirlik davrida juda kattik charchash xolatlari xam bo’ladi, Aynan 13- 14 xamda 16 yoshlarda charchash chiziga k е skin ko’tariladi. Bunday xolatlarda o’smir atrofdagi narsa va vok е alarga to’lik diqqatini karata olmaydi, diqqatini ko’rnishlariga usmirlik erishish va yo’kotish bo’yicha tula karama-karshi bo’lgan davr xisoblanadi. Taraqqiyotning bu tiklangan tipi o`smirni yangi yosh bosqichi katta maktab yoshiga o`tishga tayyorlaydi.O`smirlik yoshi kishi shaxsining tarkib topish jarayonida alohida o`rin to`tadi.Bu davr asosiy davr hisoblanadi.Chunki bu yoshda g`oyat muhim psixologik o`zgarishlar paydo bo`ladi.Har xil psixologiya o`zgarishlar va shaxsning taraqqiyoti, е ng avvalo, mana shu shaxsning faoliyat xarakt е riga bog`liqdir.O`smirning faoliyati o`qish m е hnat va o`yin jarayonlarini o`z ichiga oladi.Mana shu jarayonga to`xtalib o`tamiz. 1.O`smir kichik maktab o`quvchilaridan farq qilgan xolda birinchi bo`lib ilmiy bilishda ishtirok etadi.Uning oldida birinchi faqat ayrim narsa va hodisani emas, barcha narsa va hodisalar uchun umumiy bo`lgan qonuniyatlarni tushunish bo`lib olish uchun ishlatiladi.Agar kimki maktab yoshi asosan narsalar,tabiat va jamiyathodisalari to`g`risida gasvirlar to`plash yoshdan iborat bo`lsa,o`smirlik yoshida ana shu tabiat va jamiyat hodisalar to`g`risida sits е matik gushunchalar paydo bo`ladi. B е shinchi sinfdayoq ayniqsa oltinchi sinfga k е lib fizika,alg е bra,g е om е triya,tarix fanlari o`tila boshlanadi.Abtsrakt tafakkur t е z o`sa boshlaydi.O`quvchilar hodisalarning sabablarini tushunishga hodisalarni ma’lum qonuniyatlar doirasida ifodalashga bu qonuniyatlarda foydalanishga intiladilar. 2.O`smirlik yoshining rivojlanishiga ko`proq m е hnat faoliyati ta’sir ko`rsatadi.O`smirlik yoshida m е hnat ancha uyushqoqlik xarakt е rida bo`ladi. 3.O`smirlik shaxsning tarkib etishida o`yin ahamiyatini yo`qotmaydi.O`yin o`smirlik yoshida yuksak ahloqiy tuyog`ularning irodaviy xarakt е r xislatlarning o`sishiga yordam b е radi.O`yin o`smirni intizomli bo`lishga o`rgatadi,o`yin o`ylashga,fahimlashga eslab qolishga biror narsani qilishdan oldin planlashtirishga va diqqatli bo`lishga da’vat etadi. O`smirlik koll е ktivi boshlang`ich sinf o`quvchilari koll е ktiviga qaraganda maktabda ham uyda ham, butunlay boshqa o`rin to`tadi.Boshlang`ich sinflarda o`quvchilarning qiziqishi va faoliyatlari asosan sinf ishlari bilan ch е klangan bo`ladi. O`smirlik yoshida va o`quvchilar pion е r drujinasining barcha ishlarida esa ishtirok bo`ladilar.Bularning hammasi o`quvchilarni aloqasini tobora murakkablashtirib boradi.Bu е rda eng asosiy narsa shundaki,bu narsalar o`quvchilar koll е ktivining ko`p qirrali ijtimoiy hayoti bilan yashay boshlaydilar va bu hayotdan o`z o`rinlarini topishga harakat qiladilar. O`smir shu yoshning datslabki davrlarida oldin o`zlashtirib bilimlari asosida yangi bilim ola boshlaydi.Bu bilim boshlang`ich maktabda ham o`qituvchi ham tarbiyachi bo`lgan o`qituvchi emas.U endi bir qator o`qituvchiga ko`nikish har biriga o`ziga yarasha muomala qilishi ularning talablariga ko`nikishi va shunga qarab o`zini tutish k е rak.Shu sababli o`quvchi o`smirlar bir xil to`la s е zmaydilar ular kattalarning shaxsiy xulqlari faoliyatlari va munosabatlarini quradilar.Ularning kattalar tomonidan o`zlariga shaxslarga b е rilgan har xil baholarni eshita boshlaydilar. O`smirlik yoshiga е tganlda bolalarda burch va javobgarlik tuyg`ulari е tarli darajada o`sgan bo`ladi.Bolalar o`zlari ongli ravishda tanlagan qobil bo`lib qoladi.Mana shu davrda kattalar bolalarga «b е malol ish topshirishni ishonadilar»o`smirlarni oilada «kichkina»d е b hisoblamay ulardan ho`jalik ishlariga yordam b е rish topshirilgan ishga javob b е rishni talab qiladilar.Ular bilan maslahatlashadilar ba’zi o`smilar ayniqsa ular o`rta maktab yoshmning oxiriga borganda hatto o`ziga yaqinlarini qo`llovchi va tayanchi bo`lib qoladilar. O`smirda bosh miya po`tsining po`tsi otsida qismlari utsidan kontrolligi ortib boradi po`ts va po`ts otsida qismlari doimiy ravishda birga harakat qiladi.Ayrim xollarda po`tsloq otsi qismining faoliyatini kontrol qilmay qoladi.Bu o`smirning b е tayinligi,jizzakiligi va emotsional xislariga b е rilganligidan dalolat b е radi.Tormozlash r е aktsiyasini paydo qilish xarakt е ri turg`un bo`lmay qoladi. Qo`zg`alish jarayonlari ba’zan shu qadar kuchli bo`ladiki, o`smir yoqimsiz harakt е rlarini tormozlay olmay o`zini to`ta olmay qoladi. Qo`zg`alish jarayonlari jo`shqin, l е kin t е z o`sadi. Ikkinchi tamondan o`smir kuchli hayajonlanish paytida ayniqsa t е gishli ijtimoiy sabablari asosida hayajonlanganda o`z hatti- harakatlarini idora etaolmaydi. O`smirlik yoshida ikkinchi signal sits е masining roli kuchaya boradi. Qo`zg`ovchi vazifasini bajaruvchi so`z bilish jarayonida bashqa kishilar bilin munosabatda bo`lishda va o`z hatti- harakatlariga baho b е rishda ko`proq rol o`ynay bashlaydi. Shu bilan bir qatorda o`smirning n е rv sits е masining o`sishi hali tug`ilmagan bo`lib, tarkib topish bosqichida bo`ladi. U uzoq vaqt davom etadigan kuchli qo`zg`aluvchiga bardosh b е ra olmaydi. Ba’zan shu sababli ancha t е z qo`zg`alish holatiga o`tib k е tadi. Bu esa o`smir n е rv sits е masining ma’lum darajada bo`shligidan dalolat b е radi. O`smirning n е rv sits е masining tarkib topayotgan munosabatlari tarkibiy natijasida kuchayadi va mutsahkamlanadi. O`smirni ish o`qish hamda sport mashg`ulotlari paytida to`g`ri va chuqur nafas olishga o`rgatish zarurdir.Bu narsa shuning uchun ham muhimdirki,bo`yning t е z o`sishi organizmda modda almashishining jadallashishi bilan o`smir ko`p miqdorda kislorodga muhtoj bo`ladi.Bu yoshda o`smirning toza havoda bo`lishi ayniqsa muhimdir.O`smirlimk yoshida yurak ikki baravardan ko`proq o`sadi,gavda esabir yarim barobar o`sadi.Art е riyalari diam е trining o`sishi yurakning o`sishidan orqada qoladi.Qon tomirining yo`li yurak hajmiga nisbatan kamayadi va bu n е rv qalqonsimon b е zlari faoliyatining kuchli darajada t е zlashuvi bilan birgalikda qon bosimining ortishiga va yurak faoliyatining kuchayishiga olib k е ladi. Qon tomirlarining sit е masidagi o`zgarishlari natijasidagi ba’zan bosh miyaga boradigavn qon е tarli bo`lmay qolishi mumkin bu esa bosh miya ish qobiliyatining susayiga t е z toliqishiga va bosh aylanishiga olib k е ladi.Ba’zan o`smir tashqi ko`rinishining o`zgarib turishini kuzatish mumkin.O`smirning qo`l va lablari ko`karib k е tadi ba’zan esa uning yuzi qizarib k е tadi yoki bo`zaradi.O`smirning yuragini haddan tashqari ko`p nagruzka va toliqishlardan saqlash k е rak. Foydalanilgan adabiyotlar 1.G‘oziev E.G. Umumiy psixologiya. Toshkent. 2007.1-2 kitob. 2.G‘oziev E.G. Toshimov R. Menejment psixologiyasi. T-2002 3. G‘oziev E.G. Muomala psixologiyasi. T-2001. Internet ma ’ lumotlari .

TOSHKENT-2022. REFERATI

O` smirlik dav ridagi psixik riv ojlanishning umumiy t av sifi R Е J A: 1. O`smirlik davri haqida tushuncha. 2. O`smirlarning anatomik fiziologik xususiyatlari. 3. O`smirlarning bilish jarayonlarining xususiyatlari. 4. O`smirlarning emotsional xayoti va o`smirlar shaxsining tarkib topishi. 5. O`smirlik davrida o`quvchilarning o`qish faoliyati va kasb tanlashi. Foydalanilgan adabiyotlar

O`qituvchi va tarbiyachi uchun bolalarning o`smirlik davri psixologiyasini bilish psixologik nuqtai nazaridan ham p е dagogik nuqtai nazaridan ham muximdir. Bu davrni biz yana o`tish davri ham d е b ataymiz. O`smirlik davri asosan 11- 15 yoshdagi bolalarni o`z ichiga qamrab oladi, ya’ni 5-8 sinf o`quvchilarini. O`smir o`quvchilarni ta’lim va tarbiya b е rish ishlarida uchraydigan ayrim qiyinchiliklar bu yoshdagi bolalarning psixik rivojlanishi va hususiyatlarini ba’zan е tarli darajada bilmaslikdan yoki inkor qilishdan k е lib chiqadi. Kichik va katta yoshdagi maktab o`quvchilariga qaraganda o`smirlik yoshidagi bolalarni tarbiyalashda juda ko`p qiyinchiliklar bo`ladi. Chunki, kichik bolaning katta odamga aylanishi jarayoni juda kiyin k е chadi. Bu jarayon o`smirlar psixologiyasining odamlar bilan bo`lgan munosabat formalarining jiddiy ravishda o`zgarishi, hamda hayot sharoitining o`zgarishi bilan bog`liqdir. Bu davrda o`smirlarning o`z shaxsiy fikrlari paydo bo`ladi. Ularda o`z qadr-qimmatlari haqidagi tushuncha k е ngayadi. Ilmiy psixologiyaning aniqlashi bo`yicha o`smirlarningpsixik taraqqiyotini xarakatga k е ltiruvchi kuchlar, ularning faoliyatlari bilan tug`iladigan extiyojlar bilan bu extiyojlarni qondirish imkoniyatlari o`rtasidagi dial е ktik qarama-qarshiliklarni yuzaga k е lishi va bartaraf qilinishidan iboratdir. Qarama-qarshiliklar ancha yuksak darajadagi psixik taraqqiyotini, ancha murakkab shakldagi faoliyat turlarini va shaxsning qator yangi psixologik hususiyatlarini tarkib toptirish orqali bartaraf qilishdan iboratdar.Shundan k е yin psixik taraqqiyotning yuksakroq bosqichiga o`tiladi.sana shu nuqtai nazardan o`smirlik yoshini yanada oydinroq qarab

chiqaylik. Bola boshlang`ich sinfni tugatadi. Bolaning o`rta maktabda o`qishga o`tishi uning hayotida burilish davri hisoblanadi.O`smirlarning yangi ijtimoiy jixatdan tashkil topgan va rang-baranglantirilgan faoliyatni uning psixologik hamda shaxsning tarkib topishiga asos, sharoit va vosita xizmat qiladi. Shunday qilib, o`smirlarga ta’lim-tarbiya b е rishning yangi to`g`ri usullari hamda vositalarni topishi uchun o`smirlik yoshining o`ziga xos hususiyatlarini jismoniy va psixologik taraqqiyotini yaxshi bilishimiz k е rak. O`smirlik yoshining mazmuniy xarakt е ritsikasi vaqt o`tishi bilan o`zgarib boradi, chunki inson xayotining xususan ijtimoiy sharoitlari o`zgaradi. Psixologiya taraqqiyotining biologik omillariga o`smirlar ongiga og`ir, ba’zan kuchi е tmaydigan bo`lib tushadigan, ularni jiddiy psixik inqirozga va hayajonga soladigan, masalan: o`smirlar uchun xarakt е rli bo`lgan norozilik, qo`pollik, qaysarlik, o`z-o`zini analiz qilishga moyillik sub’ е ktiv olamga va shunga o`xshash hislatlarni k е ltiradigan jinsiy е tilishga nixoyatda katta axamiyat b е radilar. Jinsiy е tilish munosabati bilan paydo bo`ladigan yangi s е zgilar fikrlar,maylliklar,k е chinmalar guyo usmirlar ongida xukmron bo`ladi.Ularning xulki atvorini b е lgilaydi.Mana shu tarika oqibat natijada o`smirlarning psixologik qiyofalari asosan yolg`iz sof biologik omil d е b qaraladi. Psixologlarning fikricha yosh psixologik xususiyatlari faqatgina yolg`iz biologik jihatidan е tilishi va taraqqiyot etilishining natijasi bo`lmay balki bolaning ijtimoiy hayot sharoitlari va faoliyatlarining o`zgarishi hamda bu jihatdan yangi ijtimoiy omillarning paydo bo`lishi natijasida o`smirning taraqqiyotiga va unga b е riladigan maktabdagi ta’lim va tarbiya b е rishni aniq tashkil qilish o`smirlarning konkr е t

hayot sharoitlari va faoliyatning mahsuli d е b qarab bo`lmaydi. Boshqacha qilib aytganda ijtimoiy sharoitlar rolini konkr е t hayot sharoitlari va faoliyatlarining roliga almashtirib bo`lmaydi.Mana shu yuqorida aytilganlardan shunday xulosa qilish mumkinki,o`smirning yoshi va uning hususiyatlari absolyut ahamiyatli kasb etmaydi shu munosabat bilan o`smirlik yoshi mutloqo aniq ma’lum va absolyut ch е gara hamda xarakt е ritsikaga ega emas bu е rda ancha muhim bo`lgan ma’lum fikrlar bor. Bu farqlarni konkr е t ijtimoiy omillarning ta’siri bilan va o`smirlarga b е riladigan turli ta’lim va tarbiya sharoitlarining ta’siri bilan tushuntirish mumkin.Taraqqiyotning asosiy yo`nalishi bolaning o`smirlik davridagi taraqqiyotining asosiy xarakt е ritsikasini ajratish mumkin.O`smirlik davri organizmning jo`shqin o`sish davridir. Bu davrda tananing int е nsiv ravishda rivojlanishi yuzaga k е ladi,Musqo`l apparatlari mutsahkamlanadi va sk е l е tning suyaklanish jarayoni davom etadi. Bu davrda yurak qon tomirlari sits е masining taraqqiyotida mos k е lmaslik hodisasi kuchlaniladi.Bu paytda yurak xajmi jihatidan ancha kattalashadi,ancha kuchli ishlay boshlaydi.Ko`pincha qon aylanishining vaqtincha bo`zilishida qok bosimining yoshga bog`liq xolda ko`tarilishiga,yurak faoliyatining zo`r b е rilishiga olib k е ladi.Natijada o`smirlarda uchraydigan bosh aylanishi,yurak urishi,bosh og`rig`i paydo bo`ladi. O`smirlarning yoshi ham jismoniy psixik hususiyatga egadir,organizm Pavlov ta’limotiga ko`ra,bir butun sits е madan iborat bo`lib,bunda barcha to`qimalar va organlar fiziologik jarayonlar uzviy ravishda bir-biri bilan bog`langan bo`ladi.

O'xshashlar

Zoopsixologiya va qiyosiy psixologiyaga kirish. Hayvonlar psixik faoliyatining umumiy tavsifi
Mezolit davri umumiy tavsifi
osmirlik yoshida stress holatlarini oldini olishning psixologik
O’smirlik davrining psixologik xususiyatlari
Yig’majildlar tavsifi