MAVZU: MIKROORGANIZMLARNING O’ZARO VA BOSHQA ORGANIZMLAR BILAN O’ZARO MUNOSABATI Reja : 1. Simbioz 2. Sinergizm 3. Antogonizm 4. Parazitizm . 5. Simbiotik munosabatda yashovchi mikroorganizmlar. 6. Tuproqda azot hosil bo’lishida mikroorganizmlar ta’siri. 7. Atmosfera azotining biologik fiksasiyasi 8. Azotofiksatorlar sianobakteriyalar

Mikroorganizmlar bir-biri bilan yoki boshqa organizmlar birgalikda yoki bog’liq holda rivojlanadi. Bunday holatga biosenoz deyiladi . Uni qo ’ yidagi gruppalarga bo ’ lib o ’ rganiladi . Simbioz Metabioz Sinrgizm Antogonizm Parazitizm . Simbioz – bir xil muhitda ikki xil mikrob yoki ikki xil organizm birgalikda hamkorlikda yashaydi . Masalan : lishayniklar – bu yerda zamburug ’ lar bilan suv o ’ simliklari birgalikda hayot kechiradi . Yoki dukkaklilar oilasiga kiruvchi o ’ simliklar bilan Rhizobium avlodigadagi tuganak bakteriyalarning birgalikda yashashi . Metabioz – ikkita organizm birga yonma - yon yashab yashash davrida biri ishlab chiqqan mahsulotidan ikkitasi bahramand bo ’ ladi , ya ’ ni sharoit yaratib beradi . Masalan : saprofit mikroblar oqsillarni parchalab leptonga va aminokislotalarga ajralib undan nitrafikasiyalovchi mikroorganizmlar nitrat kislota va uning olib boradi . Ammonifikasiyada N 3 S chiqib u fototrof mikroorganizmlar o ’ zlashtirishadi . Sinergizm 2 va ko ’ plab organizmlar birgalikda yashab foyda ko ’ radi . Masalan : ammonifikatorlar bilan nitrofikatorlar fototrof bakteriyalarning birgalikda yashashi . Antogonizm – bir turdagi mikrob rivojlangan joyda ikkinchi turdagi mikrob rivojlana olmasa , ya ’ ni u ishlab chiqqan mahsuloti ta ’ sir kilib halokatga olib keladi . Bunday hodisani zamburug ’ lar bilan bakteriyalar o ’ rtasida ko ’ rish mumkin . Abu Ali ibn Sino ham moxlar yaralarni tuzatishda yordam berishini kuzatgan va foydalangan . I . I . Mechnikov ham antogonizm ustida ish olib

borgan . Bu hodisani 1877 yili L . Paster chuqur o ’ rganib quydirgi tayoqchasining rivojlanishiga chirituvchi mikroblar tusqinlik qilishini aniqlagan . Antogonizm hodisasi antibiotiklarning paydo bo ’ lishiga olib keldi . Antibiotik – grekcha « anti » – qarshi « bios » – hayot ma ’ nosini bildiradi . Mikroblar hayotiga qarshi ishlatiladigan antibiotiklar o ’ simlik va hayvonlardan olinadigan mahsulotlardan tayyorlanadi . 1871-1872 yillarda V . A . Manassein va A . G . Polotobnev Penisillin avlodidagi zamburug ’ lar patogen bakteriyalarning o ’ sishini to ’ xtata olishini ko ’ rsatdi . Antiseptik xususiyatga ega bo ’ lgan bakteriyalardan olingan antibiotiklarni esa R . Emmerx va O . Lev tavsiya etishgan . 1929 yili A . Flsming mog ’ or zamburug ’ ining penisillium netatumran birinchi marta antibiotik ajratib oldi . Antibiotik moddalar zamburug ’ lardan aktinomisetlardan , bakteriyalardan , o ’ simliklardan va hayvonlardan olinadi . Hayvonlar organizmidan olingan antibiotiklarga : eritrin , ekmolin va lizosinlar kiradi . O ’ simliklar organizmidan fitonsid degan antibiotiklar olinadi . Fitonsidlar sarimsok piyozda , limon , terak bargida bo ’ ladi . Umuman antibiotiklar qo ’ yidagi talablarga javob berishi kerak . Nihoyatda past (10-50 mkg ) konsentrasiyada ham bakteriosidlik xususiyatiga ega bo ’ lishi kerak . 1. Organizmga yomon ta ’ sir etmasdan va organizmga yuborilganda o ’ zining aktivligini yo ’ qotmasligi 2. Organizmning fiziologik holatini buzmasdan mikroblarning hayot faoliyatiga yomon ta ’ sir etishi kerak . Simbiotik yashash munosabatlari ba’zi mikroorganizmlarning boshqa trik mikroorganizmlar faoliyatida boradi. Ba’zi bir suv o’tlarning simbiotik munosabatlari o’ta sodda mikroorganizmlar hisobida boradi. Har bitta mikroorganizmdar ajralib chiqqan moddalar hisobiga boshqa mikroorganizmlar foydalana oladi. Bunga misol bo’lib, bateriyalar

mineralizatorlardir. Sellyulozaning bakteriyalarning ta’sirida sellyuloza parchalanadi va mahsulotlar hisobidan boshqa mikroorganizmlar oziqlanadi. O’z navbatida moddalar almashinuvi natijasida ajralishi sellyuloza parchalovchi qiluvchi bakteriyalar uchun oziqa bo’lib hisoblanadi. Shunday holatda boshqa gruppalarga kiradigan bateriyalar ham bo’lishi mumkin. Masalan- amonifikatorlar, nitrozo- va nitrobakteriyalar. Aminokislotalar parchalanishi natijasida ammiak hosil bo’ladi u esa nitrozobakteriyalar ta’sirida nitritlarga aylanadi. Ular nitritlar ta’srida nitratlarga aylanadi. Simbiotik va metobiotik munosabatlarga keskin chegara qo’yilmaydi. Simbiotik azotofiksasiya qiladigan sistemalarda mikroorganizm va yuksak o’simliklar orasida murakkab o’zaro ta’sir ko’rsatadi. Aztofiksasiya jarayoninng mexanizmi tuganaklar bilan bog’lanib o’ziga xos xususiyatga ega bunda ikkita turli partner birgalikda faoliyat ko’rsatadi. Bunda leggemolobun ishtirok etib fiksasiya jarayonida qatnashadi. Mikroorganizmlar o’rtasida simbiotik munosabatlar turli shakllarda bo’ladi. Masalan kefirda ham achitqi zamburug’ va sut kislotali bakteriya ishtirok etadi. Bakteriyalar sut kislotani sintez qiladi. Bakteriya ta’sirida sut kislotani hosil qiladi. Uning natijasida qulay muhit hosil bo’ladi. Buning natijasida vitaminlar kerakli vitaminlar sut mahsulotlarini bakteriyalar hosil qiladi. Ba’zi hollarda bir gruppa mikrooblar ishlab chiqqan mahsulotdan boshqa mikroorganizmlar foydalaniladi. Masalan: ba’zida oqava suvlar hisobiga ularning orqasidan boshqa gruppa mikroorganizmlar shu moddalar hisobida oziqlanadi. Tabiatda shunday mikroorganizmlar borki o’zida simbiotik munosabatlarning jam’ qilgan. Simbiotik munosabatlar nafaqat dukkkakli o’simliklarda balkim boshqa oilaga kiruvchi o’simliklarga ham mavjuddir.

Aktiv il – bu murakkab kompleks bo’lib, turli mikroorganimzmlar gruppasiga kiradi, oddiy bakteriyalar va zamburug’lar bo’ladi. Ular bir-biriga foyda keltiruvchi yoki bir-biriga qarama-qarshi (antogonist) munosabatda bo’ladi. Bir xil mikroorganizmlar hayot faoliyati natijasida hosil bo’lgan mahsulotlar boshqa mikroorganizmlar oziqa bo’lib hisoblanadi. Masalan soda mikroorganizmlar bilan bakteriyaar oziqlanadi. Bakteriyalar – prokariotlar (yadrosiz) mikroorganizmlar. Bu mikroorganizmlar ekosistemada muhim rol o’ynaydi biosfera va ekosistemada ular muhim rollarni o’ynaydi. Ularga taaluqli bo’lgan moddalarning aylashinuvida asosiy o’rinda ishtirok etadi. Bakteriyalar organizmlar populyasiyasida o’zaro ishtirok etadi o’simliklar va hayvonlarning simbiotik munosabatlariga to’liq ishtirok etadi. Tabiatda mikroorganizmlar eng muhim simbiotik munosabatni yuksak o’simliklar o’rtasida ham ishtirok etadi va atmosferadagi azotni o’zlashtirib yerni azot bilan boyitadi. Bu yuksak o’simliklar bilan asosiy sibiotik munosabat hisoblanadi. Bu munosabat bakteriyalar nafaqat havodagi erkin azotni o’zlashtirib azot boyitibgina qolmasdan balki tuproqning tuproqni unumdorligi va tuproqda kelajak zapas azot miqdorini saqlaydi. Ko’p yillik tajribalarga asoslanib dukkakli o’simliklar o’rtasidagi simbiotik munosabatlar faqatgina tuproqni azot bilan boyitib qolmasdan balkim o’simliklarning hosildorligini oshiradi. Bu bakteriyalar hisobida ekonomik jihatdan arzon yoki tekin qishloq xo’jaligida biologik azot zapasi bilan boyitadi. Shu munosabat bilan dunyoda Yevropa mamlakatlarida biologik azot dukkkakli o’simliklarning urug’lari ekilib yer maydoni kengaytirilmoqda. Atmosferadan azotni fiksasiya qiluvchi mikroorganizmlarning ikki guruhi uchraydi. Ularning bittasi o’simliklar bilan simbiotik munosabatda bo’ladi, ular o’simliklarning ildzida tuganak holatida uchraydi. Bu gruppa