logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. MOHIYAT VA HODISA, ZARURAT VA TASODIF KATEGORIYALARI

MOHIYAT VA HODISA, ZARURAT VA TASODIF KATEGORIYALARI

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

76.2529296875 KB
Ko'chirib olish
MOHIYAT VA HODISA, ZARURAT VA TASODIF KATEGORIYALARI I. Kirish II. Asosiy qism 1.Mohiyat tushunchasi 2.Mohiyat va hodisa 3.Zaruriyat va tasodif. III. Xulosa Dialektika ta’limotini muhim vazifalaridan biri insonni olam bilan bog‘lab turadigan, predmetlarning harakatlari va o‘zgarishlarida namoyon bo‘ladigan aloqadorliklar va qonuniyatlar to‘g‘risida umumiy tasavvurlarni, tushunchalarni shakllantirishdir. Borliqni dialektik tarzda o‘rganishni muhim nazariy natijalaridan bir – moddiy va ma’naviy predmetlar olamida yakka, juz’iy va umumiy aloqa va bog‘lanishlar bilan birga eng umumiy, universal (har tomonlama, beistisno barcha narsa va hodisalarga xos bo‘lgan ) aloqadorliklar mavjudligi haqidagi xulosa bo‘ldi. YAlpi, universal aloqadorlik munosabat, aloqa, bog‘lanish, ta’sir va aks ta’sir orqali o‘zini namoyon etadi. SHu bilan birga munosabat har qanday aloqa, bog‘lanish, ta’sir va o‘zaro ta’sirga xos bo‘lgan muhim tomon yoki jihatdir. Barcha narsa va hodisalar bir – birlari bilan doimo o‘zaro munosabatda va aloqada bo‘ladilar. M u n o s a b a t – o‘zaro aloqadorlikning zaruriy lahza narsalarning bir – biridan shartlanganligidan, o‘zaro qaramalikdan, bog‘lanishdan kelib chiqadi. Predmetning xossasi, belgilari uning boshqa predmetga yoki tevarak muhitga bo‘lgan munosabati mavjud bo‘ladi. Borliqda munosabat turli xil shakl, daraja va amalga oshish usullariga egadir. Aytaylik, munosabatlar ichida ijtimoiy munosabatlar alohida xususiyatga egadir. Har bir inson o‘zi yaratgan predmetlar, tashkilotlar, g‘oyalar va individlar Bilan ijtimoiy, madaniy, ma’naviy mafkuraviy va boshqa xildagi munosabatni o‘rnatdi, shu munosabat doirasida faoliyat ko‘rsatadi. Munosabatning konkret ko‘rinishi, namoyon bo‘lish shakli aloqa va uning xususiyati bilan belgilanadi. A l o q a predmetlarning bir – biri bilan uzviy bog‘lanishini, o‘zaro taqazo etishini bildiradigan borliqning tub xossasidir. Bilish va amaliyot shuni ko‘rsatadiki, u yoki bu hodisani tushunish uchun uning boshqa hodisalar bilan bog‘lanishini tadqiqot qilish kerak. Aloqaning borliqni tub, universal xossasi ekanligi aloqadorlik kategoriyasida ifodalanadi. A l o q a d o r l i k - barcha tizim va tuzilmalarni, narsa va hodisalarni bir -0 biri bilan bog‘lovchi, ichki va tashqi xossalarni yuzaga keltiradigan, ularga barqarorlik yalpi, universal va atributiv (mohiyatli, ajralmas) xislatdir. Aloqadorlikning mavjudligini asosida narsa va hodisalarni bir – biriga bog‘liqgi yotadi. Bilish jarayonida bir hodisani tushunish uchun uni boshqa hodisalar bilan bog‘langanligini ko‘rib chiqadilar. Masalan, mexanikada pastga tushuyotgan jismni sharqdan g‘arbga qarab og‘ishi hodisani Erning o‘z o‘qi atrofida aylanishi bilan shu jism o‘rtasida bog‘lanish borligi bilan tushuntiradilar. Aloqadorlik ikki tomonlama bog‘lanish shaklida namoyon bo‘lsa, unda o‘zaro bog‘lanish yuzaga keladi. Er sathini strukturasi va iqlim o‘rtasida mavjud bo‘lgan bog‘lanish shunga misol bo‘ladi. O‘zaro bog‘lanishining qarama – qarshi tomoni xolislikdir. X o l i s l i k ajratilganlikni, yakkalikni ko‘rinishi bo‘lib, u predmetlarning nisbiy mustaqqilligini ifodalaydi, ularning mavjud bo‘lish me’yorini, chegarasini bildiradi. O‘zgarish va rivojlanish jarayonida xolislik va bog‘lanish o‘z o‘rinlarini almashtiradilar, ya’ni, xolislik holati yo‘qolib bog‘lanish, aloqa vujudga keladi va aksincha, bog‘lanish biron – bir yangi xossa yoki holatni paydo qilib, xolislikni keltirib chiqarishi mumkin. 2. Dialektika kategoriyalari. Dialektik tafakkurning muhim funksiyalaridan biri insonni olam bilan bog‘lab turadigan, harakat va o‘zgarishlarda namoyon bo‘ladigan aloqadorliklar va qonuniyatlar haqida umumiy tasavvurlarni, tushunchalarni hosil qilishdir. Umumiy aloqadorlikni, uni aks ettiruvchi tushunchalar, kategoriyalar tizimini yaratish qadim zamonlardayoq falsafani diqqat markazida turgan. Falsafada k a t e g o r i ya l a r ( grekcha – ko‘rsatma, guvoh, tur ) borliq va uni bilish jarayoniga oid eng umumiy tomonlarni, munosabatlarni va aloqadorlikni aks ettiruvchi tushunchalar deb belginalandi. Kategoriyalar orqali inson o‘z tajribasini umumlashtirgan, dunyoqarashini shakllantirgan. In’ikos etilayotgan aloqadorlik va bog‘lanishalrni, borliqning universal xislatlari va qonuniyatlarini miqyosi va mazmunini nazarga olib falsafiy kategoriyalarni uch turkumga bo‘lish mumkin: 1. Borliq to‘g‘risidagi ta’limot kategoriyalari (borliq, olam, substansiya, materiya, harakat, makon va vaqt, cheklik va cheksizlik va boshqalar). F a ls a f a k a t e g o r iy a la r i Borliq to‘g‘risidagi ta’limot kategoriyalari Bilish nazariyasiga oid kategoriyalar Dialektika kategoriyalari 2. Bilish nazariyasiga oid kategoriyalar (bilish, in’ikos, haqiqat, adekvatlik, obraz, tafakkur va boshqalar). 3. Dialektika kategoriyalari (yakkalik va umumiylik, xodisa va mohiyat va hokazo). Borliq olam materiya makon vaqt bilish haqiqat tafakku r Ijtimoiy hayotning, fan va falsafaning taraqqiyoti bilan birga kategoriyalar ham rivojlanib boradilar. Ular asosan ikki yo‘l Bilan rivojlanadi: 1) o‘tmishda shakllangan va hozirgi paytda ishlatilayotgan kategoriyalar mazmunining boyib borishi; 2) yangi kategoriyalarning vujudga kelishi va shakllanishi. Falsafada keng qo‘llanilayotgan YAngi kategoriyalar qatoriga sistema (tizim), element – struktura, garmoniya, taraqqiyot va tanazzul kategiriyalarini kiritish mumkin. Kategoriyalarni vujudga kelishi va shakllanishi, ularning mazmuni va sonini boyib borishi moddiy va ma’naviy ishlab chiqarish darajasi, insonning olamga bo‘lgan munosabatining ko‘p qirraligi, fan va madaniyatning rivojlanishi bilan belgilanadi. Falsafiy kategoriyalar tizimida o‘ziga xos o‘rinni egallagan d i a l e k t i k a k a t e g o r i ya l a r i borliqda mavjud bo‘lgan barcha ob’ekt va predmetlarda, narsa va hodisalarda namoyon bo‘ladigan aloqadorliklarni, o‘zaro bog‘lanishlarni, eng umumiy atributiv xislatlar va qonuniyatlarni aks ettiradigan universal (ya’ni har tomonlama qamrab oladigan) tushunchalardan iboratdir. Dialektika kategoriyalarining xususiyatlaridan biri – o‘zaro uzviy bog‘langan, biri ikkinchisiga aylanib ketadigan xislatlarni, biri ikkinchisini keltirib chiqaradigan tomonlarni, xossalarni ifodalagani uchun ularning juft yoki uchlama holatda ishlatilishidir (ayniyat – tafovut, qism – butun, sistema – struktura – element va boshqalar). Kategoriyalarni tahlil qilishga o‘tar ekanmiz, quyidagi tartibga amal qilamiz. Oldin borliqdagi narsa va hodisalarning eng umumiy mavjud bo‘lish xossalarini, tomonlarini aks ettiradigan kategoriyalarini ko‘rib chiqamiz. Keyin shu kategoriyaga mazmunan yaqin turgan. Ob’ektlarni tartiblanganligini, murakkabroq universal qonuniyatlarini ifodalaydigan kategoriyalar tahlil qilinadi. Va, nihoyat,sabab oqibat hodisa mohiyat yakkalik umumiyli k predmetlarning kelio chiqishini, bir holatdan ikkinchi holatga o‘tishini belgilaydigan bog‘lanishlarni in’ikos qiladigan kategoriyalar izohlanadi. Hodisa va mohiyat. Falsafa va maxsus fanlarda olib borilayotgan tadqiqotlarning birinchi darajali vazifasi o‘rganilayotgan predmetning mohiyatini ochib berishdir. Bu bejiz emas, albatta. Inson faoliyatining samaradorligini belgilaydigan omillardan biri ob’ektlarning, narsa va hodisalarning mohiyatini, qonuniyatlarini, zaruriy aloqadorliklarini chuqur bilib olish, shu bilimdan amaliyotda foydalanishdir. SHunisi e’tiborliki, «yakkalik - umumiylik» va «hodisa - mohiyat» kategoriyalari o‘rtasida ma’lum o‘xshashlik, bog‘lanish bor. Har ikala juft kategoriyalar predmet va jarayonlarning yagonalik va umumiylik, tashqi va ichki, takrorlanish va betakror, barkarorlik va o‘zgaruvchanlik tomonlarini ifoda etadi. Xodisa u yoki bu predmetga oid bo‘lgan harakat, ta’sir qilish, o‘zgarish xislatidir. Bir predmet boshqa predmetga nisbatan o‘zini hodisa orqali namoyon qiladi. Umumiy, mavhum hodisa bo‘lmaydi. Lekin konkret, yakka hodisani umumiy tomoni, belgisi bo‘lishi mumkin. Har qanday hodisaning asosida mavjud holatning o‘zgarishi yotadi. Mutlaq sunatda bo‘lgan predmetda hech qanday hodisa ro‘y bermaydi. Inson voqelik Bilan munosabatda bo‘lar ekan, u dastavval xodisalarga duch keladi. Xodisalarni idrok qilish paytida aniqlik darajasi turlicha bo‘lgan tasavvurlarni hosil qiladi. Hodisa to‘g‘risida yuqorida keltirilgan dastlabki izohdan so‘ng, uning kategorial ta’rifini berishga harakat qilish mumkin. H o d i s a – alohida olingan narsaning yakka o‘zgaruvchan holatini, unda ma’lum fazo va vaqt intervalida (oralig‘ida) sodir bo‘ladigan juz’iy jarayonni bildiradi. YAkka olingan hodisa predmetning bir butun hususiyatini belgilamaydi. Suvning issiqlik darajasini 6 dan 7 gradusga ko‘tarilish hodisasi suyuqliq holatining umumiy xislatini, boshqacha qilib aytganda, gidrodinamika qonuniyatini bildirmaydi. Lekin hodisalar takrorlansa, doimiy o‘zaro ta’sir natijasida barqaror munosabat o‘rnatilsa, unda yakka xodisada mavjud bo‘lmagan xislat – qonuniyat, mohiyat paydo bo‘ladi. M o h i ya t – predmetning ichki, barqaror xususiyatini, bir butunligini, xossa va tomonlarining muayyanligini bildiradi. O‘z tabiati bilan mohiyat predmetning tomonlari, xossalari va elementlari o‘rtasidagi barqaror aloqadorlik va o‘zaro ta’sir orqali namoyon bo‘ladigan xislatdir. Ijtimoiy hayotning mohiyatini ishlab chiqarish, mulkchilik munosabatlari, mehnat taqsimoti, manfaatlar, ma’naviy tamoyillar kabi hodisalar, tomonlar va strukturalarning doimiy, zaruriy aloqadorligi, o‘zaro ta’sir namoyon etadi. Bundan kelib chiqadiki, mohiyat hodisalarning o‘zaro aloqadorligini, ta’sirini barqaror, zaruriy, qonuniy tomonini bildiradi. Hodisa esa mohiyatning o‘zgaruvchan, yuzaga chiqaradigan, xilma – xillikni kirishmaydigan tashqi «qobig‘idir». Mohiyat hodisa orqali harakatga keladi, o‘zini namoyon qiladi va rivojlanadi. Inqiloblar, islohatlar, iqtisodiy yuksalish, Fan – texnika taraqqiyoti kabi ijtimoiy hodisalar tufayli jamiyatning xususiyati, rivojlanish qonuniyatlari, xullas, mohiyati o‘zgaradi. O‘zbekistonni istiqlolga erishishi ham mohiyat, ham hodisa jihatdan yangi ijtimoiy – iqtisodiy va siyosiy jarayonlar va qonuniyatlarni amal qilishi orqali sodir bo‘lmoqda. Hodisa mohiyatga nisbatan boyroqdir. U nafaqat mohiyatning tomonlarini, balki ichki va tashqi ta’sirlarni, ikkinchi darajali, tasodifiy, o‘tkinchi jarayonlarni ham bildiradi. Hodisa va mohiyatning dialektikasi shundan iboratki, ular ham zid, qarama – qarshi tomonlarga (hodisa – o‘zgaruvchan ko‘p xil, yakka, o‘tkinchi; mohiyat – baraqaror, umumiy, doimiy, bir butunlikka) ega bo‘ladilar, ham uzviy bog‘langandir, biri ikkinchisisiz mavjud bo‘lmaydi. Turli dunyoqarash va nazariy mavqeda turuvchi faylasuflar hodisa va mohiyatni xususiyati va nisbatini muqobil ravishda talqin qiladilar. Materialistlar mohiyat va hodisani moddiy va ma’naviy sohalarda namoyon bo‘ladigan tashqi va ichki, o‘zgaruvchan va barqaror xislatlarni, aloqadorlik va bog‘lanishini bildiradi deb tushuntiradilar. Idealizm namoyondalari mohiyatni qandaydir ijod qilish yaratish qobiliyatiga ega bo‘lgan o‘ziga xo sbir borliq (olamiy ruh, ma’naviy kuch va hokazo), hodisa esa shu borliqning faolligini hissiy ko‘rinishi deb tushuntiradilar. Metafizik tafakkur hodisa va mohiyat o‘rtasidagi murakkab, ziddiyatli aloqa borligini inobatga olmaydi. Bu nuqtai nazarga ko‘ra mohiyat va hodisa mazmun jihatdan qarama – qarshi xislatga ega bo‘lgani uchun ular o‘zaro bog‘lanmagan, voqealikdagi biron – bir tomon, jarayon yoki mohiyatli, yoki hodisa ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. G‘arb falsafasini ayrim yo‘nalishlarida ham shunga o‘xshash fikr ta’kidlanmoqda. Neopozitivizm va tanqidiy rapionalizm falsafasida mohiyat masalasi ilmiy bilish tili muammosidir («mohiyat» degan xislat bormi, faktni, hodisani mohiyat deb atash mumkinmi yoki yo‘qmi ma’nosida), aslida faqat idrok qilish mumkin bo‘lgan hodisalar mavjud degan g‘oya bildirilmoqda. Zaruriyat va tasodifiyat. Universal aloqadorlik va bog‘lanishning zanjirida sabab va oqibat doimo o‘rni almashib turadi. YEtarli sharoit va omillarni o‘z ichiga olangan sababiy asosan bir- biriga qarama – qarshi, ko‘p qirradi, ichki va tashqi sharoitlarni, ommaviy jarayonlarni o‘z ichiga olgan taqdirda zaruriy bo‘lmagan, tasodif oqibatlar ham sodir bo‘ladi. Bundan tashqari, oqibatning sodir bo‘lishiga turtki beruvchi bahona tasodifiya paydo bo‘lishi mumkin. SHunday ekan borliqda tasodifni tutgan o‘rni, me’yori qanday? SHuni ta’kidlash lozimki, predmetlarning taraqqiyotini, o‘zgarish va rivojlanish yo‘nalishini tasodif emas, balki qonuniy, zaruriy bog‘lanishlar va aloqadorliklar belgilaydi. Lekin bu qonuniy o‘zgarishlar sof, mutlaq zaruriyat holda, bir chiziq bo‘ylab sodir bo‘lmasdan, zaruriy qonuniyatlar va tasodifiy hodisalar bir – birlariga ta’sir qilib, tasodifiy jarayonlar o‘zaro to‘qnashib, o‘rtacha moyillik ehtimolli holati bo‘lgan yo‘nalish usulida yuzaga keladilar. Bu fikrni batafsilroq ko‘rib chiqish uchun zaruriyat va tasodifiyat kategoriyalariga murofaat qilamiz. Zaruriyat va tasodifiyat nisbatdosh kategoriyalar bo‘lib, hodisalarning o‘zaro bog‘langanligini belgilanish yoki ro‘ybga chiqish darajani jixatini, miqyosini ifodalaydilar. Zaruriyatning o‘zi nima? Z a r u r i ya t – bu ilgari holati bilan belgilangan aloqadorlikning shakli bo‘lib, bunda voqea – sababning sodir bo‘lishi qonuniy ravishda hodisa – oqibatni yuzaga keltiradi. Masalan, suvga ma’lum massa va hajmga ega bo‘lgan predmet tashlanganda zaruriy ravishda Arximed qonuni amal qiladi. Ko‘rinib turibdiki, zaruriyyo‘l bilan sodir bo‘layotgan hodisa yoki qonuniyatda noaniqlik (ehtimollik), tanlash holati mavjud emas. Tasodifiyat zaruriyatga nisbatan qarama- qarshi xislatga egadir. T a s o d i f i ya t – bu sabab va oqibat o‘rtasidagi shunday bog‘lanishni bildiradiki, unda sababiy asosdan tanlash imkoniyati, alternativ holat bo‘lgani uchun hodisaning yo bux ili kelib chiqishi mumkin. Zaruriy yoki tasodifiy hodisaning kelib chiqishi sababiy asosning xususiyati bilan belgilanadi. Predmetning suvga tashlanishi sababiy asosni tashkil qiladi. Bu asosdan zaruriyatlik bilan Arximed qonunining amal qilishi kelib chiqadi. Bu asosda yuz beradigan hodisa yoki qonunni har tomonga tortadigan kuchlar, intilishlar yo‘qdir. Endi boshqa misolni olamiz. Erda turib ikki tomonida ramziy belgisi bo‘lgan tangani parakning aylanishiga o‘xshatib yuqoriga otish mumkin. Tanganing erga qaytib tushishiga nisbatan yuqoriga otish jarayoni sababiy asos bo‘ladi. Lekin, bu asos tanganing qaysi tomoni bilan erga tushishi mumkinligini zaruriy ravishda belgilab bermaydi. CHunki sababiy asos nomuayyan, bir – biriga nisbatan mustaqil bo‘lgan ko‘pgina sabab hodisalarni o‘z ichiga oladi. Tasodifiyatni zaminda barobar imkoniyati (alternativasi) bor hodisalarning birontasi amalga oshishi yotadi. Uning mavjud bo‘lishi sababiyat tamoyiligi zid kelmaydi. Gap ilgarigi materialistlar o‘ylaganlaridek, tasodifiy hodisaning (yoki tasodifiy bo‘lib ko‘ringan hodisaning) asl sababini bilish bilmaslik emas, balki tasodifiy oqibatlarni keltirib chiqaradigan sababiy asosda tanlash imkoniyatini, alternativ yo‘nalishni birligidadir. Zaruriyat va toasodifiyatning bir – biriga qarama – qarshi tomonlar sifatida zid ekanligini bo‘rtirib yuborish, ular o‘rtasidagi bog‘lanishni anglamaslik metafizik tasavvurga olib boradi. YUqorida keltirilgan tanganing yuqoriga otish misolida zaruriyat va tasodifiyatning bir – biriga ta’sirini, biri ikkinchisiga aylanishini aniqlash mumkinmi? Mumkin. Tanga tashlangandan keyin uning harakati dinamik qonunlarga bo‘ysunishi, harakat energiyasiga ega bo‘lishi va boshqa ayrim parametrlar zaruriy holatga ega bo‘ladi. Ayrim paytda bu zaruriy xislatlarga tasodifiy elementlar ham qo‘shiladi. Qanday qiymatga ega bo‘lgan, qaerda turgan tangani, kim tomonidan tashlanishi, qancha energiya bilan harakatning boshlanishi, tanganing o‘z o‘qi atrofida necha marta aylanib erga tushushi – bularning hammasi tasodifiy tomonlardir. Harakatga kelitirilgan tangani har bir holatida zaruriyat va tasodifiyat o‘rin almashtirib turadi, biri ikkinchisiga aylanadi. Tabiatda tasodifiy va zaruriy hodisalar bevosita ro‘y bersa, jamiyatda ular ob’ektiv va sub’ektiv omillar ta’sirida inson faoliyatini xislati sifatida vujudga keladi. YA’ni inson faoliyati va uning natijasi zaruriy va tasodifiy ko‘rinishga egadir. Ob’ektiv ravishda sodir bo‘ladigan zaruriy va tasodifiy hodisalarni (zaruriy – ishlab chiqarish, maorif va madaniyat tizimlarini ish faoliyati; tasodifiyat - iqtisodiyot, siyosat va boshqa sohalarda alternativ imkoniyatga ega bo‘lgan hodisalarning birontasini amalga oshishi) namoyon bo‘lishiga manfaatlar, madaniy va ma’naviy an’analar, udumlar, ijtimoiy maqsad va rejalar kata ta’sir ko‘rsatadi. Oqibatda, jamiyatda mavjud bo‘lgan zaruriyat va tasodifiyat murakkab, bilvosita, ko‘p pog‘onali bog‘lanish va aloqadorlik ko‘rinishiga ega bo‘ladi. Ayrim mutafakkirlar (Demokrit, Spinoza, Golbax) narsalarning tabiatida hech qanday tasodifiylik yo‘q, ularning barcha xislatlari zaruriyatga ko‘ra mavjud bo‘ladi deb hisoblashagan. Tasodifni inkor qilish sababsiz hodisa bo‘lmaydi, tasodif bo‘lib ko‘ringan voqea aniqlanmagan hodisadir, degan fikr yotadi. Bu erda bir – biri bilan aloqada bo‘lmagan tomonlar: tasodif va bilib olinmagan sabab aynanlashtirilgan. Ommaviy tasodifiy hodisalarni o‘rganish statistik qonuniyatlarning ochilishiga olib keldi. Bu qonuniyatlarning xususiyati shundan iboratki, Biron bir ko‘plik yoki uyushmaning statistik boshlang‘ich holoatidan keyingi holati aniq va muayyan qiymat bilan emas, balki ehtimollik, nomuayyan natija bilan kelib chiqadi. Statistik qonuniyatlarni tahlil qilib beradigan fan tarmoqlaridan biri ehtimollik nazariyasidir. Bu nazariyaning muhim xulosalaridan biri shuki, katta sonli tasodifiy voqealarni harakati ayrim voqea, hodisaga bog‘liq bo‘lmagan natijani beradi. Ko‘p miqdorli elementlarga ega bo‘lgan uyushmalarda (molekulyar gaz, biologik populyasiya, ijtimoiy jamoalar) tasodifiy hodisalar va jarayonlar bir – biriga ta’sir ko‘rsatib qaytaruvchan, barqaror va demak, zaruriy holatni, harakatni vujudga keltiradilar. Bu esa tasodifiy hodisalarni zaruriyatga aylanishidan darak beradi. Zaruriyat va tasodifiyatning mohiyatini, ularning o‘zaro bog‘liqligini o‘rganish tevarak – atrofni, biz ish ko‘radigan ob’ekt va predmetlarni holati va harakatini chuqur tushunishda muhim nazariy va metodologik ahamiyatga egadir. Haqiqatan ham tabiat, jamiyat va bilish, shunga muvofiq ma’naviy va amaliy faoliyatning yo‘nalishini belgilash imkoniyatini beradi. Xulosa. Dialektika kategoriyalarini tahlil qilish shuni ko‘rsatadiki, borliq bir – biri bilan o‘zaro munosabatda bo‘lgan chesiz sistemalar, predmetlar va hodisalardan iborat bo‘lib, ularning mohiyati, mavjudligi va bir holatdan ( bosqichdan, sifatdan ) boshqasiga o‘tishdan turli hil aloqadorlik, o‘zaro ta’sir va qonuniy bog‘lanishlar orqali sodir bo‘ladi. O‘z mohiyati jihatidan dialektika kategoriyalari borliqdagi barcha ob’ekt, predmet va hodisalarning harakati, o‘zgarishi va o‘zaro aloqadorligini qonuniy, ya’ni, doimiy, zarur va umumiy tomonlarini aks etadilar. Olamda mutlaq xolis (yakka, boshqa hodisa bilan bog‘lanmagan) predmet yo‘qdir. SHunday ekan olamdagi narsa va hodisalar o‘rtasidagi aloqadorlik yalpi o‘zaro bog‘lanishni hosil qiladi. YAlpi o‘zaro bog‘lanish cheksiz, ko‘p xil aloqalar orqali namoyon bo‘ladi. Bulardan asosiy va asosiy bo‘lmagan, bevosita va bavosita, ichki va tashqi, funksional va genetik aloqadorlik va bog‘lanishlarni ko‘rsatish mumkin. Asosiy aloqadorlik va bog‘lanish predmetning mavjudligini belgilaydigan qonuniy va zarur xislatni, tomonni bildiradi. Masalan, kislorodni bir atomi bilan vodorodni yakka o‘rtasidagi bog‘lanish suv molekulasini vujudga keltiradigan aloqadorlikdir. Atom darajasiga kelsak undagi yadro va elektronlar o‘rtasidagi bog‘lanish ichki aloqadorlikni tashkil qiladi. SHu darajaga nisbatan atomni boshqa atom bilan bog‘langanligi tashqi aloqadorlikni hosil qiladi. Narsa va hodisalarning barqarorligi va taraqqiyotini belgilaydigan bog‘lanishlar funksional va genetik (tug‘ilish, shakllanish) aloqadorlikdir. Funksional bog‘lanishlar o‘z – o‘zini tashkillashtiradigan, o‘z – o‘zini tiklaydigan bir butun predmetlarga (tizimlarga, ob’ektlarga) xosdir. Bularga hujayra, mavjudot, biosfera tizimlar kiradi. Aytaylik, hujayradagi neytronlar bir – biri bilan bog‘langan holdagina o‘zligini biologik funksiyalarini amalga oshiradilar. Tirik tabiatda mavjud bo‘lgan irsiyat, mutatsiya va tabiiy tanlanish o‘rtasidagi bog‘lanish mavjudotlarning evolyusiyasini keltirib chiqaradigan genetik aloqadorlikdir. Predmetlarning tizimi va bir – butunligini saqlashga qaratilgan qismlar va funksiyalar o‘rtasidagi bog‘lanish strukturaviy aloqadorlikni tashkil qiladi. Kimyoviy birikmalardagi mllekulalar, tanadagi a’zolar o‘rtasida mavjud bo‘lgan bohlanish strukturauiy aloqadorlik turiga kiradi. Predmetda olidin mavjud bo‘lmagan xossa yoki holatni keltirib chiqaradigan bog‘lanish deterministik (sababiy) aloqadorlikni tashkil qaladi. Sababiy bog‘lanish va aloqadorlarni tadqiqot qilish jarayonida olimlar tekshirilayotgan ob’ektning harakatini, holatini bnlgilaydigan qonunlarni kashf etiladi. Munosabat va bog‘lanishni bavosita yuzaga kelishi aloqadorlik tufayli hosil bo‘lsa, ularni bevosita sodir bo‘lishi o‘zaro ta’sirda namoyon bo‘ladi. O‘ z a r o t a ‘ s i r harakat va o‘zgarishni umumiy amalga oshish usuli bo‘lib, u narsa va hodisalarning bir – birlariga massa, energiya va strukturaviy almashish yo‘li Bilan ta’sir ko‘rsatishni bildiradi. Olamdagi qaysi bir predmetni olmasak, u o‘zini elementlari o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir tufayli mavjud bo‘ladi va o‘zligini saqlaydi. O‘zaro ta’sir va bog‘lanish o‘rtasida o‘xshashlik bor. Bularni har ikkalasi aloqadorlikni turidir, namoyon bo‘lish usulidir. SHu bilan birga ular o‘rtasida farq ham bor. Ta’kidlaganimizdek, har qanday o‘zaro ta’sir bog‘lanishni vujudga keltiradigan jarayondir. Lekin buni aksini (ya’ni har qanday bog‘lanish, aloqadorlik o‘zaro ta’sirni bildiradi ma’nosida) aytib bo‘lmaydi. Haqiqatni o‘am, o‘zaro ta’sirsiz namoyon bo‘ladigan bevosita aloqadorliklar mavjuddir. Masalan, falsafa va ijtimoiy ishlab chiqarish darajasi (taraqqiyoti) o‘rtasida aloqa bor, lekin ular o‘rtasida bevosita o‘zaro ta’sir mavjud emas. Bo‘lmasam XIX asrni boshida Olmoniya emas, balki ijtimoiy ishlab chiqarish jihatdan ancha rivojlangan Angliya taraqqiyparvar falsafaga ega bo‘lishi kerak edi. Borliqda mavjud bo‘lgan aloqadorlik, sababiy bog‘lanish va o‘zaro ta’sirni o‘rganish sababiyat haqidagi falsafiy g‘oyani, ya’ni, determinizmni (lat. determinare – belgilamoq, sabab bo‘lmoq) shakllanishiga olib keldi. Determinizmning asosiy tamoyilini barcha narsa va hodisalar bir – biri bilan sababiy bog‘langan dekan qoida tashkil qiladi. Bu qoidaga ko‘ra olam betartib sochilgan narsalar majmui emas, balki tartiblashgan, tizimlashgan va o‘zaro bog‘langan ob’ektlardan tashkil topgan dunyodir. Determinizmga nisbatan muqobil yo‘nalishni indeterminizm tashkil qiladi. Bu ta’limotda sababiy bog‘lanishning ob’ektiv xarakteri, ilmiy bilish sohasida sababiy tushuntirishning qadr – qimmati, tabiat va jamiyatda sababiy bog‘lanishni namoyon etuvchi qonunlarni mavjudligi inkor qilinadi. Baholanki bili shva inson amaliyoti tarixi shuni ko‘rsatadiki, sababiy bog‘lanishlarni o‘rganish narsa va hodisalarni ilmiy nuqtai nazarda tushuntirishga, tabiat va jamiyatda amal qiladigan ob’ektiv qonunlarni tahlil etish asosida ilmiy bashorat qilishga yordam beradi. Sababiy bog‘lanishlarni, yalpi aloqadorlkni yana ham chuqurroq tushunish uchun dialektika kategoriyalariga murojat qilishga to‘g‘ri keladi. Borliq dialektikasining bu jihatlarini o‘rganish olamning ko‘p bosqichli va rang – barang tasvirini berish asosida ilmiy va falsafiy dunyoqarashni, bilish va amaliyot natjalarini umumlashtirish, inson faliyatini xususiyati va yo‘nalishiga ma’lum tazrda baho berish imkoniyatini beradi. Adabiyotlar ro‘yxati: 1. Koxanovsiy V.P. Filosofiya i metodologiya nauki. – Rostov na Donu.: Feniks, 1999. – S 576. 2. Qo‘shoqov SH.S. Dialektika rivojlanish konsepsiyasi. – S., 2000. –B. 8 6 . 3. SHermuxamedova N.A. Gnoseologiya. –T.O‘FMJ. 2007. -460 s. 4. SHermuxamedova N.A. Falsafa. -Toshkent, Noshir.2012. -1207 b. 5. SHermuxamedova N.A. Borliq va rivojlanish falsafasi.-Toshkent, Noshir, 2013. -720 b. Shermuhamedova N.A. Falsafa va fan metodologiyasi. Toshkent, Fan va texnjlogiyalar. , 200 8 . -420 b Savol va topshiriqlar 1. Dialektika ta’limotini ng muhim vazifalaridan biri qaysi hisoblanadi? 2. Munosabat tushunchasi qanday ta’riflanadi? 3. Falsafa kategoriyalari qanday turkumlarga ajratiladi? 4. Bilish nazariyasiga oid kategoriyalar ga qaysi kategoriyalar kiritiladi? 5. Kategoriyalar qanday yo’llar bilan rivojlangan? 6. Mohiyat va hodisa o’rtasidagi bog’liqlik qanday? 7. Metafizik tafakkur qanday ko’rinishda namoyon bo’ladi? 8. Zaruriyat qanday tavsiflanadi? 9. Tasodifiyatning zaruriyatdan farqi nimada? 10. Statistik qonunlarning ochilishida qaysi kategoriya muhim bo’ldi? TEST 1. “Hodisa-mohiyat” kategoriyasining qaysi kategoriya bilan umumiyligi bor? A) yakkalik-umumiylik B) zarurat-tasodifiyat C) sabab-oqibat D) alohidalik 2. Kategoriya so’zining ma’nosi nima” A) ko‘rsatma, guvoh, tur B) dunyoqarash C) mohiyat D) o’ziga xoslik 3. Borliq to‘g‘risidagi ta’limot kategoriyalari ko’rsatilgan javobni belgilang? A) olam, substansiya, materiya ; B) harakat, makon va vaqt, in’ikos; C) cheklik va cheksizlik , mohiyat D) umumiylik, zaruriyat, oqibat 4. Dialektika kategoriyalari qaysilar? A) yakkalik va umumiylik, xodisa va mohiyat B) harakat, makon va vaqt, in’ikos; C) cheklik va cheksizlik , mohiyat D) olam, substansiya, materiya ; 5. Kategoriyalar necha yo’lda rivojlangan? A) 2 B) 4 C) 5 D)3 6. Ilgari holati bilan belgilangan aloqadorlikning shakliga nima deyiladi? A) zaruriyat B) tasodifiyat C) mohiyat D)oqibat 7. Predmetning ichki, barqaror xususiyatini, bir butunligini, xossa va tomonlarining muayyanligini bildiruvchi tushuncha? A) mohiyat B) hodisa C) kategoriya D) aloqadorlik 8. Statistik qonunlarning ochilishida qaysi kategoriya muhim bo’ldi? A) Tasodifiyat B) zaruriyat C) oqibat D) sababiyat 9. Hodisaga mos ta’rifni belgilang? A) alohida olingan narsaning yakka o‘zgaruvchan holatini, unda ma’lum fazo va vaqt intervalida (oralig‘ida) sodir bo‘ladigan juz’iy jarayonni bildiradi; B) bu ilgari holati bilan belgilangan aloqadorlikning shakli bo‘lib, bunda voqea – sababning sodir bo‘lishi qonuniy ravishda hodisa – oqibatni yuzaga keltiradi. C) predmetning ichki, barqaror xususiyatini, bir butunligini, xossa va tomonlarining muayyanligini bildiradi. D) bu sabab va oqibat o‘rtasidagi shunday bog‘lanishni bildiradiki, unda sababiy asosdan tanlash imkoniyati, alternativ holat bo‘lgani uchun hodisaning yo bux ili kelib chiqishi mumkin. 10. Mohiyat masalasi ilmiy bilish tili muammosidir («mohiyat» degan xislat bormi, faktni, hodisani mohiyat deb atash mumkinmi yoki yo‘qmi ma’nosida), aslida faqat idrok qilish mumkin bo‘lgan hodisalar mavjud degan g‘oya qaysi falsafiy tarmoqqa xos? A) Neopozitivizm va tanqidiy rapionalizm falsafasi B) G’arb falsafasi C) Materialistik falsafa D) Idealistik falsafa KROSSWORD 1. M o h i y a t 2. H a q i q a t 3. D e m o k r i t 4. G o l b a x 5. S p i n o z a 6. T a s o d i f i y a t 7. H o d i s a 8. K a t e g o r i y a Savollar: 1. Predmetning ichki, barqaror xususiyatini, bir butunligini, xossa va tomonlarining muayyanligini bildiruvchi tushuncha? 2. Bilish nazariyasiga oid kategoriyalar idan biri? 3-5. Narsalarning tabiatida hech qanday tasodifiylik yo‘q, ularning barcha xislatlari zaruriyatga ko‘ra mavjud bo‘ladi deb hisoblagan mutafakkirlar? 6. Zaruriyat va _______ nisbatdosh kategoriyalar bo‘lib, hodisalarning o‘zaro bog‘langanligini belgilanish yoki ro‘ybga chiqish darajani jixatini, miqyosini ifodalaydilar? 7. Alohida olingan narsaning yakka o‘zgaruvchan holatini, unda ma’lum fazo va vaqt intervalida (oralig‘ida) sodir bo‘ladigan juz’iy jarayonni bildiruvchi tushuncha? 8. Nima orqali inson o‘z tajribasini umumlashtirgan, dunyoqarashini shakllantirgan ?

MOHIYAT VA HODISA, ZARURAT VA TASODIF KATEGORIYALARI I. Kirish II. Asosiy qism 1.Mohiyat tushunchasi 2.Mohiyat va hodisa 3.Zaruriyat va tasodif. III. Xulosa

Dialektika ta’limotini muhim vazifalaridan biri insonni olam bilan bog‘lab turadigan, predmetlarning harakatlari va o‘zgarishlarida namoyon bo‘ladigan aloqadorliklar va qonuniyatlar to‘g‘risida umumiy tasavvurlarni, tushunchalarni shakllantirishdir. Borliqni dialektik tarzda o‘rganishni muhim nazariy natijalaridan bir – moddiy va ma’naviy predmetlar olamida yakka, juz’iy va umumiy aloqa va bog‘lanishlar bilan birga eng umumiy, universal (har tomonlama, beistisno barcha narsa va hodisalarga xos bo‘lgan ) aloqadorliklar mavjudligi haqidagi xulosa bo‘ldi. YAlpi, universal aloqadorlik munosabat, aloqa, bog‘lanish, ta’sir va aks ta’sir orqali o‘zini namoyon etadi. SHu bilan birga munosabat har qanday aloqa, bog‘lanish, ta’sir va o‘zaro ta’sirga xos bo‘lgan muhim tomon yoki jihatdir. Barcha narsa va hodisalar bir – birlari bilan doimo o‘zaro munosabatda va aloqada bo‘ladilar. M u n o s a b a t – o‘zaro aloqadorlikning zaruriy lahza narsalarning bir – biridan shartlanganligidan, o‘zaro qaramalikdan, bog‘lanishdan kelib chiqadi. Predmetning xossasi, belgilari uning boshqa predmetga yoki tevarak muhitga bo‘lgan munosabati mavjud bo‘ladi. Borliqda munosabat turli xil shakl, daraja va amalga oshish usullariga egadir. Aytaylik, munosabatlar ichida ijtimoiy munosabatlar alohida xususiyatga egadir. Har bir inson o‘zi yaratgan predmetlar, tashkilotlar, g‘oyalar va individlar Bilan ijtimoiy, madaniy, ma’naviy mafkuraviy va boshqa xildagi munosabatni o‘rnatdi, shu munosabat doirasida faoliyat ko‘rsatadi. Munosabatning konkret ko‘rinishi, namoyon bo‘lish shakli aloqa va uning xususiyati bilan belgilanadi. A l o q a predmetlarning bir – biri bilan uzviy bog‘lanishini, o‘zaro taqazo etishini bildiradigan borliqning tub xossasidir. Bilish va amaliyot shuni ko‘rsatadiki, u yoki bu hodisani tushunish uchun uning boshqa hodisalar bilan bog‘lanishini tadqiqot qilish kerak. Aloqaning borliqni tub, universal xossasi ekanligi aloqadorlik kategoriyasida ifodalanadi. A l o q a d o r l i k - barcha tizim va tuzilmalarni, narsa va hodisalarni bir -0 biri bilan bog‘lovchi, ichki va tashqi xossalarni yuzaga keltiradigan, ularga barqarorlik yalpi, universal va atributiv (mohiyatli, ajralmas) xislatdir. Aloqadorlikning mavjudligini asosida narsa va hodisalarni bir – biriga bog‘liqgi yotadi. Bilish jarayonida bir hodisani tushunish uchun uni boshqa hodisalar bilan bog‘langanligini ko‘rib chiqadilar. Masalan, mexanikada pastga tushuyotgan jismni sharqdan g‘arbga qarab og‘ishi hodisani Erning o‘z o‘qi atrofida aylanishi bilan shu jism o‘rtasida bog‘lanish borligi bilan tushuntiradilar. Aloqadorlik ikki tomonlama bog‘lanish shaklida namoyon bo‘lsa, unda o‘zaro bog‘lanish yuzaga keladi. Er sathini strukturasi va iqlim o‘rtasida mavjud bo‘lgan bog‘lanish shunga misol bo‘ladi.

O‘zaro bog‘lanishining qarama – qarshi tomoni xolislikdir. X o l i s l i k ajratilganlikni, yakkalikni ko‘rinishi bo‘lib, u predmetlarning nisbiy mustaqqilligini ifodalaydi, ularning mavjud bo‘lish me’yorini, chegarasini bildiradi. O‘zgarish va rivojlanish jarayonida xolislik va bog‘lanish o‘z o‘rinlarini almashtiradilar, ya’ni, xolislik holati yo‘qolib bog‘lanish, aloqa vujudga keladi va aksincha, bog‘lanish biron – bir yangi xossa yoki holatni paydo qilib, xolislikni keltirib chiqarishi mumkin. 2. Dialektika kategoriyalari. Dialektik tafakkurning muhim funksiyalaridan biri insonni olam bilan bog‘lab turadigan, harakat va o‘zgarishlarda namoyon bo‘ladigan aloqadorliklar va qonuniyatlar haqida umumiy tasavvurlarni, tushunchalarni hosil qilishdir. Umumiy aloqadorlikni, uni aks ettiruvchi tushunchalar, kategoriyalar tizimini yaratish qadim zamonlardayoq falsafani diqqat markazida turgan. Falsafada k a t e g o r i ya l a r ( grekcha – ko‘rsatma, guvoh, tur ) borliq va uni bilish jarayoniga oid eng umumiy tomonlarni, munosabatlarni va aloqadorlikni aks ettiruvchi tushunchalar deb belginalandi. Kategoriyalar orqali inson o‘z tajribasini umumlashtirgan, dunyoqarashini shakllantirgan. In’ikos etilayotgan aloqadorlik va bog‘lanishalrni, borliqning universal xislatlari va qonuniyatlarini miqyosi va mazmunini nazarga olib falsafiy kategoriyalarni uch turkumga bo‘lish mumkin: 1. Borliq to‘g‘risidagi ta’limot kategoriyalari (borliq, olam, substansiya, materiya, harakat, makon va vaqt, cheklik va cheksizlik va boshqalar). F a ls a f a k a t e g o r iy a la r i Borliq to‘g‘risidagi ta’limot kategoriyalari Bilish nazariyasiga oid kategoriyalar Dialektika kategoriyalari

2. Bilish nazariyasiga oid kategoriyalar (bilish, in’ikos, haqiqat, adekvatlik, obraz, tafakkur va boshqalar). 3. Dialektika kategoriyalari (yakkalik va umumiylik, xodisa va mohiyat va hokazo). Borliq olam materiya makon vaqt bilish haqiqat tafakku r

Ijtimoiy hayotning, fan va falsafaning taraqqiyoti bilan birga kategoriyalar ham rivojlanib boradilar. Ular asosan ikki yo‘l Bilan rivojlanadi: 1) o‘tmishda shakllangan va hozirgi paytda ishlatilayotgan kategoriyalar mazmunining boyib borishi; 2) yangi kategoriyalarning vujudga kelishi va shakllanishi. Falsafada keng qo‘llanilayotgan YAngi kategoriyalar qatoriga sistema (tizim), element – struktura, garmoniya, taraqqiyot va tanazzul kategiriyalarini kiritish mumkin. Kategoriyalarni vujudga kelishi va shakllanishi, ularning mazmuni va sonini boyib borishi moddiy va ma’naviy ishlab chiqarish darajasi, insonning olamga bo‘lgan munosabatining ko‘p qirraligi, fan va madaniyatning rivojlanishi bilan belgilanadi. Falsafiy kategoriyalar tizimida o‘ziga xos o‘rinni egallagan d i a l e k t i k a k a t e g o r i ya l a r i borliqda mavjud bo‘lgan barcha ob’ekt va predmetlarda, narsa va hodisalarda namoyon bo‘ladigan aloqadorliklarni, o‘zaro bog‘lanishlarni, eng umumiy atributiv xislatlar va qonuniyatlarni aks ettiradigan universal (ya’ni har tomonlama qamrab oladigan) tushunchalardan iboratdir. Dialektika kategoriyalarining xususiyatlaridan biri – o‘zaro uzviy bog‘langan, biri ikkinchisiga aylanib ketadigan xislatlarni, biri ikkinchisini keltirib chiqaradigan tomonlarni, xossalarni ifodalagani uchun ularning juft yoki uchlama holatda ishlatilishidir (ayniyat – tafovut, qism – butun, sistema – struktura – element va boshqalar). Kategoriyalarni tahlil qilishga o‘tar ekanmiz, quyidagi tartibga amal qilamiz. Oldin borliqdagi narsa va hodisalarning eng umumiy mavjud bo‘lish xossalarini, tomonlarini aks ettiradigan kategoriyalarini ko‘rib chiqamiz. Keyin shu kategoriyaga mazmunan yaqin turgan. Ob’ektlarni tartiblanganligini, murakkabroq universal qonuniyatlarini ifodalaydigan kategoriyalar tahlil qilinadi. Va, nihoyat,sabab oqibat hodisa mohiyat yakkalik umumiyli k

O'xshashlar

Ijtimoiy pedagogikaning kategoriyalari va mexanizmlari.
Immunitet kategoriyalari
OLAMNING UNIVERSAL ALOKALARI VA RIVOJLANISh. FALSAFANING KONUN VA KATEGORIYaLARI
Tarbiya ijtimoiy-tarixiy zarurat sifatida.
G’oyaviy tahdid tushunchasi, uning mohiyat-mazmuni hamda tur va shakllari.