Nazorat tizimining tarkibi va uning vositalari o‘rtasidagi bog‘liqlikni kuchaytirish omillari Reja 1.O‘zbekistonda mustaqillik yillarida nazorat tizimini shakllanishi va rivojlanishi. 2.Nazorat tizimini samarali ishlashiga to‘siqlar. 3.Nazorat tizimini kuchaytirishda siyosiy-huquqiy madaniyatning o‘rni.

1.O‘zbekistonda mustaqillik yillarida nazorat tizimini shakllanishi va rivojlanishi Mustaqillik yillarida O‘zbekiston dunyoni ng rivojlangan mamlakatlari qatori demokratik taraqqiyot yo‘lini tanladi va demokratik islohotlarni amalga oshirib , fuqarolik jamiyatini shakllantirib, jahon da o‘zini ng munosib o‘rniga ega bo‘lmoqda. Xalq hokimiyatini anglatadigan demokratiya va fuqarolik jamiyati ijtimoiy tartibni o‘rnatishning eng maqbul yo‘li deb tan olingan. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoev “Kuchli fuqarolik jamiyati barpo etishda jamoatchilik nazoratini tizimli yo‘lga qo‘yish eng maqbul yo‘ldir” 1 deya ta’kidlaydi. Chunki fuqarolik jamiyatining asosiy funksiyasi ijroiya hokimiyat ustidan nazoratni amalga oshirish hisoblanadi. Fuqarolik jamiyati nazoratining kuchliligi demokratik siyosiy tartibotning kuchliligiga bog‘liq. Ayni paytda demokratiyaning kuchliligi fuqarolik jamiyatining kuchliligiga bog‘liq. Ular bir- biriga bog‘liq va bir-birini taqozo etadi, ularning birligi nazorat faoliyati bilan bog‘liq. Chunki demokratiya ham, fuqarolik jamiyati ham nazorat faoliyati bilan bog‘liq. Adolatli ijtimoiy tartib barqarorligining ta’minlanganligi xalq hokimiyatini amalga oshirish ga va nazorat mexanizmiga , ya’ni davlat va jamiyat nazoratiga bog‘liqdir. O‘zbekiston jahon hamjamiyati bilan hamnafas bo‘lib , demokratik taraqqiyot yo‘lini tanladi va bu yo‘ldan og‘ishmay jadal harakat qilmoqda. Demokratiya esa, yuqorida ta’kidlaganimizdek, nazorat faoliyati bilan bog‘liq. Boshqacha qilib aytganda, demokratiya nazorat faoliyatida namoyon bo‘ladi. Shuning uchun M amlakatni modernizatsiyalash konsepsiyasi va Harakatlar strategiyasi da demokratiya talablaridan kelib chiqib , ijtimoiy tartibni o‘rnatish yo‘lida davlat bilan birgalikda jamiyat nazoratini ham tashkil qilish vazifasi belgilab berildi. Respublikamiz Birinchi Prezidenti Islom Karimov davlat nazorat i funksiyalariga nisbatan jamoatchilik nazoratining afzal va muhim ekanligiga 1 Мирзиёев Ш.М. Ижтимоий барқарорликни таъминлаш, муқаддас динимизнинг софлигини асраш – давр талаби мавзусидаги анжуманда сўзлаган нутқи. 2017 йил 15 июн

to‘xtalib, jumladan, quyidagilarni ta’kidla gan e di: “Shuni unutmaylikki, biz davlatning nazorat funksiyalarini qancha kuchaytirsak, nazorat bilan shug‘ullanuvchi davlat tuzulmalari va organlarini qancha ko‘paytirsak, amaldorlarning zo‘ravonligi va korrupsiya shuncha avj olaveradi. Shuning uchun biz jamoatchilik nazoratini, davlat faoliyati, shu jumladan, uning kuch ishlatuvchi tuzulmalari faoliyati ustidan ham jamiyat nazoratini har tomonlama kuchaytirishga alohida e’tibor qaratishimiz lozim. Bu masalada bundan boshqa muqobil yo‘l yo‘q ” . 2 Mamlakatimizda shakllanayotgangan nazorat tizimi davlat va jamiyat nazorat i vositalaridan iborat bo‘lmoqda. Ushbu nazorat tizimining ishlab turishini ta’minlaydigan mexanizmni shakllantirish qiyin kechmoqda. Har qanday mexanizmni harakatga keltiradigan kirish qismi bo‘lgani kabi, nazorat mexanizmini harakatga keltiradigan qism ham bo‘lishi lozim va bunday qism jamoatchilik nazorati hisoblanadi. Xalq hokimiyati tamoyilini amalga oshirish mexanizmida jamoatchilik nazorati hal qiluvchi rol o‘ynaydi deb aytish mumkin, chunki jamoatchilik nazorati davlat va jamiyat nazorat i vositalaridan iborat bo‘lgan nazorat mexanizmini harakatga keltiradigan asosiy kuch hisoblanadi. Lekin buning uchun jamoatchilik nazoratini ng o‘zini harak a tga keltiradigan kuch bo‘lishi lozim va bunday kuchni topish bugungi kunning eng dolzarb muammolaridan biridir. Jamiyat xalq hokimiyatini ifodalashi va o‘z nazorat funksiyasini amalga oshirishi uchun uning siyosiy-huquqiy madaniyati yuksak bo‘lishi lozim. Boshqacha qilib aytganda, xalq demokratiya sharoitida yashashga qodir bo‘lishi kerak. Jamiyatning siyosiy-huquqiy madaniyati rivojlanish darajasining hozirgi holati unga xalq hokimiyatini amalga oshirish va nazorat mexanizmini to‘liq ishlatish uchun yetarli bo‘lmayapti. Hozircha jamiyat hokimiyatni shakllantirish jarayonida faol ishtirok etmoqda, ammo hokimiyatni nazorat qilish jarayonida faollik orqada qolmoqda. Xalq hokimiyatini anglatadigan har ikkala jarayonda, ya’ni hokimiyatni shakllantirish va hokimiyatni nazorat qilish jarayonida jamiyatning faolligi siyosiy-huquqiy madaniyatning yuksakligini taqozo etadi. 2 Каримов И.А. Биз танлаган йўл – демократик тараққиёт ва маърифий дунё билан ҳамкорлик йўли. Т.11- Тошкент: Ўзбекистон, 2003.-б.28-29

Mamlakatni modernizatsiyalash konsepsiyasi va Harakatlar strategiyasi da jamiyatning siyosiy va huquqiy madaniyatini oshirish borasida kompleks chora- tadbirlar ishlab chiqish vazifasi belgilab berilgan. Ushbu vazifaning ijrosini ta’minlash uchun O‘ zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi qoshidagi fuqarolik jamiyati institutlariga ko‘maklashuvchi Parlament komissiyasi nazoratga doir bilimni tadqiq va targ‘ib qilishga qaratilgan loyihani moliyaviy jihatdan qo‘llab- quvvatlamoqda. Ushbu loyiha asosida nazoratga doir bilimni ishlab chiqadigan tadqiqotlar olib borilmoqda va ziyolilar o‘rtasida targ‘ib qilishga qaratilgan tadbirlar o‘tkazilmoqda. Ushbu tadqiqotlar nazorat tizimi, uning vositalari o‘rtasidagi bog‘liqlikni kuchaytirish va nazorat mexanizmini harakatga keltirish omillarini topishga qaratilgan. Ushbu omillar xalq hokimiyatini amalga oshir adigan va nazorat mexanizmini har a katga keltiradigan jamoatchilik nazoratini kuchli qilishga xizmat qiladi. Xalq hokimiyatini amalga oshirishga xizmat qiladigan omillarni topishga qaratilgan tadqiqotlarda, nazorat, nazorat tizimi va nazorat mexanizmi tushunchalarining mazmun-mohiyatini anglab olishga hamda davlat nazoratini, jamiyat nazoratini, siyosiy partiyalar nazoratining nazorat tizimidagi o‘rnini o‘rganish va uni yanada kuchaytirish masalalariga alohida e’tibor qaratilmoqda. Tadqiqotchilar mamlakatda ijtimoiy tartib o‘rnatilishi uchun davlat va jamiyat nazoratidan iborat bo‘lgan nazorat tizimi shakllanishi lozimligini asoslab berishga harakat qilishmoqda. Qachon va qaerda huquq va axloq normalariga rioya qilish borasida davlat va jamiyat o‘rtasida hamkorlik va sheriklik o‘rnatilsa, o‘sha vaqtda va o‘sha joyda adolatli ijtimoiy tartib o‘rnatilishi mumkin bo‘ladi. Mamlakatni modernizatsiyalash konsepsiyasi taklif i asosida qabul qilingan ”Davlat hokimiyati va boshqaruv organlari faoliyatining ochiqligi to‘g‘risida”gi, “O‘zbekistonda jamoatchilik nazorati to‘g‘risida”gi va “Ijtimoiy sheriklik to‘g‘risida” gi qonunlar davlat va jamiyatning nazorat jarayonidagi hamkorligi hamda sherikligiga huquqiy asos bo‘lib xizmat qil moqda . 2.Nazorat tizimini samarali ishlashiga to‘siqlar.

Tadqiqotlarda nazorat tizimining samarali ishlashiga to‘siq bo‘lgan sabablar o‘rganilib , tahlil qilinmoqda. Bunda jamiyatning siyosiy-huquqiy madaniyati zamon talabi darajasidan biroz orqada qolayotganligi va aholining ayrim qismida befarqlik kayfiyati mavjudligi ana shunday sabablar sifatida qayd qilindi. Ushbu sabablarni bartaraf etish ma’lum bir vaqtni taqozo qiladigan va evolyusion tarzda amalga oshiriladigan jarayon ekanligi ta’kidlandi. Chunki jamiyatning siyosiy-huquqiy madaniyatini oshirish va befarqlik kayfiyatidan xalos etish , daxldorlik hissini shakllantirish insonning bilimi va ma’naviyatini yuksaltirish bilan bog‘liq. Bilimni rivojlantirish ta’lim tizimiga bog‘liq, ma’naviyatni rivojlantirish tarbiya tizimiga bog‘liq bo‘lgan evolyusion jarayondir. Shuning uchun ta’lim va tarbiya tizimida odamlarda daxldorlik hissini shakllantiradigan bilim va g‘oyalarni berish choralarini ko‘rish lozim. Mamlakatni modernizatsiyalash konsepsiyasi va Harakatlar strategiyasi da davlatni demokratlashtirish va jamiyatni liberallashtirish vazifalari belgilab berilgan. Ana shu vazifalarni amalga oshirish jamiyatning siyosiy-huquqiy madaniyatini oshirish va befarqlik kayfiyatining jilovlanib, daxldorlik hissining shakllanganligiga bog‘liq. Konsepsiya va Strategiya ning mazmun-mohiyatini tushunish uchun mamlakat davlat va jamiyatdan iborat ekanligini hamda ularning funksiyalarini anglab olish lozim. Davlatning asosiy funksiyasi xilma-xil m a nfaatlardan iborat bo‘lgan odamlar jamiyatini murosaga solib, kelishtirib va jipslashtirib , taraqqiyot sari yetaklashdan iborat. Jamiyatning asosiy funksiyasi taraqqiyot sari borishda huquq va axloq me’yor lariga rioya qilishni nazorat qilib, ijtimoiy tartibni o‘rnatishda davlatga sherik bo‘lish. Bugungi kunda bizda kuchli davlat va nisbatan kuchsiz jamiyat mavjud. Shuning uchun jamiyat o‘zining nazorat funksiyasini to‘liq bajara olmayapti. Muammo shundaki, jamiyatni kuchli qilish faqat evolyusion jarayon tarzida amalga oshirilishi mumkin. Chunki kuchli fuqarolik jamiyati deganda kuchli fuqarolik jamiyati institutlari tushuniladi. Kuchli fuqarolik jamiyati institutlari deganda esa, kuchli fuqarolar tushuniladi. Kuchli fuqaro deganda bilim va ma’naviyati yuksak bo‘lgan hamda fuqarolik pozitsiyasi shaklanagan fuqaro tushuniladi. Fuqaroni kuchli qilish faqat evolyusion tarzda