MAVZU: TABIATNING SOG'LOMLASHTIRUVCHI VA GIGIENIK OMILLARI REJA. 1. Jismonny mashqlarnnig ta’sirini belgilovchi omillar. 2. JISMONIY SIFATLAR (HARAKAT) NI RIVOJLANTIRISH. 3. Chaqqonlikni rivojlantirish.

4. Xavo, kuyosh nuri, suv jismoniy madaniyat jarayonida tabiatning soglomlashtiruvchi kuchlari tarzida madaniyatning vositasi sifatida foydalaniladi. Hayotiy sharoit, muhit insonni turli sharoitda moddiy ne’mat yaratish, yashashga majbur kiladi. Bunga kunikish, tayyor bulish muhim axa miyatga ega. SHuning uchun tabiatning in’omi - xavo, suv, kuyosh nuri inson ish qobiliyatini oshirish, salomatligini mustaxkamlashning asosiy vositasidir. Jismoniy madaniyat jaraspila tabiatning soglomlashtiruvchi kuchlari harakat bilan (ochiq xavoda, kuyosh nuri ostida va boshqalar bilan) jismoniy mashqlarni kushib olib boriladi. CHumilish, oftobda toblanish, xavo ning issik- sovugi jismoniy mashqlar bilan inson orga nizmiga turlicha ta’sir etadi. Mashg’ulotlar davomida bu vositalardan tizimli fondalanish muhim yaxamiyat kasb etadi. Ishni shunday qayd qilish lozimki, jonajon respublikamizning geografik, iklimi va ekologik holati barcha viloyat va xududlarda tabiatning soglomlashtiruvchi kuchlaridan foydalanishning ilmiy asosi ni ishlab chikarishni takazo etadi. Masalan, kuyosh nuridan foydalanish soat 10.00 dan 12.00 gacha bo’lib, 16.00- 17.30 gacha yoshi, jinsi va boshqa individual xususiyatlarini xisobga olgan tarzda bulmogi kerak. Jismoniy mashqlarning me’eri, yuklamaning umumiy mikdori, mashqning intensiv lignin e’tibordan chetda koldirish salbiy natijalarga olib kelishni unutmaslik lozim. SHug’ullanuvchilarda kuyosh vannasi, suvda chinikishning nazariy bilimlarini berish va ulardan sistemali foydalanish, xavoning o’zgari shi organizmning issik-sovukka, keskin o’zgarishlarga tez moslashishining oshirishiga olib kelishi amalda isbotlangan. CHiniktirish individning yoshligidan amalga oshirilishi lozim. Har tomomnlama chiniktirish uchun omillarining turli jismoniy mashqlarni bajarish bilan kushib olib borilishi tashki muxigning salbiy ta’sirlariga organizmning karshilik kursata olish qobiliyatini yanada oshiradi. Jismoniy madaniyat jarayonida erishilgan chinikishning samarasi "kuchuvchan" bo’ladi, ya’ii u insonning boshqa faoliyati (asosan, mehnat,

harbiy xizmat)da namoyon bo’ladi va jismoniy madaniyatning hayotiy-amaliy ligini oshiradn. Kolaversa, ruxiy irodaviy xislatlarini xam kuchayti radi. Ayniqsa, chaykalish, tebranish, me’ersiz nagruzkaga chidau, vaznsiz lik holatiga olib keladi. GIGIYENIK OMILLAR shaxsiy va jamoat gigiyenasi tadbirlarini o’z ichiga olib, mehnat gigiyenasi, ovkatlanish, damolish va tashki muhit ning faktorlari va boshqalardan jismoniy mashqlarni bajarish (dars, mashq qilish, trenirovka) mashg’ulotlari gigiyenik talab va normalarga rioya qilishni takazo etadi. Ular jismoniy mashqlar ta’sirchanligini, samaradorligini oshirishi ilmiy, amaliy jixatdan isbotlangan. Gigiyenik sharoitni yetarli darajada ta’minlash jismoniy madaniyat uchun foydalaniladigan moddiy-texnik baza, sport anjomlari, jixozlar va mavjud kiyim - boshning holatiga bog’liq. Jismoniy mashqlar, tabiatning soglomlashtiruvchi kuchlari va gigiyenik omillarni ratsional qullash inson salomatligini mustaxkam laydi va jismoniy kobiliyatlarni rivojlantiradi. Jismoniy mashqlar bilan shug’ullanish mashg’ulotlari inson hayotiy faoliyatining organik qismiiga aylansagina jismoniy madaniyat tizimi ning soglomlashtirilishiga yunaltrilgan prinsipni amalga oshirish ning imkoni bo’ladi. Boshqa tomondan, kerak bulgan gigiyenik normalarga rioya kilinsagina jismoniy mashqlar kerak bulgan samarasini beradi. Jismoniy madaniyatning maxsus vositasi xisoblanmasa xam gigiyenik omil lar jismoniy madaniyatning vazifasini tulakonli xal qilish uchun axamiyat kasb etadi. Pedagogik jarayon qanchalik puxta tashkillanmasin, ovkatla nish, uyku rejimiga rioya kilinmasa, shuningdek, mashg’ulotlar tibbiyot talablariga javob bermaydigan joy va jixozlar bilan utkazilsa, ular albatta samarasiz bo’ladi. Mana shuning uchun maktablardagi jismoniy madaniyat dasturlariga gigiyenaga oid bilimlar mazmunini ifodalovchi nazariy ma’lumotlar uchun mavzular tavsiya qilingan. Ular jismoniy madaniyat jarayonidan gashkaridagi insonning hayotiy faoliyatini tashkillovchi va jismoniy madaniyat jarayoni tarkibidagi

vositalardir. Jismonny mashqlarnnig ta’sirini belgilovchi omillar. Har xil jismoniy mashqlarning samarasi turli xil yoki turli xil dagi jismoniy mashqlarning bir xil madaniyatviy ta’sir kursatishi ama liyetda isbotlangan. Demak, bu jismoniy mashqlar doimiy bir xil ta’sir xususiyatiga ega emasligining isbotidir. Madaniyat jarayonida jismoniy mashqlarning samarali ta’sirini belgilay oladigan omillarni bilish pedagogik jarayonni boshqarishni oson lashtiradi. Bu omillar kuydagicha guruxlangan: 1.O’qituvchi va o’quvchilarning shaxsiy xarakteristikasini bilish asosiy omillardin biri. Ta’lim jarayoni ikki tomonlama - o’quvchilar ukiydi, o’qituvchi ukitadi. SHuning uchun jismoniy mashqlarning ta’siri keng darajada kim ukitayotganligiga va kimlarni ukiyotganligiga, axloqiy sifatlariga va iktidori (intellekti)ga, jismoniy rivojlanganligiga va tayyorgarligi darajasiga, shuningdek, birlamchi bajara olish malakasi, kizikishi, harakat faolligi xamda boshqalarga bog’liq. 1.Ilmiy omillar - jismoniy madaniyatning qonuniyatlarini inson tomonidan anglash me’erini xarakterlaydi. Jismoniy mashqlarning pedagogik, psixologik, fiziologik xususiyatlari qanchalik chukur ishlab chikilgan bulsa, pedagogik vazifalarni xal qilish uchuchn shunchalik samarali foydalanish mumkin. 3.Metodik omillar - jismoniy mashqlardan foydalanishda amal kilinadigan juda keng kamrovdagi talablar guruxini umumlashtiradi. Jismoniy mashqni o’qitish davomida yoki boshqa pedagogik vazifani xal qilish uchun kullayetib (masalan, jismoniy kobiliyatlarni rivojlantirish uchun) shuni xisobga olish kerakki, birinchidan, shu jismoniy mashqdan kutilayetgan samara, ya’ni bu mashq bilan kanday vazifalarni (bilim berish, madaniyatlash, soglomlashtirish) xal qilish mumkin; ikkin chidan, uning to’zilishi — statik yoki dinamik mashqmi, siklik, atsiklik yoki boshqacha harakatmi; uchinchidan, mumkin bulgan takrorlash usullari (bulaklarga ajratib yoki mashqni tuda bajarish bilan urgatish maqsadga muvofiqmi, takrorlashlar oraligida aktiv dam

olishni qullashmi yoki passiv dam olishnimn va xokazolar). Jismoniy mashqlarning bunday xarakteristikasi kuyilgan pedagogik vazifalarni xal qilish uchun jismoniy madaniyat vositalari va metodlariii tanlash imkonini beradi. Jismoniy mashqning natijasi uning ijro usuliga bog’liq. Masalan, kanatga uch usul bilan tirmashib chikish erkin usul bilan tirma shib chikishdan samaralirokdir, chunki uch usul kullanganda badandrokka chikish imkoni bo’ladi. Jismoniy mashq bajargandan sung organizmda maxsus funksional o’zgarish vujudga keladi va u ma’lum vaqtgacha organizmda saklanib tura di. Vujudga kelgan o’zgarish fonnda keyingi mashqning ta’sir samarasi yanada boshqacharok bulishi mumkin. Dastlabki va sungi mashqda mashg’ulot samaradorligi ortishi yoki pasayishi mumkin. Masalan, dikkat uchun mashqlar navbatidagi qiyin koordinatsiya talab kiluvchi harakatlarni bajarishni osonlashtirsa, dumbalok oshish mashqlaridan sung muvozanat saklash mashqlarini o’zlashtirish qiyinchiliklarga sabab bulishi mumkin. Ta’sirning oz yoki kuchlilik darajasi o’zining chukurligi va davomiyligi, o’quvchi holati uning jismoniy, akliy tayyorgarligi va xokazolarga bog’liq. Mashqlar ta’sirining talabini kompleks ishlab chikish harakat faoliyatining asosiy ta’siri samarasini xisobga olishga imkoniyat yaratadi. Jismoniy madaniyat jarayoni mashqlar ta’siri tizimini har bir yosh guruxi uchun ishlab chikishii takazo etadi. JISMONIY SIFATLAR (HARAKAT) NI RIVOJLANTIRISH. Tarixan mavjud bulgan jismoniy madaniyat tizimlariga insonning jismoniy (harakat) sifatlarini madaniyatlay olishiga qarab baxo berildi. Insonning organizmida turli darajada shakllangan kuch, tezkorlik, chidamlilik, chakkonlik, tana buginlari harakatchanligi va muskullar egiluvchanligini jismoniy sifatlar deb atash kabul qilingan. Inson organizmining shu sifatlarini