logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Nikox va oilaning axlokiy asoslari, uning yoshlar tarbiyasidagi urni

Nikox va oilaning axlokiy asoslari, uning yoshlar tarbiyasidagi urni

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

51.7158203125 KB
Ko'chirib olish
Nikox va oilaning axlokiy asoslari, uning yoshlar tarbiyasidagi urni Reja: 1.Nikoxni kadimiy axlokiy munosabat shakli.Nikoxning konuniy va diniy jixatlari. 2. Oilaning psixologik, ijtimoiy-ma’naviy muxitining farzand garbiyasiga ta’Siri va o ta –ona va farzandlap mas’uliyati. 3.Milliy ma’navnyatimizda nikox va oilaga doir axlokiy kadriyatlar 1. Uzbekistonda yoshlar tarbiyasi ma’naviy-axlokiy kamolotida nikox va oila xakidagi milliy axlokiy kadriyatlarining urni. Yoshlar psixologiyasida oilaga munosabatning ma’naviy-axlokiy tamoyillarini shakllshtirish Ajralish va uning axlokiy kamolotga salbiy ta’siri. 2. Oilaviy mu nosabatlariga noan’anaviy yondashuvlarning okibatlari. 3. Davlatning oila tinchligi va barkarorligini ta’minlash dagi urni. Oila shar t nomasinn tuzishnish ax lo kiy jixatlari Oilaning jamiyatda ijtimoiy-ma'naviy muhit sifatida yuzaga kelishi uning quyidagi uchta jihatlari o‘zida mujasamlashtirishligi bilan izohlanadi. Ayni paytda ular uning asosiy vazifasi ham sanaladi. Bular: 1]Nikox; 2]Oilaviy mulk va unga egalik qilish ; 3] Farzand tarbiyasi. Nikox oila tizimining negizi hisoblanadi. Oila va nikox turli darajadagi ijtimoiy tuzilmalaridir. Oila kishilarning tabiiy- biologik[jinsiy munosabatlar, uy-ro‘zg‘or yuritish, farzand ko‘rish], xuquqiy- ma'naviy munosabatlarga [sevgi-muhabbat, mas'uliyat, burch, vijdon va x.] asoslangan birlikdir. Nikoh esa oilaning faqat xuquqiy asosi bo‘lib, oila boshliqlarining bir-birlari va jamiyat oldidagi axloqiy va xuquqiy burch majburiyatlarini, mas'uliyatini belgilaydi. Shunga ko‘ra uning mohiyatan ijtimoiy-ma'naviy hodisa tarzdagi maqomati belgilovchi jihatdir. Nikox-bu ikki jinsdagi kishining ixtiyor erkinligiga asoslangan oila qurishlariga berilgan fatvodir. Tarix, qadimshunoslik, etnografiya fanlarining ko‘rsatishicha, nikox kishilik jamiyatining sivilizatsiya tomon tadrijiy rivojlanib borishi jarayonida takomillashib borgan. Nikohning dastlabki shakli - ekzogamiya , ya'ni nikoh bo‘lib, uning o‘zi ham quyidagi shakllarda - bochqichlar bo‘yicha oddiydan murakkabga qarab o‘zgarib boradi. Bular: 1]poligamiya [ko‘pnikoxlik]; 2]poliginiya [ko‘pxotinlilik]; 3]poliandriya [ko‘perlilik]. Urug‘chilikni paydo bo‘lishi bilan ko‘pnikohlilik[poligamiya] yuzaga keladi, yaqin qarindoshlar o‘rtasida jinsiy munosabat-aloqada bo‘lishni tabu taqiqlarning yuzaga kelishi bilan izohlanadi. Poliginiya – erkak kishining chegaralangan miqdordagi ayollar bilan poliandriya esa ayol kishining chegaralangan, bir qancha erkaklar bilan nikohli ittifoqidir. Nikoh bir-biri bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan xuquqiy va axloqiy jihatlarni o‘z ichiga oladi. Bular; xuquqiy, axloqiy, diniy jihatlar. Xuquqiy tomondan, sotsial norma, talablar majmui bilan shartlangan bo‘ladiki, ular muayyan qonun- qoidalarda mustahkamlangan bo‘ladi. Masalan uning shartlaridan eng muhimi– nikohga kiruvchilarning o‘zaro roziligi va ularning nikoh yoshiga yetganliklari[yigitlar 18 yosh, qizlar 17 yoshdan nikoh tuzish xuquqiga ega]. Shuningdek nikohning davlat tomonidan rasmiy ro‘yxatga qayd etilishi oilada er- xotining xuquqlariga doir talablar uning xuquqiy jihati hisoblanadi. Nikohning xuquqiy jihati uning axloqiy jihatini zaruran taqozo etadi-ushbu jihatlar uyg‘unlashgan paytdagina qurilgan oila mustahkam bo‘ladi. Oila buzilishlarining asosiy sabablaridan biri ham ana shu uyg‘unlikning buzulishi hisoblanadi. Nikohning axloqiy jihati asrlar davomida shakllangan sevgi-muhabbat, or- nomus, burch, sharm-xayo vafo-kabi axloqiy tamoyil, normalar bilan bog‘liqdir. Bu o‘rinda shuni ta'kidlash kerakki, Sharqda xususan, o‘zimizning yurtimizda avval-azaldan nikohning axloqiy jihati ustivor hisoblangan.[Abdulla Oripovning “Ayol she'rida sevgi-muhabbat, vafodorlik axloqiy tamoyillari o‘zining ifodasini topgan.] Axloqiy tomondan qurilgan nikohda sevgi, ya'ni tomonlarning muhabbati yetakchi o‘rin tutadi. Nikoh tuzishdan avval ikki yosh orasida goh ochiq, goh yashirin sevgi-muhabbat bo‘lishi mumkin. har ikki holda ham rozilik sharti bilan qurilgan oila uning muhim tomonini tashkil etadi. Ko‘pincha bunday oilaning qurilishiga ota-onalarda norozilik, shubxa uyg‘otadi, chunki bo‘lajak kelin- kuyovning oilaviy kelib chiqishi, ota-onasi, axloqiyligi haqida hech qanday ma'lumotga ega bo‘lmaganligi uchun ular bundan nikohga qarshi bo‘ladilar. Hozirgacha qarb madaniyati, demokratiyasi ideallari jamiyatimiz hayotiga ta'siri kuchli bo‘lsa-da, oilalar xalqimizga xos urf-odat, an'analar bo‘yicha qurilmoqda. Bunda, ayniqsa, ota-ona, mahalla qo‘shnilarning fikrlari, ishtiroki muhim jihat hisoblanadi. Masalan, o‘tkazilgan sotsiologik tadqiqotlar natijasiga ko‘ra, so‘rovga jalb qilingan, oila qurayotgan yosh yigit-qizlarning 83,3 foizi oila qurish nikohdan o‘tishda ota-onalarning roziligi, oq fotixasi zarur deb hisoblaydilar. “Sizningcha, nikohdan o‘tish haqidagi masalani hal qilish haqida mahalla, yaqin qo‘shnilarning fikrini hisobga olish kerakmi?” degan savolga esa ularning 47,6 foizi albatta kerak bu muhim deb, 38,8 foiz kerak juda zarur bo‘lgan holda deb javob beradilar. Hozirgi paytda nikohning xuquqiy jihati shariat qoidalari asosida mustahkamlanadi. Bunday holatda har ikkala tomon roziligi olinadi va diniy marosimlar o‘tkaziladi[islom dinida mulla tomonidan fotixa surasi o‘qiladi, xristian dinida cherkov oldida va xudojo‘y cherkov otasi tomonidan kerakli marosimlar o‘tkaziladi. Mazkur nikohda ham tomonlar bir-biriga hurmat qilishga, hayotning achchiq va shirin kunlarida birga yelkadosh bo‘lishni o‘z zimmalariga oladilar. Nikoh o‘z mohiyatiga ko‘ra axloqiy hodisa. Unda ehtiroslar axloqi bo‘ysundiriladi. Oddiy birga yashashda tabiiy-ehtiyojni qondirish birinchi o‘rinda turadi, nikohda u ikkinchi darajalidir. Shuning uchun nikohsiz qurilgan oilalar jamiyat oldida burch va ma'suliyatsiz yashaydilar va unda tug‘ilib voyaga yetgan farzandlar ham yetuk insonlar bo‘lib shakllanmaydilar. Oilaning ikkinchi jixhatini oilaviy merosiy munosabatlar bu uning mavjudligi, mustaqqilligini, tinch osoyishtaligi ta'minlovchi moddiy asos hisoblanadi. U oila a'zolarning balki ma'naviy ehtiyojlarni qondirish, baxtli hayot kechirishlarining muhim omilidir. Oilaviy boylik, molu-mulk halol mehnat bilan topilgan paytdagina oilada axloqiy muhit yuzaga keladi. Oilada asosan erkak kishi yetakchilik qiladi. Oilani boshqarish va uni moddiy jihatdan ta'minlash uning zimmasiga yuklanadi. Ayol kishi oilada ko‘proq uy-yumushlari, farzand tarbiyasi bilan mashg‘ul bo‘ladilar. Moddiy jihatdan ta'minlangan oilalarda ko‘pincha farzandlar turli axloqsiz yo‘llarga kirib ketishi mumkin.[O‘g‘irlik, qalloblik va x.] Lekin shuni aloxida ta'kidlash lozimki, moddiy boylik hech qachon oilada ustuvor xarakterga ega bo‘lmasligi lozim, aks holda, unday oila axloqsizlikka, tubanlikka yuz tutadi. Xadisi shariflarda: “Oila moddiy jihatdan qancha farovon bo‘lsa ham, lekin er- xotin bir-birlaridan ma'naviy oziqa topolmasa, u eng qashoq oiladir”, deyiladi. Shuning uchun hukumatimiz kam ta'minlagan oilalarni ijtimoiy himoya qilish bo‘yicha doimiy ravishda tadbir-choralarni amalga oshirib bormoqda. Oilaning uchinchi jihati farzandlar tarbiyasidir. Bu har qanday jamiyatda nihoyatda katta jamiyatda katta ahamiyatga ega bo‘lgan dolzarb masaladir. Oilada asosan ayol ko‘proq farzand tarbiyasi bilan mashg‘ul bo‘lsa-da, lekin konstitutsiyamizning 14 bobi 64-moddasida ota-ona o‘z farzandlarini voyaga yetkazishda birdek ma'suldirlar, deb ko‘rsatilgan. Shuni yaxshi tushunib olish kerakki, oilada, farzand tarbiyasida xuquqiylikdan ko‘ra axloqiylik ustuvor xarakterga egadir. Boshqacha qilib aytganda ota-ona farzandlariga yuksak va oliyjanob axloqiy fazilatlari bilan namuna bo‘la olishlari bilan tarbiyani amalga oshiradilar. Xalq tilida aytganda “qush uyasida ko‘rganini qiladi 2. Oila jamiyatning asosi, muhim hujayrasi va ayni paytda u ma'naviy ijtimoiy muhit hisoblanadi. Shunga ko‘ra u jamiyatning boshlang‘ich axloqiy asosi vazifasini o‘taydi. Avvalambor oila mikro ma'naviy maskan bo‘lib, u qanday tashkil topsa, shakllansa, jamiyat ham shunday taraqqiy etadi. Shu ma'noda oila jamiyat tizimining tarkibiy qismiki, ayni paytda uning o‘zi ham makrooiladir. Inson ana shu mikro ma'naviy-maskan muhitida voyaga yetadi va unda axloqiy fazilatlar egasi kamol topadi. Oila insoniyatning sivilizatsiya bosqichiga asosiy omil vazifasini o‘taydi. Tarix, qadimshunoslik [arxeologiya] fanlarining ko‘rsatishicha insoniyat ma'lum davr mobaynida oilasiz davrni boshidan kechirgan. Oilaning tarixan shakllanishi jarayonida insonning tabiiy-biologik jihati, munosabatlari axloqiy talab, normalar asosida ijtimoiylashadi. Va buning natijasi o‘laroq ijtimoiy xarakterga ega bo‘lgan er-xotinlik, ota-ona, qarindoshlik tashkilot- davlat shakllanadi. Oilaning bunday xususiyatiga birinchilardan bo‘lib qadimgi yunon faylasufi Aflotun e'tiborini qaratgan va davlat oilalarning o‘zaro birlashishi natijasida yuzaga keladi deb tushuntiradi. Oilaning jamiyatda ijtimoiy-ma'naviy muhit sifatida yuzaga kelishi uning quyidagi uchta jihatlari o‘zida mujasamlashtirishligi bilan izohlanadi. Ayni paytda ular uning asosiy vazifasi ham sanaladi. Bular: 1]Nikox; 2]Oilaviy mulk va unga egalik qilish ; 3] Farzand tarbiyasi. Nikox oila tizimining negizi hisoblanadi. Oila va nikox turli darajadagi ijtimoiy tuzilmalaridir. Oila kishilarning tabiiy- biologik[jinsiy munosabatlar, uy-ro‘zg‘or yuritish, farzand ko‘rish], xuquqiy- ma'naviy munosabatlarga [sevgi-muhabbat, mas'uliyat, burch, vijdon va x.] asoslangan birlikdir. Nikoh esa oilaning faqat xuquqiy asosi bo‘lib, oila boshliqlarining bir-birlari va jamiyat oldidagi axloqiy va xuquqiy burch majburiyatlarini, mas'uliyatini belgilaydi. Shunga ko‘ra uning mohiyatan ijtimoiy-ma'naviy hodisa tarzdagi maqomati belgilovchi jihatdir. Nikox-bu ikki jinsdagi kishining ixtiyor erkinligiga asoslangan oila qurishlariga berilgan fatvodir. Tarix, qadimshunoslik, etnografiya fanlarining ko‘rsatishicha, nikox kishilik jamiyatining sivilizatsiya tomon tadrijiy rivojlanib borishi jarayonida takomillashib borgan. Nikohning dastlabki shakli - ekzogamiya , ya'ni nikoh bo‘lib, uning o‘zi ham quyidagi shakllarda - bochqichlar bo‘yicha oddiydan murakkabga qarab o‘zgarib boradi. Bular: 1]poligamiya [ko‘pnikoxlik]; 2]poliginiya [ko‘pxotinlilik]; 3]poliandriya [ko‘perlilik]. Urug‘chilikni paydo bo‘lishi bilan ko‘pnikohlilik[poligamiya] yuzaga keladi, yaqin qarindoshlar o‘rtasida jinsiy munosabat-aloqada bo‘lishni tabu taqiqlarning yuzaga kelishi bilan izohlanadi. Poliginiya – erkak kishining chegaralangan miqdordagi ayollar bilan poliandriya esa ayol kishining chegaralangan, bir qancha erkaklar bilan nikohli ittifoqidir. Nikoh bir-biri bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan xuquqiy va axloqiy jihatlarni o‘z ichiga oladi. Bular; xuquqiy, axloqiy, diniy jihatlar. Xuquqiy tomondan, sotsial norma, talablar majmui bilan shartlangan bo‘ladiki, ular muayyan qonun- qoidalarda mustahkamlangan bo‘ladi. Masalan uning shartlaridan eng muhimi– nikohga kiruvchilarning o‘zaro roziligi va ularning nikoh yoshiga yetganliklari[yigitlar 18 yosh, qizlar 17 yoshdan nikoh tuzish xuquqiga ega]. Shuningdek nikohning davlat tomonidan rasmiy ro‘yxatga qayd etilishi oilada er- xotining xuquqlariga doir talablar uning xuquqiy jihati hisoblanadi. Nikohning xuquqiy jihati uning axloqiy jihatini zaruran taqozo etadi-ushbu jihatlar uyg‘unlashgan paytdagina qurilgan oila mustahkam bo‘ladi. Oila buzilishlarining asosiy sabablaridan biri ham ana shu uyg‘unlikning buzulishi hisoblanadi. Nikohning axloqiy jihati asrlar davomida shakllangan sevgi-muhabbat, or- nomus, burch, sharm-xayo vafo-kabi axloqiy tamoyil, normalar bilan bog‘liqdir. Bu o‘rinda shuni ta'kidlash kerakki, Sharqda xususan, o‘zimizning yurtimizda avval-azaldan nikohning axloqiy jihati ustivor hisoblangan.[Abdulla Oripovning “Ayol she'rida sevgi-muhabbat, vafodorlik axloqiy tamoyillari o‘zining ifodasini topgan.] Axloqiy tomondan qurilgan nikohda sevgi, ya'ni tomonlarning muhabbati yetakchi o‘rin tutadi. Nikoh tuzishdan avval ikki yosh orasida goh ochiq, goh yashirin sevgi-muhabbat bo‘lishi mumkin. har ikki holda ham rozilik sharti bilan qurilgan oila uning muhim tomonini tashkil etadi. Ko‘pincha bunday oilaning qurilishiga ota-onalarda norozilik, shubxa uyg‘otadi, chunki bo‘lajak kelin- kuyovning oilaviy kelib chiqishi, ota-onasi, axloqiyligi haqida hech qanday ma'lumotga ega bo‘lmaganligi uchun ular bundan nikohga qarshi bo‘ladilar. Hozirgacha qarb madaniyati, demokratiyasi ideallari jamiyatimiz hayotiga ta'siri kuchli bo‘lsa-da, oilalar xalqimizga xos urf-odat, an'analar bo‘yicha qurilmoqda. Bunda, ayniqsa, ota-ona, mahalla qo‘shnilarning fikrlari, ishtiroki muhim jihat hisoblanadi. Masalan, o‘tkazilgan sotsiologik tadqiqotlar natijasiga ko‘ra, so‘rovga jalb qilingan, oila qurayotgan yosh yigit-qizlarning 83,3 foizi oila qurish nikohdan o‘tishda ota-onalarning roziligi, oq fotixasi zarur deb hisoblaydilar. “Sizningcha, nikohdan o‘tish haqidagi masalani hal qilish haqida mahalla, yaqin qo‘shnilarning fikrini hisobga olish kerakmi?” degan savolga esa ularning 47,6 foizi albatta kerak bu muhim deb, 38,8 foiz kerak juda zarur bo‘lgan holda deb javob beradilar. Hozirgi paytda nikohning xuquqiy jihati shariat qoidalari asosida mustahkamlanadi. Bunday holatda har ikkala tomon roziligi olinadi va diniy marosimlar o‘tkaziladi[islom dinida mulla tomonidan fotixa surasi o‘qiladi, xristian dinida cherkov oldida va xudojo‘y cherkov otasi tomonidan kerakli marosimlar o‘tkaziladi. Mazkur nikohda ham tomonlar bir-biriga hurmat qilishga, hayotning achchiq va shirin kunlarida birga yelkadosh bo‘lishni o‘z zimmalariga oladilar. Nikoh o‘z mohiyatiga ko‘ra axloqiy hodisa. Unda ehtiroslar axloqi bo‘ysundiriladi. Oddiy birga yashashda tabiiy-ehtiyojni qondirish birinchi o‘rinda turadi, nikohda u ikkinchi darajalidir. Shuning uchun nikohsiz qurilgan oilalar jamiyat oldida burch va ma'suliyatsiz yashaydilar va unda tug‘ilib voyaga yetgan farzandlar ham yetuk insonlar bo‘lib shakllanmaydilar. Oilaning ikkinchi jixhatini oilaviy merosiy munosabatlar bu uning mavjudligi, mustaqqilligini, tinch osoyishtaligi ta'minlovchi moddiy asos hisoblanadi. U oila a'zolarning balki ma'naviy ehtiyojlarni qondirish, baxtli hayot kechirishlarining muhim omilidir. Oilaviy boylik, molu-mulk halol mehnat bilan topilgan paytdagina oilada axloqiy muhit yuzaga keladi. Oilada asosan erkak kishi yetakchilik qiladi. Oilani boshqarish va uni moddiy jihatdan ta'minlash uning zimmasiga yuklanadi. Ayol kishi oilada ko‘proq uy-yumushlari, farzand tarbiyasi bilan mashg‘ul bo‘ladilar. Moddiy jihatdan ta'minlangan oilalarda ko‘pincha farzandlar turli axloqsiz yo‘llarga kirib ketishi mumkin.[O‘g‘irlik, qalloblik va x.] Lekin shuni aloxida ta'kidlash lozimki, moddiy boylik hech qachon oilada ustuvor xarakterga ega bo‘lmasligi lozim, aks holda, unday oila axloqsizlikka, tubanlikka yuz tutadi. Xadisi shariflarda: “Oila moddiy jihatdan qancha farovon bo‘lsa ham, lekin er- xotin bir-birlaridan ma'naviy oziqa topolmasa, u eng qashoq oiladir”, deyiladi. Shuning uchun hukumatimiz kam ta'minlagan oilalarni ijtimoiy himoya qilish bo‘yicha doimiy ravishda tadbir-choralarni amalga oshirib bormoqda. Oilaning uchinchi jihati farzandlar tarbiyasidir. Bu har qanday jamiyatda nihoyatda katta jamiyatda katta ahamiyatga ega bo‘lgan dolzarb masaladir. Oilada asosan ayol ko‘proq farzand tarbiyasi bilan mashg‘ul bo‘lsa-da, lekin konstitutsiyamizning 14 bobi 64-moddasida ota-ona o‘z farzandlarini voyaga yetkazishda birdek ma'suldirlar, deb ko‘rsatilgan. Shuni yaxshi tushunib olish kerakki, oilada, farzand tarbiyasida xuquqiylikdan ko‘ra axloqiylik ustuvor xarakterga egadir. Boshqacha qilib aytganda ota-ona farzandlariga yuksak va oliyjanob axloqiy fazilatlari bilan namuna bo‘la olishlari bilan tarbiyani amalga oshiradilar. Xalq tilida aytganda “qush uyasida ko‘rganini qiladi”. Ota-ona farzandlar tarbiyasi uchun ham xuquqiy, ham axloqiy jihatdan birdek javobgardirlar. Komil farzandlar tarbiyasi oilani mustahkam va uning jamiyatining kichik xujayrasi sifatidagi mavqeni ta'minlovchi muhim omillardan biridir. Shunga ko‘ra farzandlar tarbiyasi jamiyatning kelajagini belgilaydi. Ayni paytda farzandlar ham ota-ona oldida o‘z burchlarini ado etishlari lozim. O‘zbek xalqining eng qadimiy davrlardan boshlab to hozirga qadar davom etib kelayotgan, o‘z ahamiyatini hech qachon yo‘qotmaydigan ajoyib qadriyatlardan biri ota - onani yuksak darajada e'zozlash, izzat - ikromlari, hurmatlarini joyiga qo‘yishdir. Ota-onani qadrlash, ularning duolarini olish - bolalarning farzandlik burchdir. Buyuk bobokalonimiz Alisher Navoiy bu borada shunday o‘git beradi: Ota- ona ikkisiga xizmatni birdek qil. Ikki dunyoni obod bo‘lishni istasang, shu ikki odamning roziligini ol. Tuni kuningga nur berib turgan - birisini oy angla, birisini quyosh”. Xadisu shariflarda farzandning ota-ona oldidagi qarzdorligi haqida shunday deyiladi: “Qaysi bir musmulmon farzandi savob umidi bilan ertalab ota-onasini ziyorat qilsa, Ollox taolo unga jannatdan ikkita eshik ochadi”. “Ota-onalarning keksaygan vaqtda har ikkisini, yoki biri bo‘lmaganda boshqasini rozi qilib jannatiy bo‘lib olmagan farzand xor bo‘lsin, xor bo‘lsin, va yana xor bo‘lsin”. “Kim ota-onasini rozi qilsa unga tubo[jannatdagi daraxt] nasib bo‘lib, Ollox taolo uning umrini ziyoda qiladi”. Oila turli xil sabablarga ko‘ra buziladiki, ularning asosiylaridan biri farzandlar tarbiyasi bilan bog‘liqdir. Shuningdek oila tabiiy sabablarga ko‘ra ham buziladi. Bu asosan ota-onaning yoki ulardan birining vafotidan so‘ng janjal, nizolar tufayli yuz beradi. Bundan tashqari oila nikohning bekor qilinishi munosabati bilan ham buziladi. Nikohning bekor qilinishning turlicha sabablari bor. Xususan farzandsizlik, turmush o‘rtog‘iga hiyonat va boshqalar. Ota-onaga bo‘ysunishdan bosh tortishga yo‘l qo‘yish bolaning qo‘pol badxulq, nokam bo‘lib yetishuviga olib keladi. Shu bois oila ilk axloqiy tarbiya o‘chog‘i, maskani sifatida katta ahamiyat kasb etadi. Oila mustahkam, tinch, farovon, sog‘lom, baxtli bo‘lsagina jamiyatda barqarorlik vujudga keladi. Shuning uchun ham mamlakatimizda oilani mustahkamlashga alohida e'tibor berilmoqda. Asosiy qonunimizning “Oila deb atalgan 14-bobidagi 64-65-moddalarida oilaning mavqei quyidagicha belgilanadi. “Oila jamiyatning bir bo‘g‘inidir hamda jamiyat va Davlat muhofazasida bo‘lish huquqiga ega”. “Onalik va bolalik Davlat tomonidan muhofaza qilinadi”. Axloqiy maskan bo‘lish oila jamiyatini, millatini tashkil etadi. Mamlakatimizda barpo etilayotgan fuqarolik jamiyati oila va davlat o‘rtasidagi muhim bosqichdir. Bunda mazkur fuqarolik jamiyati o‘ziga hos xususiyati unda axloqiy tamoyillar jamiyatning o‘z-o‘zini boshqarish bosqichiga o‘tishning asosiy omili bo‘lib xizmat qilishligi bilan izohlanadi. Bu o‘rinda Prezidentimizning quyidagi fikrini esga olish maqsadga muvofiqdir: “Fuqarolik jamiyatining eng asosiy belgisi – bu davlatning vazifasi – vakolatlarini jamoat tashkilotlariga bosqichma-bosqich o‘tkazish orqali fuqarolarning ijtimoiy faoliyatini, siyosiy- axloqiy madaniyatini oshirishdan iboratdir”. Fuqarolik jamiyati mohiyatan oila va jamiyat o‘rtasidagi munosabatlarning nisbatan uyg‘unlashgan darajadagi jamiyat tizimidir. Chunki fuqarolik jamiyatning asosiy xususiyatlaridan biri bu o‘z-o‘zini boshqarish[tamoyili] hisoblanadiki, bunda ushbu tamoyil oila bilan boshqaruvchi siyosiy tashkiloti bo‘lgan davlat o‘rtasidagi munosabatni uyg‘unlashtirish omili bo‘lib xizmat qiladi. O‘z-o‘zini boshqarish tizimiga o‘tish jarayonida davlat funktsiyalari asta- sekinlik bilan jamoat, nodavlat tashkilotlari zimmasiga o‘ta boradi. O‘zbekiston Konstitutsiyasining 105-moddasi va “Fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlari to‘g‘risida”gi qonunni 1-moddasiga binoan, shahar qishloq va ovullarda, shuningdek, ular tarkibidagi mahallalarda fuqarolarning yig‘inlarini – o‘zini-o‘zi boshqarish deb belgilanadiki, ular 2,5 yil muddatga rais [oqsoqolli] va uning maslahatchilarini saylaydi. O‘zini-o‘zi boshqarish organlari jamiyat va davlat ishlarini boshqarishda fuqarolarga o‘z huquqlarini ro‘yobga chiqarishga ko‘maklashadilar, o‘z hududlaridagi ijtimoiy va xo‘jalik vazifalarini hal etish, ommaviy-madaniy tadbirlarni o‘tkazish, davlat hokimyati, boshqaruv organlari hamda O‘zbekiston Respublikasi qonunlari, Prezidentning farmonlarini, hukumatning, xalq deputatlari mahalliy Kengashlari va hakimlarning qarorlarini bajarishda fuqarolarni birlashtiradilar. O‘zini-o‘zi boshqarish tamoyili har bir fuqarodan jamiyatdagi siyosiy-ijtimoiy jarayonlarda faol sub'ekt sifatida ishtirok etish bilan birga, ulardan o‘zida yuksak axloqiy fazilatlarni shakllantirishlarini talab qiladi. Ushbu vazifani barcha tarbiya yo‘nalishlarida axloqiy tarbiyaning ustuvor mavqei o‘zaro birlik orqali amalga oshiriladi. Shunga ko‘ra barpo etilayotgan jamiyat mamlakatimizda.. G‘arb mamlakatlaridagi fuqarolik jamiyatidan ana shu jihati bilan farq qiladi. Agar g‘arb mamlakatlari boshqarish tizimida qonunchilik yetakchilik qilsa, bizda ma'naviy axloqiy yo‘nalish belgilovchi mavqeyini egallaydi. Mamlakatimizda fuqarolik jamiyati asoslarini barpo etishda davlat bosh islohotchi vazifasini o‘taydi. Davlat turli-tuman boshqaruv va tashkiliy institutlar majmuasi bo‘lib, uning eng muhim vazifalardan biri-bu jamiyat va shaxs munosabatlarini uyg‘unlashtirishdir-ki, buni u eng avvalo ta'lim-tarbiya tizimini isloh qilish, mukammalashtirish orqali amalga oshadi. 1997 yildan boshlab amalga oshirilayotgan “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” bu sohadagi asosiy yutuqlarimizdan biri bo‘lib, u xalqimizning intellektual salohiyatini oshirish bilan birga ularning axloqiy madaniyatini shakllantirishga fuqarolik jamiyatiga muvofiq keluvchi yetuk kadrlar yetishtirishga qaratilgandir. 2. Rejadagi ikkinchi savol axloqiy madaniyat va kasbiy odob masalasi bo‘lib, u axloqshunoslikdagi asosiy mavzulardan biri bo‘lib hisoblanadi. Davlat va fuqarolik jamiyati uchun xos bo‘lgan jamiyat va shaxs uyg‘unligiga muayyan darajasini fuqarolarning axloqiy madaniyati darajasi orqali erishiladi. Axloqiy madaniyat shaxsning jamiyat tomonidan qabul qilingan, insonda zavq uyg‘otuvchi tajribalarning o‘z hayoti faoliyatida amal qilishi, qo‘llashi, hayot tarziga singib borishi, o‘z-o‘zini muntazam takomillashtirib borishi singari jihatlarni o‘z ichiga qamrab oladi. Shunga ko‘ra axloqiy madaniyat umumiy madaniyat tizimining tarkibiy qismi bo‘lib, shaxsning jamiyat axloqiy tajriba, normalarini e'tiqod darajasida o‘zlashtirishi, hatti-harakatlari, hayotiy faoliyatida namoyon etish malaka ko‘nikmalaridir. Axloqiy madaniyat shaxs va jamiyat o‘rtasidagi munosabatlari, ularning maqsad manfaatlarini uyg‘unlashtirishning omili bo‘lib hisoblanadi. Chunki ijtimoiy munosabatlar taraqqiyoti darajasi axloqiy norma, tamoyillarning jamiyat a'zolari tomonidan qay darajada o‘zlashtirilganligi bilan belgilanadi. Axloqiy madaniyat tuzilmasi muayyan tarkibiy qismlardan iborat bo‘lib, bular quyidagilar: 1] muamola odobi: 2] etiket; 3] kasbiy odob. Ijtimoiy munosabatlar – bu kishilar o‘rtasidagi kundalik, turmush, ishlab chiqarish jarayonida shakllanadi-ki, bu jarayonda axloqiy me'yorlarga rioya qilish – muomala odobi muhim ahamiyat kasb etadi. Shunga ko‘ra muomala odobi ijtimoiy xarakterga ega bo‘lib, u mohiyatan shaxs axloqiy madaniyati shakllanishining dastlabki bosqichi hisoblanadi. Muomala odobi kishining xushmuomalalik, rostgo‘ylik, kamtarlik, halollik kabi axloqiy me'yorlarga qay darajada rioya qilishi, turmush tarzida qulay bilishida namoyon bo‘ladi. Xalqimiz orasida keng tarqalgan hikmat-u naqllarda muomala odobining ana shu jihatlari o‘z ifodasini topgan. Masalan: “Shirin so‘z jon ozig‘i, yomon so‘z-bosh qozig‘i”, “Yaxshi topib gapiradi, yomon-qopib”, “Til yarasi bitadi, so‘z yarasi bitmaydi”, “Do‘st achitib gapiradi, dushman-kuldirib” va boshq. Bunday hikmatlarning har birida mujassamlashgan fikr ming yillar davomida kishilarning hayotiy tajribasida yuzaga kelgan haqiqatlardir-ki, bunga ko‘pincha e'tibor berilmaydi. Vaholanki, kishining axloqiy-ma'naviy hislatlari eng avvalo muomala madaniyati odobida namoyon bo‘ladi. Bu o‘rinda birgina misol keltirish bilan cheklanishimiz mumkin. Demak, bir kishi bergan va'da bo‘yicha o‘z tanishi bilan kelishilgan uchrashuvga ataylab bormadi. Bir qarashda oddiy bir xol bo‘lib ko‘ringan va'daga vafo qilmaslik aslida rostgo‘ylik axloqiy me'yorining buzilishidir-ki, bunda kishi o‘ziga nisbatan ishonchini yo‘qotadi. Etiket – bu kishilarning o‘zaro munosabatiga tegishli umumiy tarzda qabul qilingan va rioya qilinishi talab etiladigan axloqiy qoidalardir. Shunga ko‘ra u muomala odobining rasmiylashgan shaklidir-ki, u har bir xalqning urf-odati, xulq- atvori bilan bevosita bog‘liq odob qoidalari hisoblanadi. Masalan, bizning xalqimizdagi mehmondorchilik, dasturxon ustida o‘tirish – ovqatlanishning odob qoidalari–etiketlardan [dasturxon to‘rida eng kattalarning o‘tirishi, ovqat yeyishni ularning boshlab berishi va boshq.] g‘arb – Ovro‘pa xalqlarning bu boradagi etiketlari farq qiladi. [Bu o‘rinda Maxtumqulining: “Har yigitning aslini bilay desangiz, marakada o‘tirib turishing ko‘ring” degan so‘zlarini eslash kifoya. Bugungi globallashuv, dunyo xalqlari madaniy aloqalarining kengayib borishida kishilarimizda, ayniqsa yoshlarimizda milliy qadriyatlarimizga sodiqlik ruhida tarbiyalash alohida ahamiyat kasb etmoqda. Shunga ko‘ra yoshlarimiz milliy etiket ko‘nikmalarini shakllantirish bugungi tarbiya tizimining muhim vazifasi hisoblanadiki, oila buni amalga oshuruvchi asosiy sub'ekt sanaladi. Darhaqiqat, odob ko‘nikmalari bolada yoshlikdan bevosita ota-onaning namunaviy hatti-harakatlari ta'sirida shakllanadi. “qush uyasida ko‘rganini qiladi”degan xalq hikmatida ana shu oddiy haqiqat mujassamlashgandir. Etiket muomala odobi sifatida faqat muayyan millat, xalq munosabatidagi emas, balki xalqaro ijtimoiy-siyosiy miqyosida, xususan, diplomatiya sohasida qabul qilingan qonun-qoidalar tarzida ham amal qiladi. Bunday qonun qoidalar rasmiy xaraterga ega bo‘lib, ularga elchilardan tortib, davlat boshliqlarigacha birday rioya qilishi talab etiladi. Va ularni buzish qat'iyan taqiqlanadiki, bunga yo‘l qo‘yilgan xolda katta jarima to‘lanadi.[Sobiq sho‘rolar mamlakatining boshlig‘i N, S, Xrushchev 1962-yilda BMT assambleyasida ma'ruza qilish etiketini buzganligi uchun unga jarima belgilangan edi]. Kasb odobi axloqiy madaniyatning moddiy va ma'naviy ishlab chiqarish jarayonida amal qilish shaklidir. Boshqacha qilib aytganda, kasb odobi muayyan ishlab chiqarish sohasida shug‘ullanuvchi shaxs–kasb egasining o‘z ijtimoiy burchini axloqiy norma, me'yorlar mezonidan o‘tash madaniyatidir. Kasb odobi bir-biri bilan uzviy bog‘liq ikki jihatni o‘z ichiga oladi: huquqiy va axloqiy. Kasb egasining o‘z burchini jamiyatning maqsad va manfaatlariga muvofiq majburiyat doirasida bajarishi birinchi jihat mohiyatni ifodalasa, ikkinchi jihatning mohiyati esa ixtiyor erkinligi, axloqiy tanlov asoslanishligi bilan izohlanadi va qayd etilgan jihatlar o‘zaro uzviy birlikda kasb egasi faoliyatida axloqiy munosabat tarzida namoyon bo‘lgan paytdagina kasb odobi axloqiy madaniyatning amal qilish shakli hisoblanadi. Darhaqiqat, masalan, shifokor-vrachning kasb odobi Gippokratga qasamyodini faqat majburiyat doirasida emas, balki axloqiy tanlov tamoyillari asosida ado etishligida namoyon bo‘ladi. Shuni ta'kidlash kerakki, kasb odobida huquqiy jihat belgilovchi, ustuvor tomon hisoblanadi va shu bois hech bir tabib, hatto o‘zining ashadiy dushmanini ham davolamaslikka haqqi yo‘q. Kasb odobi huquqiy va axloqiy jihatlarining birligi tamoyili barcha kasb egalariga ham birdek talluqlidir. Shuni alohida ta'kidlash kerakki, kasb odobi turli toifadagi kishilar o‘rtasidagi o‘zaro aloqa muomala odobi bo‘lib qolmasdan, ayni paytda unda shaxs va jamiyat o‘rtasidagi ijtimoiy munosabatlar ifodalanadi. Chunki har bir ijtimoiy guruh kasbiy vazifa-burchlarini bajarishiga ko‘ra ierarxiyali, mavqega egadirlarki, bunda ularning biri ikkinchisiga nisbatan imtiyozli huquqga ega bo‘ladi. Chunonchi, o‘qituvchi uquvchiga nisbatan, maktab direktori o‘qituvchiga nisbatan va h. Shu jihatdan olib qaraganda kasb odobi madaniyati jamiyat va shaxs munosabatlarini uyg‘unlashtirishda muhim mavqeni egallaydiki, bu ayniqsa bugungi kunda mamlakatimizda fuqarolik jamiyatini barpo etishda muhim ahamiyat kasb etadi. Zotan bunday jamiyat o‘z mohiyatiga ko‘ra o‘z-o‘zini boshqa tamoyiliga asoslangan tizim bo‘lib, bunda fuqarolarning axloqiy madaniyati ustivor mavqeni egallaydi. 3. Axloqshunoslik, birinchi ma'ruzamizda ko‘rib o‘tganimizdek, amaliy falsafada bo‘lib, uning u axloqiy bilimlar, tamoyillar, me'yorlar, norma-talablarni kishilarning hatti-harakatiga turmush-tarzi, hayotiy faoliyatimizga aylantirish masalasi tadqiqi bilan shug‘ulanishligi bilan izohlanadi va bunda mazkur fan bevosita axloqiy tarbiya amaliyoti, ya'ni uni amalga oshirish jarayoni bilan shug‘ullaniladi, balki mazkur tarbiyaning maqsadi, vazifalari va vosita usullarini falsafiy-nazariy, tajribaviy-bayoniy usullarini ko‘rsatib beradi. Shunga ko‘ra axloqshunoslik pedagogika fani va tarbiya maliyoti uchun dasturilamaliy ahamiyatga ega bo‘lgan ilm sohasi hisoblanadi. Axloqiy tarbiya umumiy tarbiya tizimining, falsafiy til bilan aytganda substantsiyaviy asosini tashkil etadi. Chunki barcha tarbiya yo‘nalishlari [estetik, siyosiy-mafkuraviy, huquqiy, jismoniy va h.] ning maqsad va vazifalarini amalga oshirishda axloqiy tarbiya asosiy vosita – omil bo‘lib xizmat qiladi. Chunki umuman har qanday tarbiyaning amaliy ko‘rinishi, uning maqsad, vazifalarining qay darajada reallashishi shaxs axloqiy tarbiyasi darajasi bilan belgilanadi va shunga ko‘ra axloq ma'naviyatning negiz elementi hisoblanadi. Inson ma'naviyat sohibi ekanligi uning madaniyati darajasi bilan belgilanadi. Shunga ko‘ra shaxs axloqiy tarbiyasi inson mohiyati bilan bog‘liq azaliy falsafiy muamolardan biri bo‘lib hisoblanadi. Chunki barcha tarbiya yo‘nalishlari o‘zaro birlikda jamiyat va shaxs ma'naviyatini shakllantirish uchun xizmat qilib mazkur jarayonning natijasi axloqiylik mezonlari bilan o‘lchanadi. Shu bois axloqiy tarbiya masalasiga har bir davrda o‘ta dolzarb vazifa sifatida qaralgan. Tarixdan ma'lumki, axloqiy tarbiya Konfutsiy, Platon, Aristotel, Yusuf Hos Hojib, Alisher Navoiy, Ahmad Yuknakiy, Avloniy kabi mutafakkirlarning diqqat markazlarida bo‘lgan va ular o‘zlarining bu haqda noyob fikrlarini meros qilib qoldirganlar. Bu yerda har bir alloma fikriga to‘xtalish imkoniyati ega bo‘lmasada, ayrimlarining fikrini keltirib o‘tamiz. Yunon faylasufi Aflotun [er. avv.4 asr] ning fikricha “Tarbiya faqat azaldan insonga berilgan fazilatlarni shakllantiradi, yuzaga chiqaradi, xolos. Bordi-yu tarbiya noto‘g‘ri berilsa, u xolda insondagi azaliy fazilatlar o‘zgarishi yoki o‘chishi mumkin”. Axloqiy tarbiya insonni komillikka eltuvchi yo‘llarning eng asosiysi hisoblanadi. Yunon faylasufi Arastu[er.avv. 4 asrda] “Ma'naviy barkamol inson aql bilan fazilat birligiga amal qiladigan kishidir. Fazilat [axloqiy-tarbiya mahsuli] insonning qo‘lga kiritgan sifatidir” - deb ta'kidlangan edi. Shunga ko‘ra axloqiy tarbiya shaxsni ma'naviy-ruhiy kamol topishning asosiy yo‘nalishi hisoblanadi. Shaxsni axloqiy tarbiyalash murakkab uzlyuksiz jarayon bo‘lib, u jamiyat uchun eng dolzarb masala hisoblanadi. U o‘z vaqtida buni taniqli map'rifatparvar Abdulla Avloniy bir jumla bilan ifodalab bergan edi: “Tarbiya [axloqiy tarbiya izoh bizniki] biz uchun yo hayot-yo mamot, yo najot, yo halokat, yo saodat, yo falokat masalasidir”. Allomaning ushbu fikri hozirgi kunda yoshlarimizni milliy istiqlol g‘oyasi ruhida tarbiyalashda dasturiamaliy ahamiyat kasb etmoqda. Shaxs axloqiy tarbiyasi axloqiy fazilatlar, me'yor va tamoyillarning muayyan usul va vositalari yordamida amalga oshiriladi. Axloqiy tarbiyaning asosiy maqsadi ma'naviy-axloqiy barkamol shaxsni shakllantirish bo‘lib, bu axloqiy norma, tamoyil va me'yorlarni har bir kishining faoliyati, motivi hatti-harakatining mazmuni, turmush tarziga aylantirish vazifasi orqali amalga oshiriladi. Shu ma'noda axloqiy tarbiya – bu shaxsning axloqiy madaniyatini shakllantirishga qaratilgan uzlyuksiz, tizimli jarayondir. Mazkur vazifa bir-birini taqozo etuvchi ob'ektiv va sub'ektiv omillar birligida amalga oshadi. Jamiyat ma'naviy hayoti darajasi axloqiy tarbiyaning ob'ektiv sharoiti-omili hisoblanadi. Mazkur tarbiyaning sub'ektiv omili esa insondagi ilohiy noyob ne'mat axloqiylikni muayyan tamoyil vosita va usullar bilan takomillashtirishga qaratilgan maqsadli jarayondir. Axloqiy tarbiya quyidagi tamoyillar orqali amalga oshiriladi: 1] namunaviylik; 2] o‘z-o‘zini tarbiyalash; 3] uzlyuksizlik. Namunaviylik – bu tarbiyalanuvchiga axloqiy me'yorlarning konkret shaxs faoliyatida qay darajada reallashganligini ibrat qilib ko‘rsatishdir. Mazkur tamoyil ayni paytda tarbiyalining o‘zi tarbiyalangan bo‘lishi kerak degan tamoyilga amal qilishni talab etadi. Namunaviylik tamoyili, ayniqsa, yoshlarga oila, maktablarda odob, xulq ko‘nikmalarini shakllantirishda muhim ahamiyatga egadir. Chunki bolalar tabiatan taqlidchi bo‘ladilarki, ular bunday ko‘nikmalarni birinchi galda o‘z ota-onalari, o‘qituvchilaridan oladilar. Shuning uchun har bir ota-ona, pedagog yoshlarni faqat o‘git, nasihat bilan berish bilan emas, balki namunaviy hatti-harakati, o‘rnak ko‘rsatish orqali tarbiyalashi talab etiladi. O‘z-o‘zini tarbiyalash axloqiy tarbiya jarayonining faoliyat sifatida amal qilish ning o‘ziga hos shakli hisoblanadi. O‘z-o‘zini tarbiyalash–bu kishining o‘z- o‘zini anglashi, jamiyatning ehtiyoji, maqsadi mezonidan turib o‘z-o‘ziga baho berishi, o‘z-o‘zini nazorat qilishi asosida kechadigan faoliyati bo‘lib, bunda u o‘zini shaxs sifatida shakllantiradi. Shaxsda bunday qobiliyat maqsadga qaratilgan tarbiya jarayonida shakllanadi va bunday tarbiya birinchi galda oilada amalga oshiriladiki, bunda ota-onaninig farzandlarga namuna ko‘rsatishi muhim rol o‘ynaydi. O‘z-o‘zini tarbiyalash ijobiy sifatlarini takomillashtirish va salbiy nuqsonlarni tuzatishga qaratilgan ongli va muntazam faoliyat deb ta'riflanadi. Lekin, shaxsda o‘zining salbiy hislatlarini tushunish, uni yo‘q qilish ga intilish, yaxshi fazilatlarni rivojlantirish uchun harakat qilish faoliyati o‘z-o‘zidan vujudga kelmaydi. Buning uchun barcha tarbiyachilar qunt bilan yoshlarni o‘ziga nisbatan talabchanlik nuqtai-nazari bilan qarash yo‘lida talay ish olib borishlari lozim. Bu o‘rinda bolani kimga o‘xshashi va kimdan ibrat olishiga ko‘maklashish zarur. Ammo bu ish buyruq yoki ko‘rsatma shaklida emas balkim, fikr-xohish bildirish yoki maslahat tarzida amalga oshirilsa maqsadga muvofiq bo‘ladi. Tanqidiy qarash vujudga kelmasdan turib o‘z-o‘zini tarbiyalash amalga oshmaydi. Lekin boshqa kishilardagi kamchiliklarni tanqid qilish kifoya qilmaydi. Balkim o‘ziga nisbatan qattiq talabchan bo‘lish, o‘z kamchiliklarni anglash va ularni qunt bilan yo‘qotish muhim ahamiyatga molikdir. O‘ziga nisbatan talabchan bo‘lmaslik, o‘z nuqsonlarini tan olmaslik, hudbinlikka va nihoyat axloqiy tubanlikka olib boradi. O‘z-o‘zini tarbiyalash yo‘lida ijobiy natijaga erishmoq uchun yoshlarda o‘z xulq-atvorini to‘g‘ri baholash qobiliyatini rivojlantirish, o‘zi uchun ma'qul axloqiy ideal tanlash istagini vujudga keltirish lozim. Bu oqil ona tarbiya jarayoni va murabbiylarning shaxsiy ta'siri orqali vujudga keladi. Insonda o‘z-o‘zini tarbiyalash xususiyatlari kichik yoshda boshlanib, yoshi ulg‘aygan sari takomillashib boradi. Xususan o‘smirlik davrida taqlidchanlik ancha rivoj topadi. Ular ijobiy shaxslardan ibrat olish bilan birga ba'zan salbiy mard, botirlardan ta'sirlanib ularning nojo‘ya yo‘llaridan borib qoladilar. Natijada: manmanlik, ikki yuzlamachilik, baqritoshlik, ichkilikbozlik, hattoki o‘g‘rilik kabi yomon sifatlarni yo‘qotishga urinadilar. O‘zlaridagi salbiy harakatlarni ijobiy faraz qilib ba'zan jinoyatlar sodir qiladilar. O‘z-o‘zini tarbiyalash jarayonini pedagogik nazoratsiz [stixiyali xolida] qoldirib bo‘lmaydi. Chunki yoshlar hayotiy tajriba va shuningdek huquqiy bilimdonlik yetishmaydi. Uning ustida ayrim o‘smirlar o‘jarlikni printsipiallikni deb hato tushunib axloqsizlik darajasiga tushunadilar. Uzlyuksizlik axloqiy tarbiyaning muhim tamoyili bo‘lib, mazkur tarbiyaning barcha yo‘nalishlar bilan uzviy birlikda va tarbiya sub'ektlarining [oila tarbiya muasasaligi maktab, oliy maktab, jamoat tashkilotlari] ning o‘zaro aloqadorlikda faoliyat ko‘rsatishni taqozo etadi. Axloqiy tarbiyadagi uzlyuksizlik-tamoyili ta'lim va tarbiya birligida amalga oshiriladiki, bu ko‘pincha tarbiya xususan, axloqiy tarbiya amaliyotida nazardan chetda qoldiriladi. Axloqiy tarbiya bir qator vositalar orqali amalga oshiriladi: Bular: oila, mehnat, san'at, ommaviy axborot vositalari va h. Shaxs axloqiy tarbiyasi avvalo oiladan shakllanadi. To‘g‘rirog‘i, u ona qornidan boshlanadi degan gap bejiz aytilmagan. Chunki avvalo ota-onaning o‘zi axloqiy tarbiya ko‘rgan bo‘lishi kerak. Ota-ona o‘zining axloqiy fazilatlari bilan farzandiga namuna bo‘la olishi kerak. Shuning uchun ularning zimmasiga kattta ma'suliyat yuklangandir. Axloqiylik insonning insoniyligi uning axloqiy tarbiya mahsuli bo‘lgan axloqiy madaniyatida ifodalanadi. Shunga ko‘ra axloqiy tarbiyaning ahamiyati nihoyatda katta bo‘lib, oila uning asosiy omil – vositalaridan biri hisoblanadi. Mehnat ham shaxsiy axloqiy tarbiyalovchi muhim vositalaridan biridir. Insonni halolllikka, poklikka o‘rgatadi. Mehnatga o‘rganmagan kishi dangasa, loqayd, be'mani, adolatsiz, mol-dunyoga beriluvchan, tayyorga-ayyor, xasis,pastkash, takabbur kabi illlatlar egasiga aylanadi. “Mehnat insonni ulug‘laydi” degan maqoldakatta hikmat bor. Ijodiy mehnat insonni inson qilib tarbiyalaydi, komillikka eltadi, sabr toqatli bardoshli qiladi. Shuning uchun oila, maktabda bolalarni mehnatga o‘rgatish – mehnat tarbiyasini amalga oshirish muhim dolzarb vazifa hisoblanadi. San'at axloqiy tarbiya vositalar tizimida alohida o‘rin egallaydi. Chunki san'at asarlarida axloqiy mezoniy tushunchalar, tamoyillar mazmun-mohiyati badiiy obrazlarda mujassamlashadi. Shunga ko‘ra shaxsda san'at asarlarini estetik idrok etish, undan ma'naviy-ruhiy qizolanish qobilyatini shakllantirish axloqiy tarbiyaning muhim vazifasi hisoblanadi va huddi mana shu vazifani amalga oshirishda axloqiy va badiiy-estetik tarbiyaning maqsad va vazifalari o‘zaro mushtaraklashadi. San'at turlari orasida badiiy adabiyot alohida mavqeni egallaydi. Chunki badiiy asarlarda axloqiy estetik ideallar, konkret qahramonlar obrazida mujassamlantiradiki, ulardan o‘quvchi yashashdan maqsad nima va qanday yashamoq degan azaliy axloqiy savollarga nisbatan javob topadi. OILANING YO‘Q QILIShNING YeVROPAChA USULI “G‘arb” desa, og‘zidagi sulaklari oqib ketadiganlarning ko‘pligidan doim ajablanib kelaman. Ularning farqli jihatlaridan biri shundaki, bundaylar odatda o‘z milliy qadriyatlari va o‘z ota-bobolarining madaniyatlariga, yumshoq qilib aytganda, ancha hurmatsizlik qiladilar. Oldingdan oqqan suvning qadri yo‘q, deganlari shu bo‘lsa kerakda. Quyidagi maqola o‘z milliy qadriyatlarini pisand etmayotganlarga ijobiy ta’sir qilishi va hozirgi holatga boshqacha nigoh bilan nazar solishimizga sabab bo‘lsa, ajab emas. Oilani yo‘q qilishning yevropacha usuli Yaqinda bir do‘stim Olmoniyadan qaytib keldi. U olmonlar yurtiga o‘g‘li bilan birga borgan edi. O‘g‘li olmonlarning hayotini bir necha kun kuzatib, dadasidan so‘rabdi: “Ular o‘zlarini bunday tutishi normal holatmi yoki biz qandaydir o‘zga vaqt va qandaydir o‘zga makonga tushib qoldikmi?”. Men do‘stim so‘zlab bergan hamma narsani birma-bir sanab o‘tirmoqchi emasman, faqat asl mohiyatni ta’kidlamoqchimanki, Olmoniya, umuman aytganda, Yevropa unga yoqmagan, ba’zi holatlarda nafratlanib ham ketgan. O‘zi Yevropaga nima bo‘lgan? G‘arbning shu darajaga tushib ketishiga inqiroz sabab bo‘ldimi? Yoki G‘arbning iste’molchilar jamiyati, mumkin bo‘lgan va mumkin bo‘lmagan barcha narsalarni iste’mol qilaverib, o‘z sog‘liqlari, vijdoni va aqllarini yo‘qotib qo‘ydilarmi va bu narsa bizning sayyohlar ko‘ziga yaqqol tashlanadigan bo‘lib qoldimi? Ruslarning qadimiy bir maqolida: “Mahbubing birga bo‘lsa, kulba ham – jannat”, – deyilgan. Bu maqol boshqa ko‘p mamlakatlarda turli ko‘rinishlarda talqin qilinadi: “Kulbang bo‘lsa, mahbub ham topiladi, jannatga esa hojat yo‘q”. Aytgancha, ingliz tilida maqol biroz “uyatsiz” ko‘rinishda talqin qilinar ekan. “Love in a cottage”ni so‘zma-so‘z tarjima qilsak, “Kottejdagi sevgi” ma’nosini beradi. G‘arb mentaliteti kulba so‘zini qabul qila olmaydigan darajaga kelgan, jannatni esa ular hech qachon tugamaydigan jinsiy aloqa va yeb-ichish, deb tasavvur qilishadi. O‘zini buyuk davlat fuqarosi ekanini his qilish uchun o‘z vataniga muhabbat qo‘yish kerak xolos va buning uchun o‘z mamlakatini o‘zga mamlakatlar bilan solishtirish shart emas. To‘g‘ri, chet ellardan o‘rganishimiz kerak bo‘lgan narsalar bor bo‘lsa – bordir balki va haddan oshiq maqtalgan G‘arb andozalarini qabul qilar ekanmiz, bugungi “sivilizasiyalashgan” Yevropaning asl basharasini ham bilib qo‘yishimiz foydadan holi bo‘lmaydi. OLMONIYa Quyi Saksoniyaning Xildesxaym yepiskopligidagi cherkov tarmog‘ini 53 “dona”ga kamaytirish haqida qaror qabul qilindi. Avvaliga 80 taga kamaytirmoqchi edilar, biroq “xudoning baytlarini” uchdan birga kamaytirishga arang rozi bo‘lishdi. Umuman olganda, Olmoniyada yana yuzlab cherkovlar yopilish arafasida turibdi. Bular nafaqat katolik cherkovlari, balki bular orasida lyuteran cherkovlari ham ko‘p. Sabab esa bitta, u ham bo‘lsa nomi zikr qilingan konfessiyalarga ergashuvchilar sonining shiddat bilan kamayib borayotganligidir. Olmoniyada jinsiy buzuqlik odatiy holga aylanib bo‘ldi. Bu yerda gomoseksualizmga normal jinsiy munosabat kabi qaraydilar. Gamburgning sobiq hokimi va Berlin hokimi ochiqcha gomoseksuallar toifasiga mansub. Olmoniyalik aksar ota-onalar o‘zlarining 14-15 yoshlik farzandlari jinsiy aloqa bilan shug‘ullanayotganidan emas, balki ular homiladan saqlanish hamda tanosil (venerik) kasalliklar haqida yetarli tushunchalari yo‘qligidan tashvishlanadilar. Olmoniya maktablarida jinsiy munosabatlar haqida ta’lim berish, o‘rgatish yo‘lga qo‘yilgan. Unga ko‘ra, gomoseksualizm normal jinsiy munosabatlar qatoridan o‘rin olgan. Olmonlarning Salskotten shahrida kelib chiqishi ruslardan bo‘lgan sakkizta oila boshlang‘ich maktablardagi jinsiy tarbiya deb ataluvchi majburiy darslarga o‘z farzandlarini yuborishmagan. Bu “qiliq”lari uchun ular juda katta jarimaga tortilgan. Biroq, bu chora ham foyda bermaganidan keyin oila otalari qamoq jazosiga hukm qilingan. Olmoniyada bulimiya, ya’ni ochofatlik kasaliga chalinganlar soni millionga yetdi. Mazkur mamlakatda haddan tashqari semirishning ko‘payib ketishi mahalliy krematoriylarning xavfsizligiga aloqador bir qancha muammolarni keltirib chiqardi. Juda katta jasadlarning kuydirilishi krematoriylarda yong‘in xavfsizligini nazoratdan chiqardi hamda atrof-muhitni ifloslantirish masalasini o‘rtaga ko‘ndalang qilib qo‘ydi. GOLLANDIYa Niderlandiya 2002 yil evtonaziyani qonuniylashtirgan birinchi mamlakat hisoblanadi. O‘shandan beri yiliga uch mingdan oshiq odam bu huquqdan foydalanib kelmoqda. 2012 yil bahoridan boshlab Niderlandiyada mohir shifokor boshchiligida maxsus guruh o‘z faoliyatini boshladi. Endi mazkur guruhni uyga chaqirib, evtanaziya qildirish mumkin bo‘ldi. Niderlandiyaning Amsterdam, Rotterdam, Gaaga, Utrext va boshqa yirik shaharlarida nasha (marixuana), alahlash (gallyusinasiya)ni keltirib chiqaradigan qo‘ziqorinlar va boshqa “engil” giyohvand moddalarni sotishga rasmiy ruxsatnomasi bo‘lgan maskanlar (kofeshoplar) tiqilib yotibdi. Ruxsatnomaga ega kofeshoplar tashkiloti og‘ir giyohvand moddalarga o‘rganganlarni yengil narkotiklar yordamida giyohvandlikdan xalos qilishni vaj qilishadi. Lekin giyohvandlikdan davolash markazi xodimlarining ta’kidlashicha, geroin iste’mol qiluvchilarning davolanishga kelgan 90 foizi zararli odatlarini “oddiy o‘t”larni chekishdan boshlagan ekan. 2011 yili Gollandiyaning BNN telekanalida namoyish qilingan «Proefkonijnen» teleshousining boshlovchilari Denis Storm va Valerio Zenolar bir-birlarining go‘shtlarini yeyishdi. Teleko‘rsatuvdan biroz oldin maxsus jarohlik amaliyoti chog‘ida ulardan go‘sht parchalari kesib olingan, so‘ng teleko‘rsatuv chog‘ida o‘sha go‘shtni ular pishirib yeganlar. BBC Newsning xabar berishicha, Gollandiyada pedofillar huquqini himoya qiluvchi siyosiy partiya ro‘yxatdan o‘tgan. “Rahmdillik, erkinlik va rang- baranglik” nomi bilan ataluvchi partiya jinsiy munosabatlar joiz bo‘lgan 16 yoshni 12 yoshga tushirish uchun kurashmoqchi ekan. Ular hayvonlar bilan (zoofiliya) jinsiy munosabatlarni hamda bolalar pornografiyasini ham qonuniylashtirmoqchi. BRITANIYa Britaniyada ham cherkovlar yopilmoqda. Endi esa, yaqindagina xudoga ibodat qilib turilgan makonlar o‘rniga shoping-markazlar va hatto barlar ochilmoqda. Birlashgan Qirollik hukumati kompaniyalarning ishchi-xodimlari ochiqchasiga xoch taqib yurishini taqiqlovchi va bunday xatti-harakatlar ularni ishdan haydashga sabab bo‘lishi haqidagi taklifni ham qo‘llab-quvvatladi. Shuning bilan birga, xuddi o‘sha hukumat bolalar uchun Shveysariyada ishlab chiqarilgan prezervativ savdosiga ruxsat berib qo‘ydi. Britaniyada yosh qizlar salomatligi haqida qayg‘urib qo‘yishni ham unutganlari yo‘q. Oksfordshirlik talaba qizlar SMS xabarlari yordamida... kontrasepsiya (homilaning oldini olish) vositalarini (!) buyurtma qilish imkoniyatiga ega bo‘lishgan (Ya’ni, turmushga chiqmagan qizlar haqida gap bormoqda – Abu Muslim). Tabletkalarni yosh qizlarga maktabdagi hamshiralar yetkazib turishadi. Bunday "zamonaviy" buyurtma xizmatidan o‘quvchi qizlar 11 yoshga to‘lgan vaqtlaridan e’tiboran foydalanishlari mumkin. Ushbu dastur mahalliy ma’muriyat hamda Birinchi tibbiy yordam fondi hududiy bo‘limi tomonidan ishlab chiqilgan. NORVEGIYa Norvegiyada ahloq darajasi mavjud barcha chegaralardan ham tuban holatga keldi. Jinsiy buzuqlar paradlarida bolalar ham ishtirok etmoqda. Ularning qo‘llarida gomoseksualizm va bir jinsli nikohlarni targ‘ib qiluvchi transparantlarni ham ko‘rish mumkin. Lut qavmiga ergashuvchilarning paradlari bu mamlakatlarda jamoat va shaharning umumiy bayramlariga aylanib bo‘ldi. Ota-onalar va bolalarning xatti-harakatlarini yuvenal adliya idoralari o‘zlarining to‘liq nazoratiga olgan. Asosiy rasmiy g‘oya – bolalarni tarbiya qilishda ularning biologik ota- onalari ustuvorlikka ega bo‘lmasligi kerak. Ota-onalar o‘z farzandlarini jazolagani, hatto shirinlik bergani uchun ham bolani ulardan olib qo‘yishlari mumkin. Bolalarga beriladigan shirinlik miqdori qat’iy nazorat qilinishi kerak. Norvegiyada yig‘lash qonunan ta’qiqlangan, ko‘z yoshlari – ruhiy beqarorlik alomati. Yuvenal adliya sababli o‘z farzandidan ayrilgan onaning ko‘z yoshlari sudda uning ruhan beqaror va aqlan zaif ekanining dalili sifatida ko‘riladi va “aybni” yanada og‘irlashishiga xizmat qiladi. ShVESIYa Shvesiya poytaxti Stokgolmda o‘lganlarning 90 foizini kuydirishadi (kremasiya), kuydirilgan jasad kullarining 45 foizini yaqin qarindoshlari so‘rab olishmas ekan. Aksar holatlarda hech qanday dafn marosimlari ham uyushtirilmaydi. Krematoriy xodimlari ham konkret kimning jasadini kuydirayotganidan ham xabarlari bo‘lmaydi yoki kul solish uchun mo‘ljallangan qutida qandaydir raqam bo‘ladi, xolos. Iqtisodiy nuqtai nazardan, jasadlarni kuydirganda hosil bo‘ladigan energiyadan shaharni isitish tizimida yoki o‘zining shaxsiy uyini isitish uchun foydalaniladi. 2010 yili Stokgolmning Sodermalm rayonidagi tashkilot xodimlari bolalarga murojaat qilganda ishlatiladigan (jinslarni farq qiladigan) shvedcha «han» (bola) va «hon» (qiz) so‘zlari o‘rniga klassik tilda mavjud bo‘lmagan, biroq gomoseksualar o‘zaro ishlatadigan «hen» so‘zini muomalaga kiritishdi. Shvesiya Jinsiy tenglik assosiasiyasi (RFSL) bergan ma’lumotlarga ko‘ra, mazkur mamlakatda 40 mingdan oshiq bolalarning otalari gomoseksuallardan ekan. 1998 yili fotograf Elizabet Olson Iso Masih va havoriylarni gomoseksual qilib tasvirlagan suratlari Shvesiyada shov-shuvga sabab bo‘lgandi. O‘shanda ko‘rgazma, tabiiyki, gomoseksuallar orasida katta shuhrat qozongandi. Ushbu ko‘rgazma o‘tkazilgan joylarning biri lyuteran cherkovi ham bo‘ldi. 2003-2004 yillarda pastor Oka Grin o‘z chiqishlarining birida gomoseksual aloqalarni qoralab, uni gunoh deb aytdi. “Jinsiy ozchilikni behurmat qilgani” uchun mahkama uni bir necha oy qamoqqa hukm qildi. 2009 yili ochiqchasiga lesbiyan bo‘lgan Eva Brunne Stokgolm yeparxiyasining yepiskopi lavozimiga saylandi. G‘arbiy Yevropaning yoshlar huquqini muhofaza qilish (yuvenal) tizimi oilani barbod va vayron etadigan jazolovchi idora bo‘lib qoldi. Misol uchun, har yili Shvesiyada o‘rtacha 12 mingta bola o‘z ota-onasidan tortib olinadi. “Tarbiyada yo‘l qo‘yilgan xato”, “ota-onalarning aqliy nuqsoni borligi”, hattoki “oshirib yuborilgan vasiylik” ham bunga bahona bo‘lishi mumkin. 1979 yildan boshlab bu yerda bolalarni jismoniy jazolash mutlaqo taqiqlangan. Ota-onalar o‘z farzandlarini turtib qo‘yishi, qulog‘idan cho‘zishi yoki ularga baland ohangda so‘zlashi mumkin emas, aks holda buning uchun ham jazolanishi mumkin. Bolani jazolasangiz 10 yilga qamalib ketishingiz mumkin. Bog‘cha yoshi davridan boshlab bolalar o‘z huquqlari to‘g‘risida batafsil ma’lumot olishni boshlaydilar va ular huquqlarini buzsalar, o‘zlari polisiyaga xabar berishlari zarurligini anglaydilar. Bunday huquqdan ularning ko‘pchiligi mamnuniyat bilan foydalanmoqdalar. Bola va ota-ona manfaatlari o‘rtasidagi ziddiyatlarda davlat hamisha bolaning yonini oladi. DANIYa Bechorahol daniyalik ayollarni abort qilishga majburlashadi, agar itoat qilishmasa, bor boshqa farzandini ham olib qo‘yish bilan tahdid qilishadi: “Ijtimoiy soha hodimi menga aytishicha, agar qizim men bilan qolishini istasam, abort qilishga majbur ekanman”, dedi yosh bir ayol «Copenhagen Post» bilan bo‘lgan intervyusida. Ijtimoiy xizmat rahbari Peter Bryugge o‘z qo‘l ostida ishlaydigan xodimining tarafini olib, abort bilan “qo‘rqitishga” uning haqqi bor dedi: “...agar ular yana bir farzand ko‘rishni istasalar, oqibatini ham o‘ylab ko‘rishlari kerak bo‘ladi”. Daniyada istagan odam uchun o‘z jinsiy fantaziyasini amalga oshirish uchun, “oddiy” fohishaxonalar bilan bir qatorda, otlar yoki boshqa hayvonlar vositasida shahvatlarini qondirish maskanlari xizmat qilib turibdi. Bunga o‘xshash xizmatlar Norvegiya, Olmoniya, Gollandiya va Shvesiya kabi mamlakatlarda ham keng tarqalgan. Qandaydir yomon bir narsa ro‘y bermagunicha, ya’ni odamlar yoki hayvonlar bu narsalardan qandaydir jabr ko‘rmagunlaricha, mazkur mamlakatlarning hukumatlari bunga o‘xshash qabih xizmat turlarini taqiqlashni o‘ylab ham ko‘rmaydilar... Buyuk Antoniy: “Shunday vaqtlar keladiki, odamlar aqllarini yeb qo‘yishadi va, qachonki aqlini yeb qo‘ymagan odamni uchratsalar, unga qarshi chiqishadi va unga “sen aqlingni yeb qo‘yibsan”, deb aytishadi, chunki u ularga o‘xshamagan bo‘ladi”, degan edi. Jahannam – bu muhabbat yo‘q joydir. O‘lgan qarindoshlarining jasadlarini kuydirish evaziga uylarini isitayotgan, ibodatxonalarini fohishaxonaga aylantirgan, shahvoniy buzuqliklarni qonuniylashtirayotgan va farzandlarini ota-onalaridan mahrum qilayotgan shahar va mamlakatlarni qanday nom bilan atasak bo‘ladi? Xudodan yuz o‘girib, “boylik”, “shahvat” va “farovonlik” deb atalgan butlarga sig‘inish va shu narsalarga murojaat qilish natijasida, G‘arb jamiyati ma’naviy inqiroz botqog‘iga g‘arq bo‘lmoqda. ROSSIYa Bugun Rossiyada ham G‘arb uchun allaqachon odatiy hisoblangan aqlsizlikning turli xillari targ‘ib qilinmoqda. Biroq, bu davlatda hali ham G‘arbning shaytoniy amallariga qarshilik qiluvchilar topilib turibdi. Ya’ni, qandaydir qabih gunoh qonun tarafidan taqiqlanmagan bo‘lsa ham, bu mamlakatda hali beri gunoh ish solihlik nomini olishga ulgurgani yo‘q. Agar kimdir aynigan bo‘lsa, u – yo josus, yo –sotqin, yo, bo‘lmasa, o‘tgan asrning 90-yillarida Finlyandiyaning qaysidir bir chekkasida sotib olgan “yashil ko‘zoynagini” yechib qo‘yishni unutgan nusxadir. «Hayoning yo‘qligi — shizofreniya alomatidir» Bizning jamiyatda psixiatrik belgilar, aynan psixiatriya sohasiga taalluqli belgilar, moda etaloni sifatida targ‘ib qilinmoqda, deb hisoblaydi Demografik xavfsizlik jamoatchilik instituti direktori Irina Medvedeva. Psixiatrik buzilishlar ahloqning o‘zgarishiga, ahloqiy buzilishlar esa ruhiy deformasiyaga olib keladi. Irina Medvedevaning fikricha, ayni shu o‘zgarishlar sababli, rossiyaliklarning sun’iy ravishda psixik zararlanishi sodir bo‘lmoqda. Bu ba’zi hollarda “seksual uyg‘otish” deb ham atalmoqda, taklif qilinayotgan narsa bir qarashda boshqacha bo‘lib, uning “insonparvarlik” niqobi ostida umuman o‘zga narsa va g‘oyalar targ‘ib qilinmoqda. E’tibor beradigan bo‘lsangiz, hozir kiyinishda ham pala-partishlik: sochni yuvmay yurish, yirtiq kolgotka va djinsilar, paltolar yoki o‘g‘il bolalarning turli beo‘xshov uzunlikdagi ko‘ylaklari, ularning turli, ba’zida, noto‘g‘ri tugmalarga qadalishi ham urfga kirgan. Ammo, eng achinarlisi, psixiatrik kasalxonalarda kasallik varaqasida “bemor tartibliligi” degan punkt mavjud bo‘lib, agar bemor unga muvofiq ko‘rinishga ega bo‘lmasa (pala-partish, tartibsiz kiyinsa), u juda og‘ir psixik buzilish sifatida talqin qilinadi. “Yohud ko‘plab jangari va triller filmlarning qahramonlarini oling – ular g‘ayritabiiy kuchga ega kishilar bo‘lib, o‘z muammolarini yo‘ldagi barcha jonli va jonsiz narsalarni qulatish va yo‘q qilish orqali hal etadilar. Bunday holat psixiatriyada “gipoid shizofreniya” deb atalib, unda o‘smirona patologik vaxshiylik qalbning patologik ahmoqligi bilan bog‘lanib ketadi, ya’ni patologik xissiy befarqlik ro‘y beradi”, – deb ta’kidlaydi Medvedeva. Odamning yana bir boshqa sifati – haddan ortiq rasional ekanidir. Buni esa, bugungi kunda pragmatizm nomi bilan atashmoqda. Bu ham shizofreniya alomatidir. Ko‘pincha, tor dunyoqarashga ega odam, shizofreniyaga chalingan insonni irrasional deb o‘ylaydi. Aslida esa, unday emas. Shizofreniyaga chalingan odam haddan ortiq rasionaldir, biroq, shuning bilan birga, hissiz, beparvodir. Bugungi kun yangi moda mafkurachilari yoshlarni “kam hissiyot - ko‘proq pragmatizm”, deya da’vat qiladilar. Biroq bu juda og‘ir belgi hisoblanadi. Psixiatriya nuqtai nazaridan olib qaraganda, hayoning yo‘qolishi nimani anglatadi? Irina Medvedevaning fikricha, “bu nafaqat vuaerizm (TV orqali o‘zgalar yotog‘ida nimalar sodir bo‘layotganini namoyish etish) kabi turli behayoliklardan iborat turmush tarzini tiqishtirish, balki seksopatologik og‘ishlarni ham keng targ‘ib qilishdan iborat. Seksopatologiya esa psixopatologiyaning bir qismidir”. Ammo, hayo pardasining yirtilishidagi eng asosiy omil – bu yoshlarga xavfsiz jinsiy aloqalar haqida gapira turib, ularni jinsiy moyilligini qoniqtirishga undash va shu yo‘l bilan sog‘lom ruhiyat shakllanishi uchun eng muhim unsurlardan biri sanalgan oila-nikoh munosabatlar qadrini pasaytirish bo‘lib qolmoqda. Agar mazkur qadriyatlar saqlanib qolinmasa, inson psixikasi turli xil o‘ta og‘riqli buzilishlarga duch kelishi turgan gap. Xususan, buning oqibatida butun jamiyat aqliy tanazzul – degradasiyaga yuz tutadi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI : 1. «Qur'oni karim». (A.Mansur taijima va izohlari). «Cho'lpon». Tosheknt, 1992 2. A.Gxosh. Chelovecheskiy sikl. Kazan. 1992 3. A.Navoiy. Lisonut-tayr. Т ., 1984. 4. A.Sh.Juzjoniy. Tasavvuf va inson. Т ., «Adolat», 2001 5. A.Shimmel. Jononmeningjonimda. Т ., «Sharq», 1999. 6. Abdulhay Abdurahmonov. Saodatga eltuvchi bilim. I-II kitob. Т ., «Movarau nnahr», 2005. 7. Abdurahmon Jomiy. O'zFA X.S.Sulaymonov nomidagi qo'lyozmalar instituti . Т ., 1997. 9. Abu Ali Ibn Sino. Falsafiy qissalar. (A.Irisov taijimasi. Т ., 1980). 10. Abu Nasr Farobiy. Fozil odamlar shahri. Т ., 1993. 11. Abul Muhsin Muhammad Baqir ibn Muhammad Ali Bahouddin Balogardon. Т ., «Yozuvhi», 1993. 12. Aziziddin Nasafiy «Zubdat ul haqoyiq» 1.1997. 13. Ahmad Yassaviy. Devoni hikmat. Т ., 1992.

Nikox va oilaning axlokiy asoslari, uning yoshlar tarbiyasidagi urni Reja: 1.Nikoxni kadimiy axlokiy munosabat shakli.Nikoxning konuniy va diniy jixatlari. 2. Oilaning psixologik, ijtimoiy-ma’naviy muxitining farzand garbiyasiga ta’Siri va o ta –ona va farzandlap mas’uliyati. 3.Milliy ma’navnyatimizda nikox va oilaga doir axlokiy kadriyatlar 1. Uzbekistonda yoshlar tarbiyasi ma’naviy-axlokiy kamolotida nikox va oila xakidagi milliy axlokiy kadriyatlarining urni. Yoshlar psixologiyasida oilaga munosabatning ma’naviy-axlokiy tamoyillarini shakllshtirish Ajralish va uning axlokiy kamolotga salbiy ta’siri. 2. Oilaviy mu nosabatlariga noan’anaviy yondashuvlarning okibatlari. 3. Davlatning oila tinchligi va barkarorligini ta’minlash dagi urni. Oila shar t nomasinn tuzishnish ax lo kiy jixatlari

Oilaning jamiyatda ijtimoiy-ma'naviy muhit sifatida yuzaga kelishi uning quyidagi uchta jihatlari o‘zida mujasamlashtirishligi bilan izohlanadi. Ayni paytda ular uning asosiy vazifasi ham sanaladi. Bular: 1]Nikox; 2]Oilaviy mulk va unga egalik qilish ; 3] Farzand tarbiyasi. Nikox oila tizimining negizi hisoblanadi. Oila va nikox turli darajadagi ijtimoiy tuzilmalaridir. Oila kishilarning tabiiy- biologik[jinsiy munosabatlar, uy-ro‘zg‘or yuritish, farzand ko‘rish], xuquqiy- ma'naviy munosabatlarga [sevgi-muhabbat, mas'uliyat, burch, vijdon va x.] asoslangan birlikdir. Nikoh esa oilaning faqat xuquqiy asosi bo‘lib, oila boshliqlarining bir-birlari va jamiyat oldidagi axloqiy va xuquqiy burch majburiyatlarini, mas'uliyatini belgilaydi. Shunga ko‘ra uning mohiyatan ijtimoiy-ma'naviy hodisa tarzdagi maqomati belgilovchi jihatdir. Nikox-bu ikki jinsdagi kishining ixtiyor erkinligiga asoslangan oila qurishlariga berilgan fatvodir. Tarix, qadimshunoslik, etnografiya fanlarining ko‘rsatishicha, nikox kishilik jamiyatining sivilizatsiya tomon tadrijiy rivojlanib borishi jarayonida takomillashib borgan. Nikohning dastlabki shakli - ekzogamiya , ya'ni nikoh bo‘lib, uning o‘zi ham quyidagi shakllarda - bochqichlar bo‘yicha oddiydan murakkabga qarab o‘zgarib boradi. Bular: 1]poligamiya [ko‘pnikoxlik]; 2]poliginiya [ko‘pxotinlilik]; 3]poliandriya [ko‘perlilik]. Urug‘chilikni paydo bo‘lishi bilan ko‘pnikohlilik[poligamiya] yuzaga keladi, yaqin qarindoshlar o‘rtasida jinsiy munosabat-aloqada bo‘lishni tabu taqiqlarning yuzaga kelishi bilan izohlanadi. Poliginiya – erkak kishining chegaralangan miqdordagi ayollar bilan poliandriya esa ayol kishining chegaralangan, bir qancha erkaklar bilan nikohli ittifoqidir. Nikoh bir-biri bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan xuquqiy va axloqiy jihatlarni o‘z ichiga oladi. Bular; xuquqiy, axloqiy, diniy jihatlar. Xuquqiy tomondan, sotsial norma, talablar majmui bilan shartlangan bo‘ladiki, ular muayyan qonun-

qoidalarda mustahkamlangan bo‘ladi. Masalan uning shartlaridan eng muhimi– nikohga kiruvchilarning o‘zaro roziligi va ularning nikoh yoshiga yetganliklari[yigitlar 18 yosh, qizlar 17 yoshdan nikoh tuzish xuquqiga ega]. Shuningdek nikohning davlat tomonidan rasmiy ro‘yxatga qayd etilishi oilada er- xotining xuquqlariga doir talablar uning xuquqiy jihati hisoblanadi. Nikohning xuquqiy jihati uning axloqiy jihatini zaruran taqozo etadi-ushbu jihatlar uyg‘unlashgan paytdagina qurilgan oila mustahkam bo‘ladi. Oila buzilishlarining asosiy sabablaridan biri ham ana shu uyg‘unlikning buzulishi hisoblanadi. Nikohning axloqiy jihati asrlar davomida shakllangan sevgi-muhabbat, or- nomus, burch, sharm-xayo vafo-kabi axloqiy tamoyil, normalar bilan bog‘liqdir. Bu o‘rinda shuni ta'kidlash kerakki, Sharqda xususan, o‘zimizning yurtimizda avval-azaldan nikohning axloqiy jihati ustivor hisoblangan.[Abdulla Oripovning “Ayol she'rida sevgi-muhabbat, vafodorlik axloqiy tamoyillari o‘zining ifodasini topgan.] Axloqiy tomondan qurilgan nikohda sevgi, ya'ni tomonlarning muhabbati yetakchi o‘rin tutadi. Nikoh tuzishdan avval ikki yosh orasida goh ochiq, goh yashirin sevgi-muhabbat bo‘lishi mumkin. har ikki holda ham rozilik sharti bilan qurilgan oila uning muhim tomonini tashkil etadi. Ko‘pincha bunday oilaning qurilishiga ota-onalarda norozilik, shubxa uyg‘otadi, chunki bo‘lajak kelin- kuyovning oilaviy kelib chiqishi, ota-onasi, axloqiyligi haqida hech qanday ma'lumotga ega bo‘lmaganligi uchun ular bundan nikohga qarshi bo‘ladilar. Hozirgacha qarb madaniyati, demokratiyasi ideallari jamiyatimiz hayotiga ta'siri kuchli bo‘lsa-da, oilalar xalqimizga xos urf-odat, an'analar bo‘yicha qurilmoqda. Bunda, ayniqsa, ota-ona, mahalla qo‘shnilarning fikrlari, ishtiroki muhim jihat hisoblanadi. Masalan, o‘tkazilgan sotsiologik tadqiqotlar natijasiga ko‘ra, so‘rovga jalb qilingan, oila qurayotgan yosh yigit-qizlarning 83,3 foizi oila qurish nikohdan o‘tishda ota-onalarning roziligi, oq fotixasi zarur deb hisoblaydilar. “Sizningcha, nikohdan o‘tish haqidagi masalani hal qilish haqida mahalla, yaqin qo‘shnilarning fikrini hisobga olish kerakmi?” degan savolga esa ularning

47,6 foizi albatta kerak bu muhim deb, 38,8 foiz kerak juda zarur bo‘lgan holda deb javob beradilar. Hozirgi paytda nikohning xuquqiy jihati shariat qoidalari asosida mustahkamlanadi. Bunday holatda har ikkala tomon roziligi olinadi va diniy marosimlar o‘tkaziladi[islom dinida mulla tomonidan fotixa surasi o‘qiladi, xristian dinida cherkov oldida va xudojo‘y cherkov otasi tomonidan kerakli marosimlar o‘tkaziladi. Mazkur nikohda ham tomonlar bir-biriga hurmat qilishga, hayotning achchiq va shirin kunlarida birga yelkadosh bo‘lishni o‘z zimmalariga oladilar. Nikoh o‘z mohiyatiga ko‘ra axloqiy hodisa. Unda ehtiroslar axloqi bo‘ysundiriladi. Oddiy birga yashashda tabiiy-ehtiyojni qondirish birinchi o‘rinda turadi, nikohda u ikkinchi darajalidir. Shuning uchun nikohsiz qurilgan oilalar jamiyat oldida burch va ma'suliyatsiz yashaydilar va unda tug‘ilib voyaga yetgan farzandlar ham yetuk insonlar bo‘lib shakllanmaydilar. Oilaning ikkinchi jixhatini oilaviy merosiy munosabatlar bu uning mavjudligi, mustaqqilligini, tinch osoyishtaligi ta'minlovchi moddiy asos hisoblanadi. U oila a'zolarning balki ma'naviy ehtiyojlarni qondirish, baxtli hayot kechirishlarining muhim omilidir. Oilaviy boylik, molu-mulk halol mehnat bilan topilgan paytdagina oilada axloqiy muhit yuzaga keladi. Oilada asosan erkak kishi yetakchilik qiladi. Oilani boshqarish va uni moddiy jihatdan ta'minlash uning zimmasiga yuklanadi. Ayol kishi oilada ko‘proq uy-yumushlari, farzand tarbiyasi bilan mashg‘ul bo‘ladilar. Moddiy jihatdan ta'minlangan oilalarda ko‘pincha farzandlar turli axloqsiz yo‘llarga kirib ketishi mumkin.[O‘g‘irlik, qalloblik va x.] Lekin shuni aloxida ta'kidlash lozimki, moddiy boylik hech qachon oilada ustuvor xarakterga ega bo‘lmasligi lozim, aks holda, unday oila axloqsizlikka, tubanlikka yuz tutadi. Xadisi shariflarda: “Oila moddiy jihatdan qancha farovon bo‘lsa ham, lekin er- xotin bir-birlaridan ma'naviy oziqa topolmasa, u eng qashoq oiladir”, deyiladi. Shuning uchun hukumatimiz kam ta'minlagan oilalarni ijtimoiy himoya qilish bo‘yicha doimiy ravishda tadbir-choralarni amalga oshirib bormoqda.

Oilaning uchinchi jihati farzandlar tarbiyasidir. Bu har qanday jamiyatda nihoyatda katta jamiyatda katta ahamiyatga ega bo‘lgan dolzarb masaladir. Oilada asosan ayol ko‘proq farzand tarbiyasi bilan mashg‘ul bo‘lsa-da, lekin konstitutsiyamizning 14 bobi 64-moddasida ota-ona o‘z farzandlarini voyaga yetkazishda birdek ma'suldirlar, deb ko‘rsatilgan. Shuni yaxshi tushunib olish kerakki, oilada, farzand tarbiyasida xuquqiylikdan ko‘ra axloqiylik ustuvor xarakterga egadir. Boshqacha qilib aytganda ota-ona farzandlariga yuksak va oliyjanob axloqiy fazilatlari bilan namuna bo‘la olishlari bilan tarbiyani amalga oshiradilar. Xalq tilida aytganda “qush uyasida ko‘rganini qiladi 2. Oila jamiyatning asosi, muhim hujayrasi va ayni paytda u ma'naviy ijtimoiy muhit hisoblanadi. Shunga ko‘ra u jamiyatning boshlang‘ich axloqiy asosi vazifasini o‘taydi. Avvalambor oila mikro ma'naviy maskan bo‘lib, u qanday tashkil topsa, shakllansa, jamiyat ham shunday taraqqiy etadi. Shu ma'noda oila jamiyat tizimining tarkibiy qismiki, ayni paytda uning o‘zi ham makrooiladir. Inson ana shu mikro ma'naviy-maskan muhitida voyaga yetadi va unda axloqiy fazilatlar egasi kamol topadi. Oila insoniyatning sivilizatsiya bosqichiga asosiy omil vazifasini o‘taydi. Tarix, qadimshunoslik [arxeologiya] fanlarining ko‘rsatishicha insoniyat ma'lum davr mobaynida oilasiz davrni boshidan kechirgan. Oilaning tarixan shakllanishi jarayonida insonning tabiiy-biologik jihati, munosabatlari axloqiy talab, normalar asosida ijtimoiylashadi. Va buning natijasi o‘laroq ijtimoiy xarakterga ega bo‘lgan er-xotinlik, ota-ona, qarindoshlik tashkilot- davlat shakllanadi. Oilaning bunday xususiyatiga birinchilardan bo‘lib qadimgi yunon faylasufi Aflotun e'tiborini qaratgan va davlat oilalarning o‘zaro birlashishi natijasida yuzaga keladi deb tushuntiradi. Oilaning jamiyatda ijtimoiy-ma'naviy muhit sifatida yuzaga kelishi uning quyidagi uchta jihatlari o‘zida mujasamlashtirishligi bilan izohlanadi. Ayni paytda ular uning asosiy vazifasi ham sanaladi. Bular: 1]Nikox; 2]Oilaviy mulk va unga egalik qilish ; 3] Farzand tarbiyasi. Nikox oila tizimining negizi hisoblanadi.

O'xshashlar

Oilaning rivojlanish tarixi
Xarakter, uning taraqqiysi va fizologik asoslari
FIRMA VA UNING TASHKILIY-IQTISODIY ASOSLARI
Shaxs rivojlanishining individuallik xususiyatlari va ularning urni. Temperament
Diqqat haqida tushuncha va uning nerv-fiziologik asoslari